LITOSFERA – CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE KSZTAŁTUJACE

LITOSFERA – CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE KSZTAŁTUJACE POWIERZCHNIĘ ZIEMI
1. Formy powierzchni Ziemi nieustannie przekształcane są przez procesy zewnętrzne, do których
zalicza się:
- wietrzenie
- procesy krasowe
- działalność rzek
- działalność lodowców górskich i lądolodów
- działalność morza
- działalność wiatru.
2. Wietrzenie jest procesem niszczenia skał pod wpływem energii słonecznej, zmiennej temperatury
powietrza, wody i organizmów żywych.
Wyróżnia się:
a) wietrzenie fizyczne – rozpad skał bez zmiany ich składu chemicznego,
b) wietrzenie chemiczne – proces prowadzący do zmiany składu chemicznego skały,
c) wietrzenie biologiczne – obejmujące mechaniczne i chemiczne oddziaływanie organizmów
roślinnych i zwierzęcych na skały.
3. Produktem wietrzenia jest zwietrzelina. Przemieszczanie się zwietrzeliny w dół stoku nazywamy
ruchami masowymi. (Przyczyna: grawitacja)
4. Procesy krasowe polegają na rozpuszczaniu skał węglanowych (np. wapieni, dolomitów) przez
wodę zawierającą dwutlenek węgla. W efekcie krasowienia powstają formy powierzchniowe i
podziemne.
5. Do form krasu powierzchniowego zaliczamy: żłobki krasowe, żebra krasowe, lejki krasowe,
polja i mogoty.
6. Do form krasu podziemnego zaliczamy: jaskinie, korytarze, studnie, kominy krasowe oraz formy
naciekowe: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, draperie, i zasłony stalaktytowe.
7. Rzeki to naturalne cieki, którymi woda spływa pod wpływem siły grawitacji. Obszar, z którego
wody spływają do jednej rzeki nazywamy dorzeczem. Natomiast obszar, z którego rzeki spływają
do jednego morza nazywamy zlewiskiem. Granicę pomiędzy dorzeczami lub zlewiskami
nazywamy działem wodnym.
8. Wyróżnia się trzy rodzaje erozji rzecznej: wgłębną, wsteczną i boczną.
9. Wyróżnia się dwa rodzaje ujść rzecznych: deltowe i lejkowate.
10. Rozróżniamy dwa główne typy lodowców: górskie i kontynentalne zwane lądolodami
11. W każdym lodowcu górskim wydziela się obszar gromadzenia śniegu czyli pole firnowe, oraz
obszar odpływu lodu lodowcowego, tak zwany jęzor lodowcowy.
12. Wynikiem działalności lodowców górskich są moreny, cyrki lodowcowe oraz doliny Ukształtne.
13. Wynikiem działalności lądolodu oraz wód polodowcowych są m.in. wzniesienia moreny
czołowej, powierzchnia moreny dennej, sandry, ozy, pradoliny i misy jezior polodowcowych.
14. Abrazja to niszcząca działalność wód morskich, w której wyniku na wysokich brzegach
powstają klify.
15. Efektem budującej działalności morza są m.in. plaża i mierzeja.
16. Wyróżnia się następujące typy wybrzeży: fiordowe, szkierowe (szerowe), riasowe,
dalmatyńskie, lagunowe i zalewowe.
17. Deflacja to proces polegający na wywiewaniu przez wiatr cząstek mineralnych z powierzchni
zbudowanych z luźnych skał. W wyniku deflacji powstają niecki deflacyjne.
18. Korazja to proces polegający na niszczeniu powierzchni skalnej przez uderzające w nią ziarna
piasku i okruchy skalne. W wyniku korazji powstają grzyby skalne.
19. Na skutek budującej (akumulacyjnej) działalności wiatru powstają wydmy.
20. Wyróżnia się m.in. wydmy paraboliczne ( w klimatach nieco wilgotniejszych) i barchany ( na
obszarach pustynnych).
