rodziny - Instytut Socjologii UW

Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej
(WDS 2012/2013 nr 5)
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
1. Rodzina w perspektywie socjologicznej – może być ona rozumiana jako:
mała
grupa społeczna (małżeństwo, więzi pokrewieństwa) –
„podstawowa komórka społeczna”;
grupa pierwotna (intymność i socjalizacja);
uniwersalna instytucja społeczna (utrwalona w tradycji wszystkich
kultur – powszechnik kulturowy).
społeczne przemiany instytucji rodziny (kierunki):
od społecznej (gospodarczej) do intymnej (emocjonalnej) - rodzina
jako podstawowa dla nas „przestrzeń intymności”;
od kolektywnej do indywidualistycznej;
obecnie przykłada się większą wagę rodziny dla jednostki, a nie dla
społeczeństwa (tak, jak to było w przeszłości);
zmiany społeczne a dezorganizacja („spustoszenie”) rodziny:
porównanie z historią (trwałością rodzin), wchodzenie w
następne związki („wielorodziny”), dysfunkcje rodziny (przemoc
w rodzinie i seksualne wykorzystywanie dzieci).
-
-
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
2. Rodzina i funkcje pokrewieństwa w społeczeństwie:
jest to najbardziej „pierwotna” struktura społeczna i
powszechnik kulturowy;
łączy jednostki uznające swoje więzi genealogiczne;
definiuje miejsce (status), prawa i obowiązki jednostki w
zbiorowości;
„pokrewieństwo fikcyjne” (wyobrażeniowe):
-
-
-
duże znaczenie społeczne, ale nie przekazuje się go następnym
pokoleniom.
pokrewieństwo a klasyczne rozumienie rodziny:
trwała grupa społeczna złożona z osób powiązanych między
sobą
przez
wspólnych
przodków,
małżeństwo
lub
przysposobienie (adopcję);
współczesna ewolucja tego rozumienia „rodziny”.
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
3. Dyskusja na temat rozumienia (definicji) „rodziny”:
 „komórkowa” definicja rodziny (G. Murdock, 1949 r. ):
 rodzina nuklearna to „matka, ojciec oraz ich dzieci”;
 jest ona wymogiem funkcjonalnym społeczeństwa industrialnego.
 współczesna dyskusja na temat rodziny, zwłaszcza pojęcia „rodziny
nuklearnej” (jest to głównie pojęcie „normatywne”);
 odchodzenie od definicji „komórkowej” na rzecz ujęć „elastycznych”
ukazujących rodzinę jako:
 proces, a nie sztywną strukturę;
 „diadę” lub zespół diad (rodzic – dziecko lub partner – partner);
 grupę krewnych, powinowatych, przyjaciół oraz innych aktorów
skupionych wokół rodzica z dzieckiem (najczęściej matki)
 rodzinę od „nie-rodziny” różni „komponent reprodukcyjny”, czyli
posiadanie dzieci.
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
4. Funkcje rodziny:
 rodzina jest najważniejszym ogniwem socjalizacji jednostki i podstawową
instytucją społeczną, która zaspokaja ludzkie potrzeby intymności i partnerstwa:
 jest i pozostanie „kamieniem węgielnym” współczesnego społeczeństwa.
 funkcje:
 regulacja zachowań seksualnych;
 prokreacyjna (biologiczne odtwarzanie populacji);
 wychowawcza (socjalizacyjna);
 opiekuńcza (zapewnienie bezpieczeństwa) oraz emocjonalna (ochrona i
wsparcie emocjonalne jej członków);
 ekonomiczne (zapewnienie materialnych środków do życia);
 alokacyjna - usytuowanie w społeczeństwie (na hierarchii stratyfikacji) i
określanie społecznej (kulturowej) tożsamości;
 integracyjno-kontrolna (dyscyplinuje domowników według ustalonych
reguł);
 rekreacyjno-towarzyska (auto-ekspresyjna).
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
5. Płaszczyzny analizy rodziny:

rodzina jako „proces”:

demograficzny (patrzymy na rodzinę poprzez następstwo kolejnych
pokoleń);

rodowy (zachowanie tradycji, pamięć rodzinna);

„codzienności” (życie codzienne, podział obowiązków itp.).

rodzina jako „gospodarstwo domowe”:

podział obowiązków, rodzina jako wielofunkcyjne „przedsiębiorstwo” i
„pole negocjacji” w zakresie praw/obowiązków.

