Rola_wod_w_ksztaltow..
advertisement
Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. ROLA WÓD W KSZTAŁTOWANIU KRAJOBRAZU Justyna Drop Działalność wód płynących Woda jest czynnikiem egzogenicznym bardzo silnie modelującym krajobraz. Jej skład, ilość, skoncentrowanie spływu, obszar na którym występuje oraz inne czynniki determinują rodzaj i rozmiary powstających pod jej wpływem form. Definiując pojęcie „woda płynąca”, należy zaznaczyć, że w jej skład są wliczane: • wody opadowe, • rzeki, • wody podziemne • wody wypływające spod lodowca. Główna masa wody występującej na powierzchni lądów, pochodzi z opadów. działalność wody deszczowej Krople deszczu, spadające na grunt, przekazują swoją energię i powodują wybijanie drobnych ziaren. Gdy powierzchnia gruntu zbudowana jest ze skał mało zwięzłych, wśród których występują głazy i inne większe okruchy skalne, może wtedy dochodzić do kształtowania specyficznej rzeźby terenu. fragmenty skał, chroniąc materiał drobnoziarnisty, uniemożliwiają jego usuwanie. Przyczynia się to do powstawania tzw. piramidy ziemne. Mogą one osiągać wysokość nawet 3 - 4 metrów, ale są to formy bardzo nietrwałe. Ziemny słup podpierający głaz staje się stopniowo za cienki, aby udźwigać kamienną czapę i przewraca się. Piramidy ziemne można spotkać na Płaskowyżu Renon w dolinie Adygi we Włoszech Szczególnie obfite deszcze dostarczają na 1km2 powierzchni tysiące ton wody. Woda ta szybko tworzy liniowe spływy, żłobiąc przy tym teren. Pojawiają się różnych rozmiarów bruzdy i rozcięcia, bądź nawet doliny, kończące się w strefach utraty siły nośnej wody stożkami napływowymi. Na obszarach półsuchych, o ubogiej roślinności występuje krajobraz badlandów. Są to obszary gęsto rozcięte siecią rozdołów i wąwozów, powstałe w wyniku znacznej siły erozyjnej wody deszczowej. Tego typu krajobraz można spotkać w Dakocie Południowej w USA. Park Narodowy Badlands, Dakota, USA Działalność erozyjna rzek • Wpływ wody płynącej na rzeźbę terenu najlepiej zauważany jest w obrębie dolin rzecznych. Erozja rzeczna - żłobienie powierzchni Ziemi przez wodę rzeczną, polegające na pogłębianiu (erozja denna - wgłębna), przesuwaniu (erozja boczna) i wydłużaniu (erozja wsteczna) koryta rzecznego. Na ruch wody wpływa jej przelew i temperatura, spadek terenu, właściwości podłoża oraz ilość niesionego materiału. Erozja wgłębna Erozja boczna Erozja wsteczna Erozja wgłębna • erozja wgłębna odgrywa największe znaczenie w górnym biegu rzeki, gdzie rzeka odznacza się największym spadkiem. Polega na szorowaniu dna niesionym materiałem skalnym pochodzącym ze zboczy, dna, uderzaniu nim o dno i odrywaniu od niego kolejnych fragmentów skalnych rzeki żłobią koryto w głąb, np. powodując powstanie dolin o kształcie litery V - górny odcinek rzeki; Doliny te mają strome brzegi. Dzięki erozji wgłębnej powstają terasy. Dolina V kształtna Erozja boczna • erozja boczna - w środkowym biegu rzeki jej spadek jest dużo mniejszy, procesy erozji wgłębnej znacznie się osłabiają. Rzeka przerzuca swój nurt z jednej strony na drugą, podcinając brzegi i tworząc zakola inaczej zwane meandrami. Wraz ze spadkiem erozji wgłębnej nasilają się procesy akumulacji, koryto rzeki zaczyna pokrywać się osadami. Kiedy zwiększa się nieco spadek, rzeka porzuca zakola i tworzą się tzw. starorzecza - gdzie zgromadzona jest woda. meandry Starorzecza meandrującej Prosny Erozja wsteczna • • erozja wsteczna - prowadzi do cofania się progów w korycie rzecznym i rozcinania zamknięcia doliny, a przez to najczęściej do wydłużania doliny w górę rzeki. Zachodzi w progach rzeki oraz strefie występowania źródła, gdzie pod wpływem spłukiwania powierzchniowego, skierowanego ku niszy źródliskowej oraz wypłukiwania i rozpuszczania utworów podłoża, zagłębienie przekształca się w lej źródliskowy. Cofanie się źródeł rzeki w kierunku działu wodnego może doprowadzić