Ubóstwo pracowników w Polsce

Ubóstwo osób pracujących
w Polsce
Dr hab. Ryszard Szarfenberg
Instytut Polityki Społecznej Uniwersytet Warszawski
Polski Komitet Europejskiej Sieci Przeciw Ubóstwu (EAPN PL)
KONFERENCJA pt. "RZECZNIK PRAW PRACOWNICZYCH –
instytucja chroniąca ludzi pracy”, Warszawa 31.01.2015
Pierwsza wersja prezentacji została przedstawiona na Seminarium Międzynarodowym Dialog Społeczny: „Problemy w
zatrudnieniu powodem zaostrzenia sytuacji społecznej”, Gdańsk, 08-10.01.2015
Treść prezentacji
• Teoria ubóstwa w Polsce a ubóstwo pracujących
• Ubóstwo gospodarstw domowych według głównego źródła
utrzymania
• Dwa ujęcia ubóstwa pracujących
• Czynniki powiązane z ubóstwem pracujących
• Ilustracja statystyczna
• Instrumenty ograniczania ubóstwa pracujących
• Ubóstwo pracowników w polskiej polityce publicznej
• Strategia na bliższą przyszłość
Dominująca teoria problemu ubóstwa w
Polsce a ubóstwo pracujących
• Bezrobocie (lub niechęć do pracy) jest podstawową przyczyną ubóstwa
• Jakie stąd wyciąga się wnioski?
1. Wystarczy skutecznie walczyć z bezrobociem, aby zlikwidować ubóstwo
2. Miejsca pracy tworzą pracodawcy, więc trzeba im stworzyć jak najlepsze warunki
do działalności
3. Jeżeli nadal są bezrobotni, to dlatego, że nie podejmują pracy ze względu na
wysokie i łatwo dostępne świadczenia pieniężne
4. Ograniczanie świadczeń zachęci ich do pracy, a jednocześnie zmniejszy też koszty
pracy zniechęcające pracodawców do tworzenia miejsc pracy
• Ubóstwo pracujących podważa tę teorię, skoro pracujący są ubodzy to
zatrudnienie nie wystarcza, aby wyjść z ubóstwa
Ubóstwo względne w pracowniczych
gospodarstwach domowych (GUS)
50
45
43
41.9
40
38.5
10
W procentach
28.5
27.7
39
31.1
26.4
25.6
25
15
28.5
27.7
41.4
41
34.2
28.5
20
39.3
37.1
35
30
39.3
18.7
16.9
13.6
10.9
25.9
25.4
23
22.8
19.6
20.1
14.7
14.8
8.1
7.1
26.4
25.8
25.7
26.3
16.5
16.5
16.3
13
13.3
15.3
13
14.9
14.9
12.6
12
9.3
9.9
11.4
9.2
10.2
10.1
8.4
7.8
26.7
28.7
8.2
8.2
7.7
5
0
2004
Pracowników
2005
2006
Rolników
2007
Pracujących na własny rachunek
2008
2009
Emerytów
2010
Rencistów
2011
2012
2013
Utrzymujących się z innych niezarobkowych źródeł
Dane GUS, opracowanie własne
Ubóstwo skrajne w pracowniczych
gospodarstwach domowych (GUS)
35
30.6
29.9
30
W procentach
25
22.9
22.4
19.2
20
21.5
19
17.5
16.8
19
16.3
18.1
15
11.3
11.2
11.2
10.2
13.2
13
12.2
10
22.5
21.9
9.8
12.1
13.1
9.6
