Sławomir Łodziński - Instytut Socjologii UW

Sławomir Łodziński
Zakład Socjologii Ogólnej
Instytut Socjologii UW
Bieda,
wykluczenie
społeczna
i
marginalizacja
(WDS 2008/2009 nr 21)
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 2008/2009 nr 21)
1.
Przykład 1 – socjologia bezrobocia i ubóstwa:
•
Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld, Hans Zeisel, Bezrobotni
Marienthalu (Leipzig 1933 - Warszawa 2007) - konsekwencje
psychologiczne bezrobocia:
•
przygnębiające poczucie upokorzenia i bycia zbędnym;
•
zwiększona wrażliwość i nawykowa agresywność (inercyjna);
•
mała świadomość klasowa.
•
Pamiętniki bezrobotnych, Warszawa 1933:
•
konkurs na pamiętniki bezrobotnych (w latach 1931/1932) był
jednym z pierwszych badań nad bezrobociem w Polsce;
•
otrzymano 774 relacji pisemnych;
•
rzetelność pamiętników – ukazywały one istotę i dawały żywy
obraz doświadczenia wszystkich bezrobotnych (badania byli
„reprezentatywni fenomenologicznie”).
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 2008/2009 nr 21)
2. Przykład 2 – antropologia ubóstwa (kultura ubóstwa i kultura
wyuczonej bezradności):
• Oscar Lewis, Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny
meksykańskiej (PIW, Warszawa 1964) - koncepcja „kultury ubóstwa”
jako sposobu życia i socjalizacji dzieci, na który składa się brak
umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm oraz
tolerancja dla patologii;
• "kultura ubóstwa” charakteryzuje się:
• dotyczy grup najuboższych w społeczeństwie;
• bieda (i kultura ubóstwa) jest dziedziczona;
• brak okresu dzieciństwa (jako etapu chronionego) w wychowaniu
dzieci w rodzinie;
• dominującą formą związków są konkubinaty lub związki
matriarchalne;
• na poziomie psychologicznym wiąże się z poczuciem zepchnięcia
na margines, bezradnością, uzależnieniem, widzeniem siebie jako
kogoś gorszego od innych.
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 2008/2009 nr 21)
3. Ubóstwo jako zjawisko społeczne i kulturowe:
• jest wytworem zarówno teraźniejszości, jak i przeszłości („nowa” i
„stara” bieda, bieda jako „koszt transformacji”, „ubóstwo” w historii);
• jest nie tylko polskim problemem, ale także (nade wszystko) kwestią o
zasięgu globalnym;
• rozumienie ubóstwa - ewolucja rozumienia „ubóstwa” od „wąskiego”
(ekonomicznego) zjawiska do „szerokiego” (społecznego):
– ubóstwo jest sytuacją silnej deprywacji potrzeb, niemożności ich
zaspokojenia ze względu na niedostateczne dochody i środki
finansowe;
– „syndrom ubóstwa” – deprywacja potrzeb podstawowych, zły stan
zdrowia i niski poziom edukacji, upośledzenie w dostępie do wiedzy i
korzystania z uprawnień politycznych, mały stopień bezpieczeństwa
itp;
– nowe pojęcia i związki: ubóstwo, wykluczenie społeczne,
marginalizacja.
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 2008/2009 nr 21)
4. Miary ubóstwa:
• ubóstwo absolutne (bezwzględne):
– czyli „minimum egzystencji” – elementarne warunki, jakie muszą być
spełnione, aby jednostka mogła przetrwać fizycznie i zachować
zdrowie.
• „minimum socjalne”:
– jest to linia minimum egzystencji uwzględniająca także potrzeby
społeczne (granica sfery niedostatku i zagrożenia ubóstwem).
• ubóstwo ustawowe (urzędowe, oficjalne):
– poziom dochodu, który
uprawnia do korzystania z pomocy
społecznej.
• ubóstwo relatywne (względne):
– uwzględnia specyfikę danego społeczeństwa, potrzeby i właściwe mu
sposoby ich zaspokajania.
• ubóstwo subiektywne:
– opinie ludzi na temat ich poziomu życia i dochodów.
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 2008/2009 nr 21)
5. Wymiary społeczne ubóstwa;
• głębokość – stopień, w jakim „biedni są biedni”?:
– stopniowalność biedy - niedostatek, ubóstwo, bieda, nędza itp.
• czasowy (temporalny) – czas pozostawania w ubóstwie:
– czy ubóstwo jest sytuacją przejściową, krótkotrwała, czy też
przedłużającą się, utrwalającą się i przekazywaną generacyjnie?
• inne wymiary (płaszczyzny) ubóstwa („bieda biedzie nierówna”):
– miasto – wieś;
– przestrzenny (regionalny);
– ze względu na wiek (juwenilizacja ubóstwa);
– ze względu na płeć (feminizacja ubóstwa);
– pracę (związek z bezrobociem).