rodzina jako „jednostka polityczna”:

wspólne podejmowanie decyzji i troska o „interes zbiorowy” (m.in. o
wizerunek rodziny, „co ludzie powiedzą?”).
 rodzina jako podstawowy mechanizm „reprodukcji” biologicznej, ekonomicznej i
społecznej;
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
6. Typy rodziny ze względu na wariant małżeństwa:
 małżeństwo to związek, w którym można współżyć seksualnie i mieć dzieci przy
aprobacie społeczeństwa - trzy elementy małżeństwa: legalność związku,
„pierwszeństwo” dostępu seksualnego i reprodukcja.
 forma zawarcia małżeństwa:
 porozumienie się partnerów; umowa rodzin; małżeństwo-dar;
 lewirat (poślubienie wdowy przez brata/niekiedy spadkobiercę zmarłego męża) i
sorrorat (łac. sorror – siostra, zwyczaj nakazujący poślubienie przez mężczyznę
siostry/sióstr swojej żony, jeśli jest ona bezpłodna /po jej śmierci; małżeństwo
poligyniczne z dwiema lub więcej siostrami).
 liczba partnerów w małżeństwie:
 monogamiczne (gr. monos – pojedynczy i gamos – małżeństwo), monogamia
konsekwentna (wyłączna) i „seryjna”;
 poligamiczne (gr. polys – wiele):
 poligynia
(wielożeństwo - siostrzane, hierarchiczne, uprzywilejowane,
rezydencjonalne);
 poliandria (wielomęstwo);
 poligyandria - wielu mężczyzn i wiele kobiet.
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
7. Typy rodzin ze względu na jej:
 rozmiar (liczebności członków):
 „nuklearna” /mała, duża: złożona (rola więzi seksualnej) i „rozszerzona”
(rola więzi pokrewieństwa).
 reguły dziedziczenia (pokrewieństwa):
 uni- i bi- oraz patry- i matry- linearne;
 rodzina matriachalna, patriachalna, egalitarna;
 kwestia dyskusyjna – „rodzina tradycyjna” (czyli patriarchalna i patrylinearna) w społeczeństwie i historii.
 stosunki władzy:
 matriarchat , patriarchat, rodziny „matryfokalne” („nieobecni ojcowie”);
 awunkulat - (łac. avunculus - wujek) to system organizacji rodziny i
pokrewieństwa, w którym najważniejsza rola przypada bratu matki
(wujowi). Jest on najważniejszym opiekunem dzieci swojej siostry,
dotyczy to zwłaszcza rodzin matrylinearnych;
 miejsce zamieszkania:
 matry-, patry- i neo-lokalne.
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
8. Społeczne reguły ich zawierania małżeństw(czy „los tak chciał”?):
 homogamia małżeńska: reguła doboru małżeńskiego zalecająca dobór
współmałżonka podobnego (identycznego) pod względem ważnych cech
społecznych:
 endogamia (dobór z własnej grupy), jest ujemnie skorelowana ze stopniem
zróżnicowania populacji;
 egzogamia (dobór spoza własnej grupy).
 heterogamia małżeńska:
 hipergamia – dobór współmałżonka z „wyższej” grupy społecznej (głównie u
kobiet);
 małżeństwa międzykategorialne / mieszane (mezalians, małżeństwa
binacjonalne), struktura społeczna otwarta i zamknięta.
 znaczenie homogamii edukacyjnej (czy potrzeba kulturowego podobieństwa?), a
mniejsze - klasowej .
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
9. Społeczne reguły ich zawierania małżeństw:
 hipoteza „miłości romantycznej”:
 w krajach rozwiniętych zaczynają obowiązywać „wartości postmaterialne”,
podstawą wyboru współmałżonka staje się jego atrakcyjność seksualna,
emocjonalna itp., a nie tylko wykształcenie, zasoby ekonomiczne itp.;
 zasada „podwójnej selekcji”:
 połowa małżeństw przechodzi „podwójne sito” – najpierw ko habitacja, a
następnie jest ślub. Dobierając partnera do kohabitacji możemy być (jesteśmy?)
„mniej wybredni”.
 rynek matrymonialny:
 rynek transakcyjny (bary, puby itp. , krótkotrwałe relacje) i relacyjny (sieć
przyjaciół, krewnych itp. , długotrwałe relacje), na tym rynku zawiązujemy
głównie związki długoterminowe.
 przestrzeń zawierania związków (homogamia przestrzenna):
 „trójkąt spotkań”: „miejsca wybrane” (kluby, uczelnie, praca, koncert, wakacje
itp.), „miejsca publiczne” (festiwale, ulice, sklepy, kina itp.), „miejsca prywatne”
(dom. wizyty prywatne), unikanie „miejsc prywatnych” i wzrost znaczenia „miejsc
wybranych” (im wyższy status społeczny).
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
10. Ewolucja kryteriów społecznych doboru małżeńskiego w Polsce:
stan cywilny:
- dominują małżeństwa kawalerów z pannami (rośnie kategorii małżeństw
powtórnych, zawierają je 2 razy częściej mieszkańcy miast niż wsi, głównie
osoby rozwiedzione).
- wiek:
- duża homogenia wiekowa - normą jest kojarzenie par w podobnym wieku
(podobny wiek to różnica 3 lat między małżonkami, ew. mąż starszy o 5 lat;
¾ małżeństw to mężczyzna w wieku 21-29 lat i kobieta w wieku 18-29 lat).
- poziom wykształcenia:
- tendencja do „jedności środowiskowej” (w co drugim małżeństwie
członkowie mają ten sam poziom wykształcenia).
- cechy terytorialne:
- dobór następuje zazwyczaj w ramach społeczności lokalnej, dominującą
formą zamieszkania po ślubie jest dom rodziców jednego z
współmałżonków, rośnie znaczenie Internetu jako możliwości poznawania
się (miejsce zamieszkania przestaje być barierą).
-
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
11. Tworzenie rodziny w perspektywie teorii „racjonalnego wyboru”