13.4
11
8.9
10.9
9.9
7.0
6.3
9.4
6.1
5
3.4
9.3
5.2
8.9
5.2
3.9
3.4
2.9
2
2.5
2.2
1.8
6.4
6.0
5.7
5.1
0
2004
Pracowników
2005
Rolników
2006
2007
Pracujących na własny rachunek
2008
Emerytów
2009
2010
2011
2012
Rencistów
Utrzymujących się z innych niezarobkowych źródeł
2013
Dane GUS, opracowanie własne
Ubóstwo pracujących – dwa ujęcia
• Ubogi pracujący – płaca nie wystarcza na zaspokojenie podstawowych
potrzeb pracownika na minimalnym poziomie
• Pełny wymiar czasu pracy, ale niska płaca (brak uzupełnienia z innych
dochodów)
• Niepełny wymiar czasu pracy, praca tylko przez pewien okres w roku, wówczas
nawet wyższa płaca może nie wystarczyć
• Pracujący w ubogim gospodarstwie domowym
• Ubogi pracujący (tj. płaca nie wystarcza nawet na jego własne potrzeby) w
ubogim gospodarstwie domowym
• Nieubogi pracujący w ubogim gospodarstwie domowym (płaca wystarcza na
zaspokojenie jego potrzeb, ale dochody całego gospodarstwa nie wystarczają
na zaspokojenie potrzeb wszystkich jego członków)
Czynniki wpływające na ubóstwo pracujących
Czynniki ponadindywidualne
Czynniki indywidualne
-
Poziom wykształcenia
Płeć
Wiek
Liczebność i intensywność pracy w GD
Obecność dzieci w GD
Zatrudnienie w pełnym, niepełnym
czasie pracy
- Typ umowy (czasowe, stałe)
Struktura gospodarstwa
domowego
Niedostateczna
ilość pracy
Niska płaca
- Zdecentralizowany lub
skoordynowany system ustalania płac
- Ustawodawstwo w zakresie płacy
minimalnej
- Ochrona zatrudnienia
- Podatki, składki i świadczenia
- Dostęp do usług (np. opieka nad
dziećmi, szkolenia)
GD – gospodarstwo domowe
Ubóstwo pracujących
Social Europe. Many ways, one objective. Annual Report of
the Social Protection Committee on the social situation in the
European Union (2013), s. 76
Ubóstwo pracujących (pełny rok) w Polsce na
tle krajów z góry i dołu rankingu w 2013
20.0
18.7
18.4
18.0
17.4
18.9
17.9
17.4
17.0
16.0
14.6
14.0
W procentach
13.3
12.0
12.6
13.5
13.7
13.5
13.6
13.5
12.4
12.1
11.1
11.0
10.0
10.6
10.9
3.2
2.8
3.3
3.2
11.1
10.5
9.9
10.1
8.0
6.0
4.0
3.2
3.1
3.9
3.3
4.1
4.4
3.1
3.2
3.8
3.3
4.1
3.1
3.7
3.3
2.0
0.0
2005
2006
2007
2008
Finlandia
Czechy
2009
Polska
2010
Grecja
2011
2012
2013
Rumunia
Ubóstwo względne, granica 60% mediany
dochodu ekwiwalentnego, dane Eurostat,
opracowanie własne
Ubóstwo pracujących ogółem i z podziałem na
zatrudnionych i pozostałych
30
27.7
26.5
26.3
26.2
25.3
25
W procentach
20
15
13.8