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 2008/2009 nr 21)
6. Przyczyny ubóstwa a sfera ocen i wartości (dyskurs o ubóstwie) –
„bieda to sytuacja i kultura” (R. Kapuściński):
– ewolucja postrzegania (i wartościowania) ubóstwa - od pozytywnego
niegdyś (np. biedni w średniowieczu) do współczesnego, czyli do
czegoś, co jest niepożądane, jest świadectwem niepowodzenia i
niezaradności
życiowej
jednostki
(bieda
„zawiniona”
i
„niezawiniona”). Stosunek do pracy jako główne kryterium moralnej
kwalifikacji biednych;
– dwa główne kierunki interpretacji „ubóstwa” i jego przyczyn:
• strukturalny (sytuacyjny) – „obwinianie systemu”, przyczyny
ubóstwa leżą w czynnikach zewnętrznych wobec jednostki,
niezależnych wobec niej (np. kryzys gospodarczy, likwidacja
zakładu pracy itp.);
• kulturowy (behawioralny) – „obwinianie ofiary”, przyczyny
ubóstwa kryją się w cechach jednostek, ich zdolnościach i
postawach (obwinianie biednego o spowodowanie sytuacji, w
jakiej się sam on znalazł).
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 2008/2009 nr 21)
7. Nowe pojęcia związane z ubóstwem (wskazują one na aktywną rolę
społeczeństwa, które nie zapewnienia jednostkom i grupom pełnego
uczestnictwa w życiu społecznym):
– underclass („podklasa”):
• znajduje się u samego dołu hierarchii społecznej lub poza nią,
charakteryzuje się odrębnością kulturową, która jest związana
często z patologią społeczną (urodzenia pozamałżeńskie, nieletnie
macierzyństwo, przestępczość itp.), wykazuje tendencję do
dziedziczenia jej pozycji oraz separacji przestrzennej;
– marginalność i marginalizacja:
• wyłączenie z jakiegoś ważnego obszaru społecznego z powodów
społecznych (nacisk na procesualność zjawiska);
– wykluczenie społeczne (ekskluzja):
• brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa i korzystania z
podstawowych zasobów społecznych, dostępnych dla wszystkich(
wykluczenie ekonomiczne, polityczne i społeczne).
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 20082009 nr 21)
8. „Stara” bieda w Polsce:
– wiejski charakter ubóstwa (dominujący w Polsce w ciągu wieków) - w
połowie XIX wieku ¾ ludności chłopskiej żyło w nędzy (stałe
niedożywienie i całkowita zależność szans na przeżycie od urodzaju);
– w okresie dwudziestolecia międzywojennego: bieda wsi oraz miast (po
I wojnie i w okresie Wielkiego Kryzysu), koncepcja „ludzi zbędnych”
(S. Czarnowski) ;
– ubóstwo w PRL:
• rozproszone przestrzennie i społecznie (wielodzietne rodziny
robotników wiejskich i niewykwalifikowanych, emeryci i renciści,
osoby samotne, młode rodziny inteligenckie);
• związek z fazą życia jednostek i rodzin (ubóstwo na początku –
dzieciństwo i wychowanie dzieci oraz u jego kresu – starość);
• ubóstwo było traktowane jako sprawa prywatna, nieoficjalna,
nie-zinstytucjonalizowana.
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 2007/2008 nr 21)
9. „Nowa bieda” po 1989 r.:
– wiejski charakter (choć jest ona bardzo zróżnicowany);
– jest to zjawisko przedłużające się, uporczywe i między-generacyjne
(„społeczności permanentnego ubóstwa”);
– koncentracja ubóstwa w pewnych miejscach w kraju (w makroskali w pewnych regionach kraju, a skali lokalnej – w pewnych miastach,
dzielnicach, czy wsiach);
– młody wiek polskich biednych – ubóstwo dzieci i rodzin
wielodzietnych oraz trudna sytuacja (bezrobocie) młodego pokolenia;
– feminizacja ubóstwa (dotyka kobiet pracujących i posiadających
rodziny, które walczą z nią, kobiety jako „menadżerki ubóstwa”);
– związek z bezrobociem oraz zjawiskiem niskopłatnej pracy („biedni
pracujący”– working poor).
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 2008/2009 nr 21)
10. Ubóstwo i bezrobocie:
• typy bezrobocia (frykcyjne, strukturalne, cykliczne, długoterminowe,
dobrowolne, utajone);
• nowość i gwałtowność zjawiska po 1989 r. oraz jego społeczna
segmentacja (zróżnicowanie regionalne, wiek, płeć i wykształcenie);
• „siostry” (skutki) bezrobocia:
– psychiczne - depresja, zbędność i zagubienie;
– społeczne – izolacja towarzyska;
– pracownicze (utrata grupy w pracy, kwalifikacji i dyscypliny pracy –
wdrożenia się do niej);
– rodzina i życie małżeńskie (przemoc);
– adaptacja do bezrobocia, czyli „wchodzenie” w spiralę przestępstw i
marginalizacji.
Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
(WDS 2008/2009 nr 21)
11. Państwo wobec biedy i bezrobocia:
• programy zapobiegania skutkom bezrobocia - spór o to, kto i jak
powinien przeciwdziałać biedzie? – model „europejski” (redystrybucja
bogactwa) i „amerykański” (równe szanse);
• państwo opiekuńcze (dobrobytu) - państwo ma zapewnić obywatelom
bezpieczeństwo socjalne przez odpowiednie prawo i pomoc społeczną
(zwłaszcza osobom chorym, niepełnosprawnym, ubogim i bezrobotnym).
Stąd powszechny dostęp do państwowego szkolnictwa i systemu zdrowia,
pomocy socjalnej itp.;
• modele opieki społecznej (koncepcja G. Espinga-Andersena):
– socjaldemokratyczny (pomoc powszechna) - kraje skandynawskie;
– konserwatywny korporacjonizm (pomoc zależna od pozycji
społecznej), a celem to „pokój społeczny” (Francja i Niemcy);
– liberalna, pomoc społeczna „utowarowiona”, wykupywana jest na
rynku (USA).