do przejęcia początkowego odcinka innej rzeki (tzw. kaptaż). Działalność akumulacyjna rzek • Akumulacja rzeczna – proces gromadzenia osadów na dnie rzeki przez jej nurt. Materiały akumulowane w ten sposób określane są mianem aluwiów. • W korycie rzecznym często powstają spłycenia dna, czyli mielizny. • Jeżeli osadzanie materiału skalnego trwa dłużej, to z czasem wyłania się on jako piaszczysta wyspa – łacha. Jeżeli łacha zostanie porośnięta roślinnością powstaje wyspa nazywana kępą. kępa Widok rzeki w różnych odcinkach Bieg górny; dominuje erozja Bieg środkowy; zwiększa się akumulacja a zmniejsza erozja Erozja wgłębna terasy Erozja boczna Bieg dolny; dominuje akumulacja meander łachy akumulacja delta Delty rzek • • • W zależności od tego do jakiego zbiornika wodnego uchodzi rzeka powstaje ujście zwane deltą bądź lejkiem. Jeżeli rzeka uchodzi do płytkiego, spokojnego morza gdzie nie występują silne pływy, wtedy materiał niesiony przez rzekę zostaje osadzony przy ujściu. Osady te nadbudowują dno zbiornika wodnego, niekiedy aż do powierzchni wody. Rzeka może wtedy wydłużyć swój bieg, rozdziela się na kilka ramion i rozbudowuje nadwodną część akumulacyjnych osadów. Tworzy się stożek napływowy zwany deltą. Niektóre delty mogą mieć bardzo duże rozmiary. Największą deltę utworzyła Amazonka, zajmuje ona powierzchnię 100 tys.km2, delta Gangesu zajmuje 86 tys.km2, Missisipi 32 tys.km2, a delta Wisły 1,6 tys.km2 Równina aluwialna Równina deltowa Jezioro deltowe Czoło delty Prodelta Delty Delta Amazonki Delta Mississipi Delta Nilu Delty lejkowate • ujście lejkowate ( estuarium) - powstaje w strefach pływów; wdzierająca się w koryto rzeki fala przypływu niszczy jego brzegi i rozszerza je, nadając im kształt lejka. Wraz z odpływem materiał zostaje wynoszony daleko od brzegu. Powstają takie ujścia wtedy, gdy rzeki kończą swój bieg w głębokim morzu. Ujście lejkowate La Platy Tarasy rzeczne • • • • • Terasa, taras – forma terenu powstała w dolinie rzecznej wskutek erozyjnej działalności płynących wód. Występuje w zespołach, tworząc w przekroju poprzecznym doliny charakterystyczny układ schodów. Terasy występują w postaci spłaszczeń terenowych ciągnących się wzdłuż rzeki nad równiną zalewową. Posiadają zbliżony spadek i są oddzielone od siebie załomami. Każdy z nich świadczy o zmieniającym się z upływem czasu poziomie koryta rzeki. W zależności od tego, w jakich utworach powstały wyróżniamy: terasy erozyjne – terasy, które zostały wycięte w materiale miejscowym terasy akumulacyjne – terasy, które wycięte zostały w osadach rzecznych wcześniej akumulowanych przez rzekę terasy erozyjno–akumulacyjne – wykształciły się, erodując kolejno po sobie osady rzeczne i utwory podłoża Tarasy rzeczne w profilu poprzecznym doliny rzecznej Tarasy erozyjne Tarasa akumulacyjna; Akumulacyjne dno doliny z wałami nadrzecznymi Tarasa erozyjno akumulacyjna Działalność lodowców • • Lodowce i lądolody tworzą się w miejscach, gdzie więcej śniegu w ciągu roku przybywa niż się topi, tzw. Granica wiecznego śniegu. Wysokość, na której przebiega ta granica jest zróżnicowana: na terenach polarnych sięga ok. 200–1000 m n.p.m., na Grenlandii i Antarktydzie schodzi do poziomu morza; w strefie umiarkowanej występuje na wysokości ok. 800–3200 m n.p.m., w strefie zwrotnikowej 5000–6000 m n.p.m., zaś na równiku obniża się wskutek zwiększonych opadów do ok. 4500–5000 m n.p.m. W miejscu ich występowania panuje klimat peryglacjalny (przylodowcowy), który sprzyja zachodzeniu procesów wietrzenia mrozowego. W wyniku działalności lodowców i lądolodów dochodzi do przekształcania się pierwotnej rzeźby terenu w tzw. rzeźbę polodowcową (glacjalną). 