12.8
11.7
11.5
11.4
11.0
10
6.7
7.4
11.1
7.1
10.7
10.4
6.4
7.0
5
0
2005
2006
2007
Zatrudnieni, stosunek pracy
2008
2009
2010
Pracujący, poza stosunkiem pracy
2011
2012
2013
Wszyscy pracujący
Dane Eurostat, opracowanie własne
Ubóstwo pracujących według trwałości
umowy o pracę
16.0
3.00
13.5
14.0
13.3
12.9
12.5
2.33
12.0
2.27
2.50
2.35
11.8
2.09
2.05
11.1
2.39
11.8
12.2
2.15
2.02
1.97
10.3
2.00
W%
10.0
8.0
1.50
6.6
5.7
6.0
5.5
5.5
6.0
5.3
5.5
5.1
5.1
1.00
4.0
0.50
2.0
0.0
0.00
2005
2006
2007
Pracownicy z umowami na czas nieokreślony
2008
2009
2010
Pracownicy z umowami na czas określony
2011
2012
2013
Stosunek obu wartości (prawa oś)
Dane Eurostat, opracowanie własne
Ubóstwo względne pracujących według
wymiaru czasu pracy
25.0
2.5
23.0
20.0
22.7
1.99
1.83
19.9
19.5
1.82
20.6
19.9
1.99
1.90
2.08
1.96
17.7
1.89
20.2
2.0
18.1
1.70
15.0
1.5
W%
12.6
11.4
10.7
10.5
10.0
10.5
10.4
10.0
9.7
9.6
5.0
1.0
0.5
0.0
0.0
2005
2006
2007
Zatrudnienie w pełnym czasie pracy
2008
2009
2010
Zatrudnienie w niepełnym czasie pracy
2011
2012
2013
Stosunek między wielkościami
Dane Eurostat, opracowanie własne
Ubóstwo pracujących według poziomu
wykształcenia
40.0
35.0
34.1
31.8
30.9
30.0
28.9
28.1
28.7
27.6
27.7
25.6
W procentach
25.0
20.0
15.0
14.3
14.0
12.8
12.6
13.0
12.9
12.3
12.9
12.3
10.0
5.0
3.6
2.3
2.2
1.2
2.6
2.0
2.3
2.2
2.3
0.0
2005
2006
2007
Niepełne podstawowe, podstawowe, gimnazjalne
2008
2009
2010
Licealne i policealne, ale nie wyższe
2011
2012
2013
Wyższe licencjackie lub magisterskie
Dane Eurostat, opracowanie własne
Ubóstwo pracujących według zasobności
(intensywności) pracy w gospodarstwie domowym
45.0
42.3
7.1
38.7
40.0
38.5
34.9
35.0
8.0
6.7
7.0
37.7
6.0
33.3
31.2
30.0
31.0
6.0
5.5
W procentach
30.0
5.0
4.5
24.9
4.2
25.0
3.7
21.4
23.2
21.2
20.5
20.4
20.0
20.7
20.2
4.0
18.2
15.0
13.5
15.0
10.0
4.4
4.4
3.0
13.8
13.4
13.7
13.3
12.8
12.5
11.3
2.0
9.1
7.8
7.2
7.1
7.1
7.0
6.4
6.0
5.6
1.0
5.0
0.0
0.0
2005
2006
2007
Bardzo wysoka zasobność w pracę (0,85-1)
Niska zasobność w pracę (0,2-0,45)
2008
2009
2010
Wysoka zasobność w pracę (0,55-0,85)
Stosunek skrajnych wartości (prawa oś)
2011
2012
2013
Średnia zasobność w pracę (0,45-0,55)
Dane Eurostat, opracowanie własne
Ubóstwo pracujących w gospodarstwach
domowych z dziećmi i bez dzieci na utrzymaniu
18.0
16.4
15.6
16.0
14.4
14.2
13.9
14.0
13.9
13.7
13.1
12.6
W procentach
12.0
10.0
9.4
8.2
7.8
8.0
7.5
7.2
8.0