21. Wyróżnia się, w zależności od materiału budującego podłoże, następujące pustynie:
- pustynia piaszczysta – erg
- pustynia żwirowa – serir
- pustynia kamienista – hamada
- pustynia ilasta – playa, takyr
ZADANIA PRAKTYCZNE
1. Podkreśl czynnik, od którego intensywność wietrzenia mrozowego zależy najbardziej:
a) wartość temperatury powietrza,
b) częstotliwość zamarzania i odmarzania wody w szczelinach,
c) ilość wody wypełniająca szczelinę skalną.
2. Uzupełnij tabelę , wpisują w odpowiednie miejsca:
a) nazwę akwenu, do którego uchodzi rzeka,
b) nazwę kontynentu, na którego obszarze rzeka płynie
Nazwa rzeki
Amazonka z Ukajali
Orinoko
Missisipi z Missouri
Nil z Kagerą
Kongo
Jangcy
Huang He
Ob z Irtyszem
Wołga
Akwen, do którego wpływa
(morze, zatoka)
Kontynent
Dunaj
Ren
3. Przyporządkuj wymienionym procesom odpowiadający im opis.
A) erozja wgłębna
B) erozja boczna
C) erozja wsteczna
a) podcinanie brzegów i poszerzanie doliny rzecznej,
b) rozcinanie podłoża i pogłębianie koryta rzecznego,
c) stopniowe cofanie się brzegu wodospadu,
d) osadzanie materiału skalnego u ujścia rzeki.
4. Podkreśl te formy, które powstały w wyniku działalności lodowca górskiego:
a) sandr
b dolina V-kształtna
c) cyrk lodowcowy
d) oz
e) pradolina
f) morena czołowa
5. Uzupełnij tabelę, wpisując:
a) nazwę czynnika rzeźbotwórczego: wiatr, lodowiec, fale morskie, prądy przybrzeżne:
b) nazwę procesu rzeźbotwórczego: erozja, akumulacja, abrazja.
Forma rzeźby
Czynnik rzeźbotwórczy
Proces rzeźbotwórczy
dolina U-kształtna
mierzeja
klif
barchan
6. Przyporządkuj procesom rzeźbotwórczym formy powstałe w ich wyniku:
a) procesy krasowe
A. dolina U-kształtna
b) abrazja
B. morena czołowa
c) erozja lodowcowa
C. klif
d) akumulacja
D. dolina V-kształtna
e) erozja rzeczna
E. grzyb skalny
F. jaskinia
a)..............., b) ................., c) ................., d) .................., e) ................…
7.
Fotografia przedstawia formy rzeźby powstałe w wyniku korazji.
A. Podaj nazwę widocznych na fotografii form rzeźby.
....................................................................…
B. Podaj nazwę czynnika rzeźbotwórczego, który spowodował powstanie tych form rzeźby.
.......................................................................
8. Ukształtowanie powierzchni Ziemi jest wynikiem ścierania się procesów wewnętrznych i
zewnętrznych. Uzupełnij logicznie schemat dobierając określenia podane poniżej (jest ich więcej,
nie wszystkie dotyczą tego schematu).
CZYNNIKI
ZEWNĘTRZNE
UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI ZIEMI
CZYNNIKI
WEWNĘTRZNE
Określenia do wyboru: erozja, generalizacja, kondensacja, osuwanie, ruch górotwórczy, ruch
lądotwórczy, stepowienie, stratygrafia, wietrzenie, wulkanizm, krasowienie, trzęsienia ziemi.
9. Wpisz hasła w kratki poziomo i odczytaj rozwiązanie.
Wał żwirowy tworzony przez wody polodowcowe.
Pagórek zbudowany z piasków, mułów i iłów.
2
Może być jeziorna lub deflacyjna.
5
Piaszczysty prawie równinny stożek napływowy
4
7
1 2 3 4 Jest
5 budowana przed czołem lodowca.
. . . . .
Rodzaj erozji przeważający w górnym biegu rzeki.
Proces podcinania brzegów morskich.
Erozja typowa przy źródłach i wodospadach.
Osadzanie materiału.
9
8
3
1
1
2
3
4
5
F 7
8
9
- ....................................................................
