Sławomir Łodziński - Instytut Socjologii UW

Struktura społeczna –
ubóstwo i płeć w społeczeństwie.
(WDS 2014/2015 nr 10)
Struktura społeczna (klasowa) (powtórzenie)
 dlaczego prognoza Marksa dotycząca klas społecznych zawiodła?:
postępujący wzrost stopy życiowej i powstawanie klasy średniej, bieda nie
wyzwala postaw rewolucyjnych oraz „indywidualizm” postaw robotników, a nie
ich „klasowość”.
 klasy we współczesnym społeczeństwie polskim (jedno z ujęć):
 klasa najniższa, klasa niższa, klasa średnia niższa, klasa średnia właściwa, klasa
średnia wyższa, klasa wyższa, klasa najwyższa (elita);
 „reguła (efekt) św. Mateusza”.
 społeczeństwa współczesne jako „społeczeństwa klasy średniej” ze
względu na dominację liczebną oraz kulturową tej klasy – jej rola:
wyższość kulturowa (symbolizuje ona sukces i powodzenie życiowe);
 społeczny „zawór” bezpieczeństwa, stabilizuje gospodarkę (poprzez
konsumpcję) i system polityczny.

swoją
 ruchliwość społeczna (otwarcia „struktury” i reguła „merytokratyzmu”);
 czy „śmierć” klas? – przemiany („odejście”?) klasy robotniczej i chłopskiej.
Czy „klasy” tracą obecnie na znaczeniu społecznym?
 przemiany własności (własność coraz bardzo się „różnicuje”);
 zmiany charakteru pracy (non-standard job forms): brak pewności zatrudnienia,
konieczność zmian kwalifikacji zawodowej, wzrost znaczenia sektora usług;
 wpływ stylu życia i wzorów konsumpcji (rynek konsumpcji przejmuje rolę
„klasową” tradycyjnego rynku dóbr produkcyjnych);
 zachowania polityczne (pochodzenie klasowe nie wyznacza jednoznacznie
poparcia na rzecz „swoich klasowych” partii politycznych);
 pojawienie się „nowych” osi i lojalności społecznych, konkurujących z
klasowymi (rasa i przynależność etniczna, płeć i wiek, region);
 wpływ państwa opiekuńczego – główny „konflikt klasowy” rozgrywa się
między „pracującymi” i płacącymi podatki a żyjącymi z zasiłków;
 „nowe” klasy w społeczeństwach nowoczesnych:
 „technokracja”,
„klasa kreatywna”, „nowa” klasa średnia
mieszczanie”), „nowa klasa robotnicza”, underclass („podklasa”).
(„nowi
Ubóstwo i „kultura ubóstwa”