7.6
7.1
6.7
7.8
6.0
7.0
6.7
7.2
7.0
6.8
5.7
4.0
5.1
5.0
2011
2012
2.0
0.0
2005
2006
2007
Gospodarstwa domowe bez dzieci na utrzymaniu
2008
2009
2010
Gospodarstwa domowe z dziećmi na utrzymaniu
2013
Różnica w punktach procentowych
Dane Eurostat, opracowanie własne
Ubóstwo pracujących według zasobności
rodziny w pracę i w dzieci
60.0
14.0
53.7
11.9
Ubóstwo pracujących w procentach
50.0
46.3
42.5
40.0
44.7
44.4
42.0
10.1
39.6
38.5
10.0
9.1
36.2
8.3
8.3
7.6
30.0
12.0
8.0
7.3
6.8
6.0
5.7
20.0
4.0
10.0
6.8
5.1
5.3
4.8
5.5
6.3
4.9
2.0
4.4
4.5
0.0
0.0
2005
2006
2007
2008
Gospodarstwa domowe z niedostatkiem pracy (0,2-0,45) z dziećmi na utrzymaniu
2009
2010
2011
2012
2013
Gospodarstwa domowe zamożne w pracę (0,85-1) bez dzieci na utrzymaniu
Stosunek wielkości (prawa oś)
Dane Eurostat, opracowanie własne
Problem niskich płac
Udział pracujących w pełnym wymiarze przez cały rok mających
płace niższe niż 2/3 mediany zarobków w tej grupie
30
28.4
26.7
25
22.1
22.3
22.4
22.7
22.8
23.1
20.7
19
W procentach
20
15.6
15
13.9
10.1
11.1
11.1
16
16.3
17.2
19.4
17.7
14.5
11.4
10
5
0
Szacunek granicy 2/3 mediany rocznych zarobków w 2010 w Polsce:
około 5550 euro. Granica ubóstwa (60% mediany dochodów) wynosiła
wtedy 2643 euro dla jednoosobowego gospodarstwa domowego
Dane: Low Pay, In-Work Poverty and Economic Vulnerability…
by Maitre, Nolan, Whelan 2012, opracowanie własne
Ubóstwo pracujących w pełnym wymiarze czasu przez cały rok
za niskie płace według wieku i liczby zarabiających w rodzinie
40
36.4
35
30
27.1
25
20.7
20
15
10
3.8
5
5.7
4.5
0
Jeden zarabiający
Wielu zarabiających
Wiek 18-29
Jeden zarabiający
Wielu zarabiających
Wiek 30-44
Jeden zarabiający
Wielu zarabiających
Wiek 45-64
Dane: Low Pay, In-Work Poverty and Economic Vulnerability…
by Maitre, Nolan, Whelan 2012, opracowanie własne
Udział pracowników pełnozatrudnionych w
prekaryjnej sytuacji według wysokości płac
60
56.3
50
40
28.5
30
20
10
0
Płace wyższe niż próg niskiej płacy
Prekaryjność: zagrożenie ubóstwem, niemożność zaspokojenia co najmniej trzech z listy 7
potrzeb lub niemożność pokrycia nagłych wydatków
Płace niskie
Dane: Low Pay, In-Work Poverty and Economic Vulnerability…
by Maitre, Nolan, Whelan 2012, opracowanie własne
Instrumenty ograniczania ubóstwa
pracujących
Instrumenty bezpośrednie
- Podnoszenie płacy minimalnej
- Zmniejszanie opodatkowania niskich płac
(adresowane ulgi podatkowe)
