ubóstwa - Instytut Socjologii UW

Ubóstwo i płeć w społeczeństwie
(WDS 2012/2013 nr 11)
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
1. Powtórzenie i przykłady – struktura społeczna (klasowa):
 dlaczego prognoza Marksa dotycząca klas społecznych zawiodła?:
 postępujący wzrost stopy życiowej i powstawanie klasy średniej;
 bieda nie wyzwala postaw rewolucyjnych;
 „indywidualizm” postaw robotników, a nie „klasowość”.
 społeczeństwa współczesne jako „społeczeństwa klasy średniej” ze
względu na dominację liczebną oraz kulturową tej klasy – jej rola:
 wyższość kulturowa (symbolizuje ona sukces i powodzenie życiowe);
 społeczny „zawór” bezpieczeństwa, stabilizuje gospodarkę (poprzez
konsumpcję klasy średniej) i system polityczny.
 klasy we współczesnym społeczeństwie polskim: omówienie
publicystycznego opisu struktury klasowej we współczesnej Polsce (W.
Markiewicz, Gra w klasy, „Polityka” 22.05.2004) – ze względu na styl życia,
konsumpcję, pracę itp. - podział na następujące klasy:
 klasa najniższa, klasa niższa, klasa średnia niższa, klasa średnia
właściwa, klasa średnia wyższa, klasa wyższa, klasa najwyższa.
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
2. Czy klasy społeczne tracą na znaczeniu w społeczeństwie
ponowoczesnym?:
 zmiany charakteru pracy (non-standard job forms, brak pewności
zatrudnienia, konieczność zmian kwalifikacji zawodowej, wzrost znaczenia
sektora usług wpływ polityki państwa opiekuńczego, a główny konflikt klasowy
rozgrywa się między płacącymi podatki a żyjącymi z zasiłków);
 przemiany własności (własność coraz bardzo się „różnicuje”);
 wpływ stylu życia i wzorów konsumpcji (rynek konsumpcji przejmuje rolę
tradycyjnego rynku dóbr produkcyjnych);
 zachowania polityczne (pochodzenie klasowe nie wyznacza jednoznacznie
poparcia na rzecz „swoich klasowych” partii politycznych);
 pojawienie się „nowych” osi i lojalności społecznych, konkurujących z
klasowymi (rasa i przynależność etniczna, płeć i wiek, region);
 ”nowe” klasy w społeczeństwach nowoczesnych:
 technokracja”, underclass („podklasa”) „nowa” klasa średnia, „nowa klasa
robotnicza”.
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
3. Ubóstwo i „kultura ubóstwa”:
• Oscar
Lewis, Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny
meksykańskiej (PIW, Warszawa 1964):
• koncepcja „kultury ubóstwa” jako sposobu życia i socjalizacji dzieci,
na który składa się:
 dominującą formą związków są konkubinaty lub związki matriarchalne;
 dzieci - brak okresu dzieciństwa (jako etapu chronionego) w
wychowaniu dzieci w rodzinie;
 na poziomie psychologicznym wiąże się z poczuciem zepchnięcia na
margines, bezradnością, uzależnieniem, widzeniem siebie jako kogoś
gorszego od innych;
 brak umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm oraz
tolerancja dla patologii;
 bieda (i kultura ubóstwa) jest dziedziczona.
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
4. Ubóstwo jako zjawisko społeczne i kulturowe:
 ubóstwo:
sytuacja silnej deprywacji potrzeb, niemożności ich zaspokojenia ze względu
na małe dochody i środki finansowe;
„syndrom ubóstwa” – deprywacja potrzeb podstawowych, zły stan zdrowia i
niski poziom edukacji, upośledzenie w dostępie do wiedzy i korzystania z
uprawnień politycznych, mały stopień bezpieczeństwa itp.
ewolucja rozumienia ubóstwa od „wąskiego” (ekonomicznego) zjawiska
do „szerokiego” (społecznego);
bieda jest wytworem zarówno teraźniejszości, jak i przeszłości:
 „nowa” i „stara” bieda jako „koszt transformacji”, „ubóstwo” w historii.
nowe pojęcia/koncepcje: „wykluczenie społeczne” i „marginalizacja”;
jest nie tylko polskim problemem, ale i kwestią o zasięgu globalnym:
 „bieda to sytuacja i kultura” (R. Kapuściński).





Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
5. Przyczyny ubóstwa a sfera ocen i wartości (dyskurs o ubóstwie):
 ewolucja postrzegania (i wartościowania) ubóstwa:

od pozytywnego niegdyś (np. biedni w średniowieczu) do
współczesnego:

czyli do czegoś, co jest niepożądane, jest świadectwem
niepowodzenia i niezaradności życiowej jednostki (bieda
„zawiniona” i „niezawiniona”);
praca jako kryterium moralnej kwalifikacji biednych.
 dwa główne kierunki interpretacji „ubóstwa” i jego przyczyn:
 strukturalny (sytuacyjny) – „obwinianie systemu”, przyczyny ubóstwa
leżą w czynnikach zewnętrznych wobec jednostki, niezależnych od niej
(np. likwidacja zakładu pracy itp.);
 kulturowy (behawioralny) – „obwinianie ofiary”, przyczyny ubóstwa
kryją się w cechach jednostek, ich zdolnościach i postawach (obwinianie
biednego o spowodowanie sytuacji, w jakiej się sam on znalazł).

Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
6. Miary ubóstwa:
 ubóstwo absolutne (bezwzględne):
 czyli „minimum egzystencji” – elementarne warunki, jakie muszą




być spełnione, aby jednostka mogła przetrwać fizycznie i zachować
zdrowie.
„minimum socjalne”:
 jest to linia minimum egzystencji uwzględniająca także potrzeby
społeczne (granica sfery niedostatku i zagrożenia ubóstwem).
ubóstwo ustawowe (urzędowe, oficjalne):
 poziom dochodu, który
uprawnia do korzystania z pomocy
społecznej.
ubóstwo relatywne (względne):
 uwzględnia specyfikę danego społeczeństwa, potrzeby i właściwe mu
sposoby ich zaspokajania.
ubóstwo subiektywne - opinie ludzi na temat ich poziomu życia i
dochodów.
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
7. Wymiary społeczne ubóstwa:
 głębokość – stopień, w jakim „biedni są biedni”?:
 stopniowalność biedy - niedostatek, ubóstwo, bieda, nędza itp.
 czasowy (temporalny) – czas pozostawania w ubóstwie:
 czy ubóstwo jest sytuacją przejściową (krótkotrwałą), czy też
przedłużającą się, utrwalającą się i przekazywaną generacyjnie?
 inne wymiary (płaszczyzny) ubóstwa („bieda biedzie nierówna”):
 miasto – wieś;
 przestrzenny (regionalny);
 ze względu na wiek („juwenilizacja” ubóstwa);
 ze względu na płeć (feminizacja ubóstwa);
 pracę (związek z bezrobociem).
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
8. Nowe pojęcia związane z ubóstwem:
 wskazują one na aktywną rolę społeczeństwa, które nie zapewnienia
jednostkom i grupom pełnego uczestnictwa w życiu społecznym:
 underclass („podklasa”):
 znajduje się u samego dołu hierarchii społecznej lub poza nią,
charakteryzuje się odrębnością kulturową, która jest związana często z
patologią
społeczną
(urodzenia
pozamałżeńskie,
nieletnie
macierzyństwo, przestępczość itp.), wykazuje tendencję do
dziedziczenia jej pozycji i separacji przestrzennej;
 marginalność i marginalizacja:
 wyłączenie z jakiegoś ważnego obszaru społecznego z powodów
społecznych (nacisk na procesualność zjawiska);
 wykluczenie społeczne (ekskluzja):
 brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa i korzystania z
podstawowych zasobów społecznych, dostępnych dla wszystkich
(wykluczenie ekonomiczne, polityczne i społeczne).
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
9. Płeć (kobiety) jako przedmiot zainteresowań nauk społecznych:
 „niewidoczność” kwestii płci (pozycji kobiet) we wczesnej refleksji
socjologicznej – dlaczego?:
 wynikało to z genezy socjologii – z makro-społecznej i „scjentystycznej”
perspektywy;
 z dominującej tradycji kulturowej (obyczajowości) wpływającej na naukę;
 ścisłego podziału życia społecznego na: gospodarstwo domowe (kobiecą) a
sferę publiczną (męską).
 kobiety jako przedmiot badań społecznych (Gender/Women Studies) – teorie
nierówności płci):
 nastąpiła zmiana uprawiania socjologii (socjologia płci);