6000 5000 4000 2000 1000 0 90o N 60o 30o 0o 30o 60o 90o S Granica wiecznego śniegu Lodowce Lodowiec to duże nagromadzenie lodu, będące w ciągłym powolnym ruchu. Do utworzenia 10 cm lodowca musi się nagromadzić ok. 14 m śniegu. Warunki do powstania lodowców występują powyżej granicy wiecznego śniegu. jest wolno płynącą rzeką lodu, powstałego z przekształcenia pokładów wiecznego śniegu. Lodowce są największym rezerwuarem wody słodkiej na Ziemi, i drugim po oceanach wody na świecie. Lodowiec w Alpach Budująca działalność lodowców • • akumulacja - osadzanie materiału niesionego przez lód lodowcowy. W jej wyniku powstają: moreny czołowe, denne, boczne i środkowe. akumulacja wód lodowcowych - osadzanie materiału skalnego niesionego przez wody lodowcowe. W jej wyniku powstają: ozy, kemy, tarasy kemowe, sandry, równiny sandrowe. Kar lodowcowy Pole firnowe Kar lodowcowy Pole firnowe Morena czołowa Przykłady form akumulacji lodowców morena czołowa - wzgórze, ciąg wzgórz lub wał o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów, zbudowany z różnoziarnistego materiału. Powstają w wyniku usypania materiału skalnego niesionego przez lodowiec podczas jego postoju u jego czoła. morena boczna - wał o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów, ciągnący się wzdłuż zbocza doliny, którą płyną lodowiec, na skutek gromadzenia się materiału niesionego w masie lodowca po jego bokach. morena środkowa - wał o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów ciągnący się w dnie doliny na przedłużeniu miejsca połączenia się dwóch dolin, którymi spływały lodowce, tzn. tworzy się z dwóch moren bocznych. morena denna - powierzchnia terenu o urozmaiconej rzeźbie, powstała w wyniku osadzania materiału niesionego w masie lodowca podczas jego topnienia. ozy - długie, wąskie, wijące się pagórki lub wały o długości do kilkudziesięciu kilometrów i wysokości do kilkudziesięciu metrów. Powstają w szczelinach lodowca, którymi płynęła woda, w wyniku osadzenia się materiału skalnego. kemy - wały lub pagórki o stromych zboczach i rozległych, płaskich powierzchniach, o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów i średnicy do kilkuset metrów. Powstają w szczelinach lodowca, w przestrzeniach pomiędzy bryłami martwego lodu, w wyniku osadzenia materiału niesionego przez wody lodowcowe. sandry - lekko nachylone, rozległe piaszczyste stożki napływowe, zbudowane przez wody wypływające z lodowca na jego przedpolu. Po połączeniu się tworzą rozległe równiny sandrowe. oz Głaz narzutowy Morena czołowa Równina sandrowa Przykłady niszczącej działalności lodowców rynna polodowcowa - wydłużone, głębokie obniżenie, o stromych zboczach i niewyrównanym dnie, biegnące zgodnie z kierunkiem poruszania się lodowca. Powstała w wyniku erozyjnej działalności wód płynących pod lodowcem. Rynny najczęściej wypełniają wody jezior, tworząc tzw. jeziora rynnowe. zagłębienia wytopiskowe - zaokrąglone zagłębienia w powierzchni moreny dennej powstałe po wytopieniu brył martwego lodu pogrzebanego pod materiałem morenowym. Wypełnione są zazwyczaj wodami jezior, tworząc tzw. jeziora wytopiskowe (oczka). barańce - podłużne, kopulaste pagórki skalne, o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów. Charakteryzują się jednym zboczem dłuższym, łagodniejszym i wygładzonym, a drugim bardziej stromym, krótszym i poszarpanym. Powstaje w wyniku erozyjnej działalności lodowca, który przemieszczając się, po natrafieniu na pagórek skalny wygładza jego powierzchnię od strony, którą na niego napiera. Jeziora rynnowe Łagowskie i Trześniowskie Jezioro wytopiskowe - oczko Działalność rzeźbotwórcza morza • • • Działalność rzeźbotwórcza wód morskich obejmuje przede wszystkim wybrzeże - pas graniczny lądu i morza. Granice wybrzeża w części nadwodnej i podwodnej są wyznaczone przez zasięg oddziaływania fal, prądów i pływów, które modelują pierwotną rzeźbę brzegu morskiego. Efekty działalności morza zależą również od rzeźby wybrzeża. Na wybrzeżu wysokim przeważa niszcząca działalność morza - abrazja, na niskim - budująca. Największy wpływ na modelowanie strefy brzegowej ma falowanie. Fale atakujące brzegi oddziałują na nie mechanicznie i chemicznie. Siła uderzeń szczególnie fal sztormowych jest olbrzymia; średnio wynosi ona 3-10 ton na m2 a skrajnie nawet 300 ton na m2 . Platforma abrazyjna • W wyniku falowania brzeg jest podcinany i następuje wymywanie materiału skalnego tworzy się platforma abrazyjna ( brzegowa)– płaska powierzchnia, łagodnie nachylona w stronę zbiornika. 