(Gary Becker; Anna Giza-Poleszczuk) - założenia:
indywidualizm:
 zainteresowanie indywidualnymi decyzjami i strategiami, a nie „grupą”.
strategie formowania rodziny:
 rodzina jest funkcją szeregu decyzji podejmowanych przez różnych aktorów.
rachunek kosztów i korzyści:
 rodzinę budują jednostki, które nie muszą mieć identycznych interesów i
potrzeb, ich zasoby są ograniczone, a dodatkowo każde działanie/decyzja w
rodzinie „kosztuje”.
od „rodziny” do cyklu życia rodzinnego / perspektywa mikro- i makro;
główne dylematy rodziny:
 czy zakładać rodzinę?, czy mieć dzieci?, moment urodzenia pierwszego
dziecka, liczba dzieci, odstęp czasowy między urodzeniem dzieci.
 główne wyzwanie dla współczesnej rodziny: jak pogodzić liczbę dzieci z
ich „jakością”?
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
12. Rodzina w społeczeństwie polskim po 1989 r.:
 do 1989 r. - niewydolność sfery publicznej a „familizacja” reprodukcji:
 wysoka stopa małżeństw, wcześnie i duża liczba dzieci , niska stopa urodzeń






pozamałżeńskich;
„samopomoc” rodzinna, poszerzanie rodziny (rodzina wielopokoleniowa),
wydłużenie okresu zależności młodego pokolenia od rodziców;
zmiana warunków „brzegowych” funkcjonowania rodziny po 1989 r.:
znaczenie pracy i wykształcenia;
wzrost kosztów posiadania dzieci;
skutki: wydłużania okresu bezżenności, opóźnianie momentu posiadania
pierwszego dziecka, zwiększanie odstępów czasu między narodzinami
kolejnych dzieci, rozwody.
współczesne funkcjonowanie rodziny można rozpatrywać w
kategoriach przystosowania indywidualnych działań do nowych
warunków, a nie tylko w kategoriach „kryzysu” wartości lub
„egoizmu” młodego pokolenia.
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
13. Czy „kryzys rodziny”?:
 różne typy interpretacji „kryzysu rodziny” (funkcjonalistyczna, konserwatywna,
liberalna i feministyczna);
- przyczyny kryzysu rodziny:
 demograficzne (zmniejszenie rozmiarów i liczebności rodzin, zmniejszenie
odsetka rodzin nuklearnych zwiększenie odsetka osób żyjących poza rodziną;
 instytucjonalne (rodzina traci władzę, gdyż jej członkowie są bardziej
autonomiczni i zindywidualizowania, funkcje rodziny są wypełniane przez
bardziej wyspecjalizowane instytucje, rodzina nie ma już władzy
ekonomicznej i wychowawczej);
 kulturowe (osłabienie „familocentryzmu” na rzecz samodoskonalenia
partnerów i egalitaryzmu obowiązków w związku).
 rozwiązania:
 rewitalizacja i re-instytucjonalizacja małżeństwa;
 uznanie za „równe” innych form rodziny;
 liczy się jakość stosunków międzyludzkich.
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
14. Przyszłość rodziny – alternatywność i różnorodność form:
 rodzina „dwustopniowa”:
 małżeństwo „intymne” i małżeństwo rodzinne.
 „rodzina – układanka” (patchwork family):
 „wielorodziny”;





rodzina zastępcza i rodzina przybrana;
„samotni rodzice”:
 rodziny niepełne oraz samotni rodzice (samotne matki i samotni ojcowie).
rodzina zrekonstruowana;
trwali kohabitanci , konkubinat (kohabitacja, związek nieformalny);
„niby rodziny”:

single, DINKS i „układy sieciowe” seniorów.
 homorodziny, rodzina homoseksualna (związki partnerskie);
 rodziny wizytowe i nomadyczne, macierzyństwo na odległość;
 grona przyjacielskie („kółko przyjacielskie”, ”friends”).
Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)
15. Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat „rodziny”:
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVI. Sfera
reprodukcji);
 Anna Giza-Poleszczuk, Rodzina i system społeczny, w: Mirosława
Marody (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie w XX i
XXI wieku, Warszawa 2007;
 Małgorzata Sikorska, Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko. O
nowym układzie sil w polskich rodzinach, Warszawa 2009 ;
 Tomasz
Szlendak,
Socjologia
rodziny.
Ewolucja,
historia,
zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010
(szczególnie roz. 4 i 5).