10. Podkreśl dwa zewnętrzne procesy, które kształtują powierzchnię Ziemi.
A. Akumulacja rzeczna.
B. Ruchy górotwórcze.
C. Trzęsienia ziemi.
D. Wietrzenie.
E. Wulkanizm.
11.
Na rysunku przedstawiono dwie doliny górskie.
Podaj dla każdej doliny czynnik
rzeźbotwórczy, który zadecydował o jej
kształcie.
Dolina V-kształtna .............................................
Dolina U- kształtna .............................................
12. Określ dla każdego rysunku (powyżej) przedstawiającego rzeźbotwórczą działalność rzek
proces i formę rzeźby wybierając z podanych poniżej:
Procesy rzeźbotwórcze i formy rzeźby : erozja wsteczna, erozja wgłębna, erozja boczna ,
akumulacja, starorzecze, delta, dolina V-kształtna, meander.
13. Uzupełnij tabelę.
Proces rzeźbotwórczy
Czynnik rzeźbotwórczy
Forma rzeźby
abrazja
wydma
wody polodowcowe
delta
14. Przyporządkuj każdemu procesowi po jednej formie rzeźby.
1. wietrzenie fizyczne
2. akumulacja
3. korazja
4. abrazja
A. grzyb skalny
B. jaskinia
C. gołoborze
D. głaz narzutowy
E. Klif
1. …......., 2. …......, 3.........., 4 ……… .
15. Podkreśl nazwy form krasu powierzchniowego:
lejki krasowe, stalaktyty, draperie, plja, żłobi krasowe, stalagnaty
16. Wpisz znak X w odpowiednie miejsca w tabeli, tak aby nazwy form były przyporządkowane
wlaściwym odcinkom biegu rzeki.
Nazwy form
Bieg górny
Bieg środkowy
Bieg dolny
ławica
dolina V-kształtna
delta
starorzecze
meander
lejek
przewaga erozji
bocznej
bardzo szeroka dolina
przewaga erozji
wgłębnej
akumulacja mułów i
iłów
przewaga akumulacji
nad erozją
17. Oceń prawdziwość zdań, zaznaczają literę P (zdanie prawdziwe) lub F (zdanie fałszywe)
Abrazja to niszcząca działalność rzeki
P
F
Mierzeja jest piaszczystym wałem , odcinającym wody zatoki od pełnego morza.
P
F
Klify powstają w wyniku akumulacyjnej działalności morza.
P
F
Wybrzeże to wąski pas na styku lądu z morzem.
P
F
18. Wśród podanych nazw rzek oznacz rzeki o ujściu lejkowatym.
Amazonka, Ganges, Loara, Łaba, Nil, Tamiza, Wisła
19. Wymień nazwy dwóch obszarów, na których współcześnie występują lądolody i dwóch, na
których występują lodowce górskie.
Lądolody: ..........................................., ...............................................
Lodowce górskie: ..................................................., ..............................................
20. Wpisz w tabeli typy wybrzeży oraz oznaczenia literowe wymienionych miejsc ich
występowania.
Miejsca występowania: a) wybrzeże Norwegii; b) chorwackie wybrzeże
Adriatyku; c) wybrzeża archipelagu Fidżi
Opis
Powstało na skutek zalania obszaru górskiego
przez morze. Wyspy są równoległe do linii
brzegowej.
Utworzone przez organizmy, np. koralowce.
Powstały przez zatopienie wodami morskimi
dolin polodowcowych.
Typ wybrzeża
Miejsce
występowa
nia
atol
21. Na mapie oznaczono literami kilka pustyń. Przy każdej z podanych nazw wpisz właściwą
literę.
Atakama ......; Gobi ......; Kara-kum ......; Namib ......; Rub al-Chali ......; Wielka Pustynia Wiktorii
......
22. Na rysunku zaznacz i podpisz: meander, brzeg stromy, brzeg płaski oraz narysuj strzałkami nurt
rzeki na całym narysowanym odcinku (załóż, że rzeka wpływa na pokazany obszar u góry
rysunku).
23.Na rysunku podpisz wskazane rodzaje moren.
24. Podaj nazwę procesu wywiewania piasku i pyłu z osadów.
……………………………..............