 zmiany społeczno-demograficzne (kobiety są bardziej wykształcone niż
kilka dekad temu) oraz obowiązujący ideał społeczeństwa „pozycji
osiąganych” (wyzwanie to zjawisko „szklanego sufitu”);
 kobiety stały się ważną siłą polityczną i elektoratem wyborczym;
 upowszechnienie ideologii praw człowieka.
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
10. Różnice ze względu na płeć w sferze:
 pracy (zatrudnienia):
 wybór zawodu a tradycja kulturowa („naturalne” zawody dla kobiet i
mężczyzn), dyskryminacja na rynku pracy (płace, niepełne zatrudnianie
itp.) - dlaczego?:
 tradycja kulturowa (dom i wychowanie dzieci), stereotypy dotyczące
płci, paradoks „zadowolonego niewolnika” (okresowe „wychodzenie” z
rynku pracy i powrót w związku z wychowywaniem potomstwa),
konsekwencje dyskryminacji – niższe emerytury i bariery awansu
(„szklany sufit” i „labirynt”).
 władzy i polityki (funkcje kierownicze, czynne i bierne prawa wyborcze,
udział kobiet w polityce);
 obyczaju i reprezentacji (przekaz szkolny, kultura popularna i humor ,
problemy „reprezentacji” - kobiety i mężczyźni, sylwetka ciała, najbardziej
popularne typy przedstawicieli
danej płci, symboliczne traktowanie
„męskości” i „kobiecości”).
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
11. Feminizm (od łac. femina - kobieta) jako ruch społeczny:
 feminizm jako dostrzeganie dyskryminacji (upośledzenia, strukturalnego
podporządkowania kobiet/patriarchat itp.) kobiet w życiu społecznym i
dążenie do jego likwidacji;
 feminizm I fali („stary”, do połowy XX wieku):
 koncentracja na reformie prawa rodzinnego i wyborczego, poprawie warunków
życia kobiet.
 feminizm II fali („nowy”) – egalitaryzm oparty wielopoziomowym
pojmowaniu ucisku, który jest efektem podziałów płciowych:
 dążenie do równouprawnienia w polityce, pracy, rodzinie itp. i podwyższenie
pozycji kobiet i matek w społeczeństwie.
 feminizm III fali („postfeminizm”):
 liberalizacja dopuszczalności aborcji;
 walka z przemocą indywidualną i strukturalną wobec kobiet, „kobiecością” w
języku, stosunkiem do pornografii;
 stosunek do homoseksualizmu (równe traktowanie związków hetero- i homoseksualnych).
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11
12. Feminizm jako ideologia:
• główne wyzwania (dylematy) feminizmu:
 emancypacja kobiet w męskim świecie, czy też całkowita emancypacja
świata kobiet („kobiety przeciw mężczyznom”)?;
 poszukiwanie wspólnej tożsamości: co powinno łączyć ruch kobiecy?
 publiczne znaczenie feminizmu:
 trwałe zmiany (narodzenie się nowej świadomości i podmiotowości kobiet),
których nie zmieni „konserwatyzm”;
 rozwój prawa w tym zakresie - ustawy o równym traktowaniu,
większa
widoczność spraw kobiet, system parytetów w polityce, zmiany w
zachowaniach obyczajowych, tworzenie wiedzy akademickiej itp.
 historia kobiet (ruchu feministycznego) w Polsce (1838 - 2012).
Ubóstwo i płeć w społeczeństwie (WDS 2012/2013 nr 11
13. Nowe pojęcia i koncepcje w ramach feminizmu:
• społeczne tworzenie płci (sex, gender i gender identity) - płeć jako struktura
złożona obejmująca element biologiczny, społeczny i osobowościowy:
•
płeć biologiczna i gender (płeć kulturowa), „seksizm”;
• feminizm a studia kulturowe - zainteresowanie kwestiami władzy,
reprezentacji, kultury popularnej i tożsamości (podmiotowości):
• płeć jest fundamentalną osią organizacji społecznej, która jest kojarzona z
podporządkowaniem się kobiet mężczyznom, określanie siebie jako K i M
jest podstawowym wymiarem tożsamości jednostki, spojrzenie z
perspektywy plastyczności płci i kulturowych wymiarów konstruowania
tożsamości płciowej;
• kultura i język odgrywają zasadniczą role w sposobach pojmowania płci
biologicznej i kulturowej;
• studia queer (queer sociology –„społeczna teoria odmienności/różnicy”).