•
•
przykłady pierwszych badań socjologicznych nad bezrobociem i
ubóstwem:
Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld, Hans Zeisel, Bezrobotni Marienthalu
(Leipzig 1933 - Warszawa 2007) konsekwencje psychologiczne
bezrobocia;
Pamiętniki bezrobotnych, Warszawa 1933.
Oscar Lewis, Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny meksykańskiej
(PIW, Warszawa 1964 i nowsze):
koncepcja „kultury ubóstwa” jako sposobu życia i socjalizacji dzieci:
 dominującą formą związków są konkubinaty lub związki matriarchalne;
 brak okresu dzieciństwa (jako etapu chronionego) w wychowaniu dzieci;
 poczucie
zepchnięcia na margines, bezradność, uzależnienie,
widzeniem siebie jako kogoś gorszego od innych;
 brak umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm oraz
tolerancja dla patologii;
 bieda (i kultura ubóstwa) jest dziedziczona.
Ubóstwo jako zjawisko społeczne i kulturowe
 ubóstwo:
 sytuacja silnej „deprywacji” potrzeb, niemożności ich zaspokojenia ze
względu na małe dochody, zły stan zdrowia, upośledzenie w dostępie do
wiedzy i korzystania z uprawnień politycznych, mały stopień bezpieczeństwa;
 różnica między warunkami życiowymi pewnych grup społecznych a
poziomem życia większości społeczeństwa.
 Georg Simmel - ktoś staje się biedny w sensie społecznym dopiero wtedy, gdy
udziela mu się pomocy. Bieda to nie wynik niedostatku, lecz wynik
otrzymywania wsparcia lub zgodne z normami społecznymi uprawnienie do
otrzymywania wsparcia;
 bieda jest wytworem zarówno teraźniejszości, jak i przeszłości:
 „ubóstwo” w historii oraz „nowa” i „stara” bieda jako „koszt transformacji”.
 jest nie tylko problemem „krajowym”, ale i kwestią o zasięgu globalnym;
 państwo i opieka społeczna („państwo opiekuńcze”).
Miary ubóstwa
 ubóstwo absolutne (bezwzględne) – „krańcowa bieda’”
 czyli „minimum egzystencji” – elementarne warunki, jakie muszą być
spełnione, aby jednostka mogła przetrwać fizycznie i zachować zdrowie.
 „minimum socjalne”:
 jest to linia minimum egzystencji uwzględniająca także potrzeby społeczne
(granica sfery niedostatku i zagrożenia ubóstwem).
 ubóstwo ustawowe (urzędowe, oficjalne):
 poziom dochodu, który uprawnia do korzystania z pomocy społecznej.
 ubóstwo relatywne (względne):
 uwzględnia specyfikę danego społeczeństwa, potrzeby i właściwe mu
sposoby ich zaspokajania.
 ubóstwo „subiektywne”:
 opinie ludzi na temat ich poziomu życia i dochodów.
Minimum egzystencji w 2013 roku
 w wypadku gospodarstw emeryckich, dla osoby samotnej - wyniosło 513,87 zł,;
 w dwuosobowej rodzinie emeryckiej – 427,86 zł;
 w gospodarstwach pracowniczych dla osoby samotnej - 541,91 zł;
 w rodzinie dwuosobowej złożonej z osób dorosłych – 455,90 zł;
 w rodzinie 3-osobowej (2 osoby dorosłe, dziecko 4-6 lat) - 439,68 zł;
 w rodzinie trzyosobowej z dzieckiem w wieku 13-15 lat – 480,90 zł;
 w rodzinie 4-osobowej (dwoje dorosłych, dwoje dzieci) – 462,71 zł;
 w rodzinie 5-osobowej (dwoje dorosłych, troje dzieci) – 467,57 zł.
 w 2013 r. pomocą społeczną w Polsce objęto 1 mln 412 tys. 432 rodziny,
z tego rodziny z dziećmi stanowiły 42 proc., osoby samotne – 40 proc;
 progi dochodowe uprawniające do świadczeń pieniężnych z pomocy
społecznej to: 542 zł dla osoby samotnej i 546 zł dla osoby w rodzinie.
POLSKA BIEDA W LICZBACH
(RAPORT GUS Z 2010 ROKU)
 5,7 proc. - odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji;
 17 proc. - odsetek osób zagrożonych ubóstwem;
 14 proc. - wskaźnik skrajnego ubóstwa w rodzinach z co najmniej jednym
bezrobotnym;
 15 proc. - wskaźnik ubóstwa wśród osób z wykształceniem gimnazjalnym;
 34 proc - wskaźnik ubóstwa wśród małżeństw z co najmniej czwórką
dzieci.
Wymiary społeczne ubóstwa
 głębokość – stopień, w jakim „biedni są biedni”?:
 stopniowalność biedy - niedostatek, ubóstwo, bieda, nędza itp.
 czasowy (temporalny) – czas pozostawania w ubóstwie - czy ubóstwo jest
sytuacją przejściową, czy też trwałą i przekazywaną generacyjnie?
 inne wymiary (płaszczyzny) ubóstwa („bieda biedzie nierówna”):
 ze względu na wiek („juwenilizacja” ubóstwa);
 ze względu na płeć (feminizacja ubóstwa);
 miasto – wieś i przestrzenny (regionalny);
 pracę (związek z bezrobociem):


skutki psychiczne (depresja, zbędność i zagubienie), izolacja
towarzyska, „wychodzenie z pracy”, przemoc w rodzinie, adaptacja do
bezrobocia, czyli „wchodzenie” w spiralę przestępstw i marginalizacji;
„pracujący biedni” .
Dyskurs o „ubóstwie” - przyczyny ubóstwa a sfera ocen i wartości
 ewolucja postrzegania (i wartościowania) ubóstwa:


ewolucja rozumienia ubóstwa od „wąskiego” (ekonomicznego)
zjawiska do „szerokiego” zjawiska społecznego;
od pozytywnego niegdyś (np. biedni w średniowieczu) do
współczesnego „negatywnego” (czyli do czegoś, co jest niepożądane,
jest świadectwem niepowodzenia i niezaradności życiowej jednostki –

bieda „zawiniona” i „niezawiniona”;
praca jako kryterium moralnej kwalifikacji biednych.
 dwa główne kierunki interpretacji „ubóstwa” i jego przyczyn:
 strukturalny (sytuacyjny) – „obwinianie systemu”, przyczyny
ubóstwa leżą w czynnikach zewnętrznych wobec jednostki, niezależnych
od niej (np. likwidacja zakładu pracy itp.);
 kulturowy (behawioralny) – „obwinianie ofiary”, przyczyny ubóstwa
kryją się w cechach jednostek, ich zdolnościach i postawach (obwinianie
biednego o spowodowanie sytuacji, w jakiej się sam on znalazł).

„Nowe” pojęcia związane z ubóstwem
 wskazują one na aktywną rolę społeczeństwa, które nie zapewnienia
jednostkom i grupom pełnego uczestnictwa w życiu społecznym:
 underclass („podklasa”):
znajduje się u samego dołu hierarchii społecznej lub poza nią,
charakteryzuje się odrębnością kulturową, która jest związana często z
patologią
społeczną
(urodzenia
pozamałżeńskie,
nieletnie
macierzyństwo, przestępczość itp.), wykazuje tendencję do
dziedziczenia jej pozycji i separacji przestrzennej;
 marginalność i marginalizacja:
 wyłączenie z jakiegoś ważnego obszaru społecznego z powodów
społecznych (nacisk na procesualność zjawiska);
 wykluczenie społeczne (ekskluzja):
 brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa i korzystania z
podstawowych zasobów społecznych, dostępnych dla wszystkich
(wykluczenie ekonomiczne, polityczne i społeczne).