- Zmniejszanie składek na ubezpieczenie
społeczne od niskich płac
- Zasiłki rodzinne dla uboższych rodzin
- Świadczenia uzupełniające niskie płace
- Zwroty z systemu podatkowego
- Aktywizacja i wspieranie
dostępu do zatrudnienia
- Zwiększanie dostępu do
usług, np. opieki dla dzieci
- Elastyczna organizacja
czasu pracy
Niedostateczna
ilość pracy
Niska płaca
- Wspieranie utrzymania w
zatrudnieniu i awansu w pracy
- Wspieranie lepszych warunków pracy
i elastyczności
- Kształcenie ustawiczne
- Zwalczanie dyskryminacji i wspieranie
włączającego środowiska pracy
Ubóstwo pracujących
Social Europe. Many ways, one objective. Annual Report of
the Social Protection Committee on the social situation in the
European Union (2013), s. 89
Ubóstwo pracowników jako problem polityki
publicznej w Polsce
• W ramach semestru europejskiego Rada Europejska zaleciła Polsce dwa razy
(rekomendacje 2012 i 2013) przeciwdziałanie ubóstwu pracowników
• Partnerzy społeczno-gospodarczy (związki zawodowe, organizacje
pracodawców, organizacje pozarządowe) włączeni w prace
Międzyresortowego Zespołu ds. Strategii Europa 2020 przedstawili w związku
z tym pakiet zaleceń (2013) dla aktualizacji Krajowego Programu Reform na
okres 2014-2015
• Pakiet był przedmiotem dyskusji w Zespole - wszystkie propozycje strony
społeczno-gospodarczej związane ze zmianami w podatkach i w
świadczeniach dla osób w wieku produkcyjnym zostały zignorowane
• W odpowiedzi na zalecenia i uwagi partnerów do projektu aktualizacji KPR
wyszczególniono tylko jedno działanie związane z rekomendacjami Rady w
sprawie ubóstwa pracowników – podwyżkę płacy minimalnej
Wybrane propozycje partnerów uporządkowane
według trzech kluczowych tematów
1. Podjęcie działań na rzecz ograniczenia nierówności płacowych, m.in.
• Zwiększenie progresji podatkowej
• Wprowadzenie świadczeń podatkowych (poza ulgą na dzieci również zwrot)
• Zmniejszenie poziomu składek na ubezpieczenie społeczne w przypadku płac niskich
2. Podjęcie działań na rzecz zwiększenia aktywności zawodowej kobiet
3. Podjęcie działań mających na celu zwiększenie poziomu i dostępności
świadczeń dla osób w wieku produkcyjnym m.in.
• Zwiększenie dostępu do i poziomu zasiłków rodzinnych i dodatków do nich (w tym
dla rodzin wielodzietnych)
• Wydłużenie wypłaty zasiłku dla bezrobotnych do roku
• Wypłacanie w 100% zasiłków okresowych z pomocy społecznej dla bezrobotnych
Sytuacja obecna
• W rekomendacjach Rady Europejskiej dla Polski z 2014 nie ma już
zalecenia podjęcia działań ograniczających ubóstwo pracowników
(było w rekomendacjach z 2012 i w 2013 r.)
• W sprawie niektórych postulatów partnerów postęp: nowy rząd Ewy
Kopacz przeprowadził reformę ulg podatkowych dla rodzin, są też już
projekty świadczenia rodzicielskiego (uzasadnienie demograficzne)
• Reforma pieniężnej pomocy społecznej dla osób w wieku
produkcyjnym (zasiłki okresowe) jest blokowana przez Ministerstwo
Finansów
• Rok 2015 jest rokiem weryfikacji kryteriów dochodowych i zasiłków
dla świadczeń rodzinnych i pomocy społecznej (nie wiadomo czy
zostaną zwiększone)
Strategia na bliższą przyszłość
• Zaktualizowanie i dopracowanie pakietu propozycji partnerów i działania
na forum Zespołu do spraw Strategii Europa 2020 wokół aktualizacji KPR
2015-2016
• Postulowanie i działania na rzecz zwiększenia celu przeciwdziałania
ubóstwu z już osiągniętego 1,5 miliona do 3 milionów i przyjęcie celów
dodatkowych w zakresie ograniczenia ubóstwa pracowników przy okazji
śródokresowej ewaluacji Strategii Europa 2020 w Polsce
• Działania upowszechniające wiedzę dot. problemu ubóstwa pracowników z
umiejscowieniem go w szerszym kontekście strategii ograniczania
nierówności (w tym dualizacji rynku pracy)
• Uruchomienie cyklu kampanii na rzecz godnej płacy w kilku większych
miastach skierowanej najpierw do samorządowych pracodawców z hasłem
przeciwdziałania ubóstwu pracowników (zakładowa płaca minimalna)
Stanowisko Europejskiej Sieci Przeciwdziałania
Ubóstwu
• 18 rekomendacji dla
• Unii Europejskiej, np. zwiększyć widoczność i zaproponować konkretne
sposoby wdrażania strategii aktywnej integracji społecznej UE, poparcie dla
rozwoju związków zawodowych w niskopłatnych sektorach
• Państw Członkowskich, np. podnieść poziom płac (w szczególności
najniższych i niskich), zapewnić zasiłki i ulgi podatkowe dla pracujących
uzupełniające niskie zarobki, ograniczać segmentację rynku pracy
zagwarantować przestrzeganie praw pracowniczych
• Pracodawców i ich organizacji, np. stać się godnie płacącym pracodawcą,
zapewnić stabilność umów, przestrzegać praw pracowniczych
• Związków zawodowych i organizacji pozarządowych, np. zwiększać
członkostwo w związkach zawodowych, tworzenie sojuszy i koalicji między ZZ i
NGO, nagłaśnianie problemów nisko opłacanych pracowników
PRACUJĄCY, A UBODZY. Stanowisko EAPN w sprawie ubóstwa pracujących, listopad 2013.