25. Podaj nazwę procesu mechanicznego niszczenia skał przez okruchy skalne niesione przez wiatr.
……………………………..............
26. Wymień trzy cechy środowiska przyrodniczego sprzyjające wietrzeniu fizycznemu skał.
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
................................................................................................................................................
27. Wymień dwa warunki, które muszą być spełnione, aby powstał lodowiec.
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
28. Skreśl błędne wyrażenia w zdaniach poniżej.
A. Wraz ze wzrostem kwasowości wody intensywność wietrzenia chemicznego
wzrasta / maleje.
B. Ruchy masowe są tym intensywniejsze, im mniejsze / większe jest nachylenie stoku.
C. Erozja wgłębna rzeki jest tym mniejsza im mniejszy / większy jest spadek rzeki.
D. Im bardziej intensywne są procesy wewnętrzne, tym bardziej / mniej intensywne są
procesy zewnętrzne.
E. Wybrzeża wysokie są nadbudowywane / niszczone, a niskie – nadbudowywane /
niszczone.
29. Korzystając z rysunków, wykonaj polecenia.
Zaznacz i podpisz: morenę czołową, oz, pradolinę, powierzchnię moreny dennej, rynnę
polodowcową, sandr.
30. Rozpoznaj przedstawione na mapach typy wybrzeży i uzupełnij tabelę.
Mapa
A
B
C
Typ wybrzeża
Charakterystyczna cecha wybrzeża
D
31. Na rysunku przedstawiono dwa typy wydm. Wpisz ich nazwy pod rysunkami i podaj –
widoczne na rysunku – jedną różnicę i jedno podobieństwo między nimi.
Podobieństwo: ...........................................................................................................................
....................................................................................................................................................
Różnica: .....................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
32. Za pomocą schematycznego rysunku przedstaw ujścia rzeki: lejkowate i deltowate.
Ujście lejkowate
Ujście deltowate
Ujście lejkowate występuje na wybrzeżach o wysokich pływach morskich. Materiał nagromadzony
u ujścia przez rzekę jest transportowany wgłąb morza przez odpływ.
33. Uzupełnij opis pewnych procesów rzeźbotwórczych, wstawiając w miejscu kropek odpowiednie
określenia.
Niektóre skały, np. dolomit i wapień, są rozpuszczalne. Czynnikami sprzyjającymi
rozpuszczaniu są m.in. zawarty w wodzie ...................................... ...................... oraz
wysoka temperatura powietrza. Ogół procesów związanych z rozpuszczaniem i
wypłukiwaniem skał nazywa się ...................................................................................... .
Charakterystyczne formy ..................................... to jaskinie oraz powstające w nich formy
naciekowe przypominające sople (.................................................), słupy
(..................................................) lub kolumny (.........................................................).
34. Uzupełnij zdanie poniżej, wstawiając typy wietrzenia: fizyczne lub chemiczne. Uzasadnij swój
wybór.
W klimacie wilgotnym i gorącym wietrzenie ………………..………….. jest intensywniejsze
od wietrzenia …………………………..………. .
Uzasadnienie: ………………………………………………………….………………..
35. Wpisz do tabelki miejsca występowania określonych rodzajów wybrzeży:
Typ wybrzeża
Miejsce występowania
dalmatyńskie
riasowe
zalewowe
szkierowe (szerowe)
fiordowe
lagunowe
36. Podkreśl nazwę formy rzeźby terenu powstałej w wyniku procesu deflacji
barchan, grzyb skalny, niecka deflacyjna, wydma paraboliczna
37. Uzupełnij tabelę, wpisując w odpowiednie miejsca cyfry przyporządkowane nazwom form
rzeźby terenu.
1. klif, 2. dolina V-kształtna, 3. mierzeja, 4. kar, 5. wydma, 6. morena boczna, 7. delta, 8. grzyb
skalny
Procesy zewnętrzne
kształtujące rzeźbę terenu
Działalność rzek
Działalność lodowców górskich
Działalność morza
Działalność wiatru
Formy erozyjne
Formy akumulacyjne