Marginalizacja i wykluczenie społeczne - język
 „margines społeczny” (Słownik Języka Polskiego): nieliczna i mało znacząca
warstwa społeczna, składająca się z jednostek prowadzących pasożytniczy tryb
życia, wykolejonych, naruszających przepisy prawa i normy współżycia
społecznego, „męty społeczne”;
 „ludzie luźni” (od co najmniej w XV wieku), a także: „swawolni”, „wagabundzi”,
„hultaje”, „włóczędzy”, „wałęsi” „wagusi”, „bandosi” (sezonowy robotnik rolny);
 „ludzie zbędni” (Stefan Czarnowski);
 „deklasacja” i „zdeklasowani” (czyli obniżanie statusu w społeczeństwie);
 „peryferyzacja”, „gettoizacja”, „gettyzacja”, „enklawy biedy”, „fawelizacja”;
 „segregacja społeczna” („separacja”);
 upośledzenie społeczne (upośledzenie społeczne to stan współwystępowania biedy i
ekskluzji);
 stygmatyzacja, piętnowanie, naznaczanie.
Państwo opiekuńcze (dobrobytu, bezpieczeństwa socjalnego, państwo
socjalne, welfare state, etat-providence)
 państwo „opiekuńcze” w Europie – historia i pojęcie (termin „młody”) - ma
ono zapewnić bezpieczeństwo socjalne przez skuteczne prawodawstwo i
pomoc społeczną ;
 cele państwa „opiekuńczego”:
 zapewnienie minimum poziomu życia wszystkim obywatelom (minimalny
dochód, mieszkanie, ochrona zdrowia, wykształcenie);
 równe traktowanie wszystkich obywateli;
 prawo do świadczeń socjalnych (możliwość dochodzenia sądowego);
 wyrównywanie (a nie usuwanie) skutków gospodarki rynkowej.
 ewolucja „państwa opiekuńczego”:
 tworzenie
powojennego, nowoczesnego „państwo opiekuńczego”
(znaczenie Wlk. Brytanii i Szwecji, Niemiec oraz państw socjalistycznych);
 od końca lat 70. XX wieku dyskusja nad modelem tego państwa (motywy
finansowe, kryzys świadczeń, krytyka polityczna).
Płeć (kobiety) jako przedmiot zainteresowań nauk społecznych
 „niewidoczność” kwestii płci (pozycji kobiet) we wczesnej refleksji
socjologicznej – dlaczego?:
 wynikało to z genezy socjologii – z makro-społecznej i „scjentystycznej”
perspektywy;
 z dominującej tradycji kulturowej (obyczajowości) wpływającej na naukę;
 ścisłego podziału życia społecznego na: gospodarstwo domowe (sferę
kobiecą) a sferę publiczną (męską).
 kobiety jako przedmiot badań społecznych (Gender/Women Studies) –
teorie nierówności płci):
 zmiany społeczno-demograficzne (kobiety są bardziej wykształcone niż
kilka dekad temu), obowiązujący ideał to społeczeństwo „pozycji
osiąganych” (wyzwanie - zjawisko „szklanego sufitu”);
 kobiety stały się ważną siłą polityczną i elektoratem wyborczym;
 upowszechnienie ideologii praw człowieka;
 nastąpiła zmiana uprawiania socjologii (socjologia płci).
Różnice ze względu na płeć w sferze (teorie „nierówności płci”)
 położenia ekonomicznego i pracy (zatrudnienia):
 wybór zawodu a tradycja kulturowa („naturalne” zawody dla kobiet i
mężczyzn), dyskryminacja na rynku pracy (płace, niepełne zatrudnianie
itp.) - dlaczego?;
 tradycja kulturowa (dom i wychowanie dzieci), stereotypy dotyczące płci,;
 paradoks „zadowolonego niewolnika” (okresowe „wychodzenie” z rynku
pracy i powrót w związku z wychowywaniem potomstwa), konsekwencje –
niższe emerytury i bariery awansu.
 władzy i polityki (funkcje kierownicze, czynne i bierne prawa wyborcze,
udział kobiet w polityce);
 obyczaju i reprezentacji (przekaz szkolny, kultura popularna i humor,
problemy „reprezentacji” - kobiety i mężczyźni, sylwetka ciała, najbardziej
popularne typy przedstawicieli danej płci, symboliczne traktowanie „męskości”
i „kobiecości”).
Feminizm (od łac. femina - kobieta)
jako ruch społeczny
 feminizm jako dostrzeganie dyskryminacji (upośledzenia, strukturalnego
podporządkowania kobiet/patriarchat itp.) kobiet w życiu społecznym i
dążenie do jego likwidacji (refleksja, ideologia, ruch społeczny);
 feminizm I fali („stary”, do połowy XX wieku):
 koncentracja na reformie prawa rodzinnego i wyborczego, poprawie warunków
życia kobiet („sufrażystki” – „suffragium” – głos w wyborach).
 feminizm II fali („nowy”) – egalitaryzm oparty na pojmowaniu „ucisku”,
który jest efektem podziałów płciowych (nacisk na sferę obyczajów):
 dążenie do równouprawnienia w polityce, pracy, rodzinie itp. i podwyższenie
pozycji kobiet oraz matek w społeczeństwie (studia akademickie).
 feminizm III fali („post-feminizm”, od lat 90-tych):
 walka z przemocą indywidualną i strukturalną wobec kobiet, „kobiecością” w
języku, różnorodność sytuacji kobiet, silna obecność akademicka;
 liberalizacja dopuszczalności aborcji oraz równe traktowanie związków hetero- i
homo-seksualnych.
Nowe pojęcia i koncepcje
w ramach feminizmu
• społeczne tworzenie płci (sex, gender i gender identity) - płeć jako struktura
złożona obejmująca element biologiczny, społeczny i osobowościowy:
•
płeć biologiczna i gender (płeć kulturowa), „seksizm”;
• „gender” (WHO) to stworzone przez społeczeństwo role, zachowania,
aktywności i atrybuty, jakie uznaje ono odpowiednie dla mężczyzn i kobiet;
• płeć jako fundamentalna oś organizacji społecznej:
•
•
•
określanie siebie jako K i M jest podstawowym wymiarem tożsamości jednostki;
spojrzenie z perspektywy plastyczności płci i kulturowych wymiarów
konstruowania tożsamości płciowej;
kultura i język odgrywają zasadniczą rolę w sposobach pojmowania płci
biologicznej i kulturowej.
 studia queer (queer sociology –„społeczna teoria odmienności/różnicy”):
 „queer” – symbol emancypacji osób homoseksualnych obojga płci;
 studia nad odmiennością płciową (seksualną), związane z krytyczną analizą kategorii
tożsamościowych odnoszących się do ludzkiej seksualności.
Feminizm jako ideologia
i „nowy ruch społeczny”
publiczne znaczenie feminizmu:
 trwałe zmiany (narodzenie się nowej świadomości i podmiotowości
kobiet), których nie zmieni „konserwatyzm”;
 rozwój regulacji prawnych w tym zakresie:
 większa widoczność spraw kobiet, ustawy o równym traktowaniu, system
parytetów w polityce, zmiany w zachowaniach obyczajowych, tworzenie
wiedzy akademickiej itp.
• ogromne zróżnicowanie feminizmu (ruchów kobiecych):
• liberalny, chrześcijański, socjalistyczny, radykalny, „czarny” itp.
• główne wyzwania (dylematy) feminizmu (ruchów kobiecych):
 emancypacja kobiet w męskim świecie, czy też całkowita
emancypacja świata kobiet („kobiety przeciw mężczyznom”)?;
 poszukiwanie wspólnej tożsamości: co powinno łączyć ruch kobiecy?