www.eapn.org.pl
Załączniki, dodatki
Społeczne postrzeganie barier w wychodzeniu
z biedy związanych z pracą
Co, Pana(i) zdaniem, przede wszystkim decyduje o tym. że niektórzy ludzie nie mogą wydostać się z biedy?
90
79
W % (można było podac do tzrech czynników)
80
67
70
60
79
58
53
53
50
42
40
35
31
30
25
20
20
18
10
0
I 1997
I 1999
VI 2000
Brak pracy, bezrobocie
III 2004
III 2007
III 2012
Lenistwo, niechęć do podejmowania pracy
Dane CBOS 2012, opracowanie własne
Różnice w postrzeganiu barier w wychodzeniu z
ubóstwa przez subiektywnie biednych i zamożnych
Co, Pana(i) zdaniem, przede wszystkim decyduje o tym. że niektórzy ludzie nie mogą wydostać się z biedy? (2012)
Wskazania respondentów określających własne warunki materialne jako: złe / dobre
W %, ankietowani mogli wybrać trzy czynniki
70
66
60
52
50
51
48
42
44
40
36
31
32
30
24
23
22
24
20
20
13
11
10
6
5
4
2
0
Brak pracy,
bezrobocie
Alkoholizm
Choroba, kalectwo
Niezaradność
Niskie emerytury,
życiowa, bezradność
renty
w załatwianiu
swoich spraw
złe
Brak wsparcia i
opieki ze strony
państwa
Lenistwo, niechęć do Brak wykształcenia,
Brak wsparcia i Brak szczęścia, ślepy
podejmowania pracy
kwalifikacji
opieki ze strony
los
zawodowych
rodziny, brak rodziny
dobre
Dane CBOS 2012, opracowanie własne
Pogłębiona deprywacja pracujących ogółem,
zatrudnionych i poza stosunkiem zatrudnienia
30
25
24.5
19.8
W procentach
20
15.5
15
12.3
9.9
9.2
10
10.5
5
9.7
7.1
9.0
8.7
8.0
9.3
9.2
7.1
6.7
7.8
8.4
6.5
0
2005
2006
2007
Pracujący, zatrudnieni, wiek 18-59
2008
2009
2010
Pracujący, poza zatrudnionymi, wiek 18-59
2011
2012
2013
Pracujący, wiek 18-59
Dane Eurostat, opracowanie własne
Ubóstwo pracujących według wieku
18.0
16.0
14.0
15.5
15.0
13.9
12.9
12.1 12.0
11.9
12.0
11.3
12.2
11.7
W procentach
10.3
10.8
10.4
9.6
10.0
11.5
11.2
11.0 11.2 10.9
11.7
11.6
10.4
9.6
10.8
10.1
10.3
8.3
8.0
6.0
4.0
2.0
0.0
2005
2006
2007
2008
Wiek 18-24
2009
Wiek 25-54 lata
2010
2011
2012
2013
Wiek 55-64
Dane Eurostat, opracowanie własne