1 nisza abrazyjna 2 platforma abrazyjna 3 powierzchnia akumulacyjna Wybrzeże klifowe piaski i żwiry plaży klif słup łuk Działanie fal podczas przypływu i sztormów Działanie fal podczas odpływu Platforma abrazyjna Klif • • • Klif jest to stromy brzeg morski. Jest wynikiem działalności fal morskich. Fale uderzając o brzeg, niszczą go wymywając luźniejszy i słabszy materiał skalny, który uderzając o brzeg wymywa go, aż w końcu powoduje jego osunięcie. Wzgórze Gosań – najwyższy klif w Polsce - znajduje się na terenie Wolińskiego Parku Narodowego, ok. 2 km od Międzyzdrojów. Wysokość tego klifu wynosi 95 m n.p.m. Najwyższy klif świata to góra Maujit Qaqarssuasia,(1560m ) znajduje się w płd Grenlandii Klif Gdynia - Orłowo Drugi najwyższy klif na świecie Cabo Girao, 590 m Wysokie wybrzeża morskie WYBRZEŻE DALMATYŃSKIE Powstałe w wyniku zalania równoległych do wybrzeża pasm górskich; powstają wówczas wyspy a między nimi liczne głębokie cieśniny; np. Wybrzeża Chorwacji WYBRZEŻE RIASOWE Powstałe na skutek zalania prostopadł ych do wybrzeża pasm górskich Np. Wybrzeża Irlandii, Portugalii, Francji WYBRZEŻE FIORDOWE , FIORDY Zalane przez morze doliny polodowco we Np. Wybrzeże Norwegii WYBRZEŻE SZKIEROWE WYBRZEŻE LIMANOWE WYBRZEŻA KLIFOWE Zalane przez wody morskie, wygładzone przez lodowiec wysepki, np. Wybrzeża Finlandii, Norwegii Powstałe w wyniku odcięcia ujścia lejkowateg o rzeki mierzeją Powstałe w wyniku niszczenia przez morskie fale obszarów wyżynnych Np. Wybrzeża Morza Czarnego Np. Wybrzeże Morza Bałtyckiego Niskie wybrzeża morskie WYBRZEŻA MIERZEJOWE WYBRZEŻA LAGUNOWE WYBRZEŻA NAMORZYNOWE Powstają, kiedy linia brzegowa jest niewyrównana a niesiony przez wodę materiał przesuwa się wzdłuż brzegu i osadza się w formie półwyspu – mierzei stopniowo zamykającej zatokę Powstają w płytkich zatokach w wyniku wynurzenia się podwodnych wałów plażowych, tworząc tzw. Lido , które odcina część zatoki od morza. Taka zatoka nosi nazwę laguną. Występują tylko w strefie ciepłej, gdzie nad brzegami rosną słonolubne lasy namorzynowe, odsłaniające się w czasie odpływu korzenie drzew rosnących na obszarze płytkiego dna morskiego np. Płw. Helski Np. Zatoka Wenecka Np. Zatoka Bengalska, Morze Południowochińskie WYBRZEŻA KORALOWE – RAFOWE Wybrzeże oddzielone od pełnego morza barierą zbudowaną z rafy koralowej Np. Wyspy M. Karaibskiego, Oceania, Wielka rafa Koralowa Budująca działalność morska • Fale morskie stopniowo nanoszą drobny materiał na płaski brzeg, tym samym go nadbudowując. Tworzą się wówczas wybrzeża płaskie, niskie powstałe wskutek działalności akumulacyjnej. Strefa brzegowa tych wybrzeży jest stale zalewana przez fale i nosi nazwę plaży. • • • W obrębie plaży i płytkiego morza stale odbywa się przemieszanie materiału przez fale i prądy przybrzeżne - tworzą się płycizny i szerokie rozbudowane plaże - na linii brzegowej słabo rozwiniętej. Wybrzeża płaskie o dobrze rozwiniętej linii brzegowej wygląd swój zawdzięczają dominującym prądom przybrzeżnym. Tworzą się: kosy, mierzeje i zalewy. Działalność wody morskiej w strefie brzegowej powoduje również formowanie się i transport osadów akumulowanych następnie na dnie morza. Gromadzące się w strefie przybrzeżnej osady denne składają się ze skał okruchowych, cząstek pochodzenia organicznego oraz osadów wytrąconych z wody morskiej. Powstają z nich: wapienie, margle, zlepieńce, piaskowce, mułowce, gipsy, dolomity oraz sole.