Nowe ruchy społeczne (NRS)
 określenie ruchów społecznych powstałych
w latach 60. na fali kontestacji młodzieżowej (rok „1968”) – ekologiczne,
feministyczne, antynuklearne, „HR”, mniejszości obyczajowych itp.;
 stanowią one „nową formułę polityki”:
 koncentrują się na głównie „swoich” specyficznych obszarach i nie dążą do „wszech-
obejmujących” projektów zmiany społecznej;
 przybierają zróżnicowane formy organizacyjne;
 są świadectwem przejścia do „refleksyjnej nowoczesności” (Anthony Giddnes), w
której „polityka emancypacji” jest zastępowana „polityką życia” (kwestie gospodarcze
zostały rozwiązane, a w ich miejsce pojawiły się problemy tożsamości jednostek, stylu
życia, seksualności itp.).
 krytyka: koncentracja na niszowych problemach (ruch „jednej sprawy”),
maskowanie realnych konfliktów poprzez koncentracje na sporach o kulturę
(tożsamość), niezdolność do tworzenia sojuszy, polityka lobbingu;
 ruchy miejskie (polityka skali, demokracja miejska).
Podsumowanie
 czy „klasy” tracą obecnie na znaczeniu społecznym?
 ubóstwo oraz jej miary i „wymiary” społeczne;
 nowe pojęcia: „podklasa”, marginalizacja i wykluczenie społeczne;
 państwo opiekuńcze (założenia i obecny „kryzys”;
 „kwestia” kobieca w socjologii;
 feminizm jako ideologia i przykład ruchu społecznego;
 Nowe pojęcia i koncepcje w ramach feminizmu – „gender” i studia
queer;
 nowe ruchy społeczne (NRS).
Literatura (zalecana, warta?) na temat „płci” i NRS
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XV. Różnice płci jako
różnice społeczne);
 a także:
 Harriet Bradley, Płeć, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008 (r. 1. Co
kryje się pod nazwą? Znaczenie i sposoby użycia kategorii płci, s. 2639; r. 3. Płeć i ponowoczesność, s. 77-98).
 „Nowe ruchy społeczne” seminarium Zespołu Analizy Ruchów
Społecznych, Collegium Civitas, Centrum Badań Społeczności i
Polityk Lokalnych i Decydujmy razem (seminarium „Nowe ruchy
społeczne” jest otwarte dla socjologów i antropologów, studentów,
działaczy ruchów społecznych, organizacji pozarządowych, a także
publicystów).