Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Kulturowe podstawy życia społecznego (III). Kultura i język (WDS 2007/2008 nr 7) Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 1. Przykład: społeczna percepcja przemocy werbalnej i „mowy nienawiści” (CBOS, maj 2007): – pojęcie ”mowy nienawiści” i regulacji ją ograniczających; – co jest obraźliwe?, jakie określenia mogą być uznane za wyszydzające i obraźliwe?; – gdzie są ludzie obrażani (świadomość, częstość i miejsca obrażania „ludzi”)?; – kategorie społeczne najczęściej „obrażane” oraz te ich cechy, których najbardziej dotyczyły krzywdzące wypowiedzi; – kto „obraża” (kto i jak często jest nadawcą obraźliwych komunikatów?; jakie środowiska społeczne)?; – uprzedzenia niewypowiedziane; – wolność słowa i jej ograniczenia (poziom akceptacji); – polityczna (kulturowa – językowa) poprawność w życiu publicznym. Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 2. Kultura i język – rozumienie języka: kultura i „język” – obejmuje ono rozmaite systemy komunikowania i przekazywania informacji; język - ukształtowany społecznie system budowania wypowiedzi, używany w procesie komunikacji. Na język składają się dwa elementy: - zbiór znaków, zbudowanych z fonemów, morfemów, wyrazów oraz stałych zwrotów i wyrażeń; - reguły łączenia i tworzenia tych znaków (fonologia, morfologia, składnia). język służy do przedstawiania przedmiotów, czynności czy abstrakcyjnych pojęć za pomocą znaków. Zbiór znaków w języku jest otwarty, ale sam język jest bardziej systemem tworzenia znaków niż systemem znaków. Wynika to z faktu, że znakiem językowym jest każdy tekst (każda sformułowana wypowiedź, posiadająca znaczenie). Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 3. Społeczne wymiary języka: – mowa (język mówiony) i język pisany (język utrwalany przy pomocy pisma); - języki „naturalne” (ludzki język naturalny), „pół-sztuczne” i „sztuczne” oraz „języki międzynarodowe” i języki „mieszane”; - język „gestów” (język migowy), „ciała” (np. balet), „muzyki”(notacja muzyczna), matematyka (informatyka) używa szeregu sztucznych języków (tzw. języków formalnych, m.in. języków programowania). – społeczne znaczenie języka: • z jednej strony - język jest zjawiskiem społecznym, gdyż jest wytwarzany w interakcjach społecznych, wyuczany i przekazywanym przez pokolenia; • z drugiej strony - język jest zasadniczym elementem kultury ludzkiej, gdyż jest podstawowym narzędziem i nośnikiem komunikowania, tworzenia więzi społecznej, poznawania i interpretowania rzeczywistości, świadomości (samoświadomości) społecznej i kumulacji dorobku kulturowego. Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 4. Funkcje języka - społeczeństwo tworzy język, ale równocześnie to język „stwarza” społeczeństwo i jego kulturę; - język nazywa, klasyfikuje i tworzy rzeczywistość (zasada symbolizmu/ semantycznej uniwersalności); - cechy języka jako „wzorca kultury”: - „arbitralność” (pojęcia językowe jako konwencje); - „semantyczność” (kategoryzacja świata); - „nadużywalność” („giętkość” informacyjna języka); - „produktywność” (wytwarzanie nowych znaczeń). - funkcje języka: - dzielenie się informacjami; nabywanie wiedzy bez konieczności przeżywania bezpośrednich doświadczeń, z których ta wiedza pochodzi; budowania wypowiedzi szczegółowych i abstrakcyjnych; zapis wiedzy oraz przekazywanie jej następnym pokoleniom (pismo); wypowiadanie się na temat teraźniejszości, przeszłości i przyszłości. Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 5. Język, kultura i „światy myślowe”(język i poznanie): – etnolingwistyka (hipoteza Sapira i Whorfa): język jest podstawą komunikacji w kulturze, gdyż język: • organizuje podstawowe procesy naszej percepcji, wyznacza pojęcia i rozumowania odnoszące się do idei i tworów abstrakcyjnych; • język jest podstawowym „interpretatorem” kultury, ludzie nie żyją w świecie „obiektywnym” w sposób bezpośredni, lecz zawsze zapośredniczonym przez język. – „etnograficzna teoria języka” (B. Malinowski): to kultura określa język: • język nie jest „ekwiwalentem myśli”, lecz jest sposobem myślenia łączącym ludzi (język jako środek transmisji kultury); • problem kompetencji kulturowej i językowej (konieczność nauki „idiomów kulturowych”); • „etnonauka” - „granice mojego języka oznaczają granice mojego świata” . Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 6. Społeczne uwarunkowania zjawisk językowych: • „nabywanie języka przez jednostki” (dlaczego ludzie umieją mówić?): • socjalizacja - nauka języka i reguł jego używania przez człowieka (problem „dzikich” dzieci). • „socjologia zachowań językowych (repertuaru językowego)” – wymiary: • „poziomy” (przestrzenny) - dialekty terytorialne, gwary itp.; • „pionowy” (odmiany języka różnych klas, przynależności społecznych, rasowych i etnicznych itp.); • koncepcja kodu rozwiniętego i ograniczonego (język „okrojony” i „rozbudowany”). – „analiza aktów użycia języka” („etnografia mówienia”): • zwraca się uwagę na: nadawcę, temat, formę i kanał przekazu, kontekst społeczny, miejsce i czas, odbiorcę. • polityka językowa - język a tożsamość społeczna (kulturowa). Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 7. Język a położenie społeczne (klasa społeczna): • język a wiedza potoczna (koncepcja B. Bernsteina) – wymiary analizy: • treści - identyfikacja podstawowych kategorii pojęciowych oraz ich wykorzystywanie do „budowy” wypowiedzi; • organizacji znaczeń - w jaki sposób pojęcia te są odnoszone do ogólnych idei i kategorii?; • konstruowania znaczeń - styl, forma wypowiedzi, słownictwo itp. • kod językowy ograniczony (prosty) i rozwinięty (złożony); • społeczne zróżnicowanie obrazów „rzeczywistości”: – język wpływa na jednostkę poprzez systemy pojęciowe (zasób słów, treść pojęć itp.), kody językowe (świadomość konstrukcji znaczeń, związków przyczynowych itp.) oraz osobowość (wartości, potrzeby, nastawienia jednostki). • konsekwencje koncepcji B. Bernsteina dla polityki edukacyjnej państwa (programy wyrównawcze). Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) Kod językowy „ograniczony”: • • • • • • • krótkie, proste gramatycznie, często niedokończone zdania; rzadkie użycie zdań podrzędnych; ograniczona liczba często powtarzających się spójników („no i”, „więc”, „bo” itp.); ograniczone użycie przysłówków i przymiotników; rzadkie użycie trybu bezosobowego częste użycie partykuł wzmacniających („no nie”, „no wiesz”, „rozumiesz”); wbudowanie ocen mówiącego w strukturę zdania (jest to język znaczeń implikowanych). Kod językowy „rozwinięty”: • • • • • • • ścisły szyk gramatyczny i składnia; zróżnicowane użycie spójników oraz zdań złożonych; częste użycie zaimka pierwszej osoby liczby pojedynczej; oceny mówiącego wyrażane przez strukturę zdań i ich szyk zróżnicowane użycie przymiotników i przysłówków; silny symbolizm; użycie języka wskazujące na bogate zasoby pojęciowej hierarchizacji świata. Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 8. Język a władza i położenie społeczne (płeć): • język „pokazuje” i reprodukuje nierówności społeczne, w tym także te, które są związane z płcią; • płeć a język - „język męski” jest nastawiony na konkurencję i wymianę informacji („załatwienie sprawy”), a „język kobiet” bardziej nastawiony na współpracę z rozmówcą (tworzenie z nim wspólnoty); • cechy języka „męskiego”: – hierarcha, niezależność, informacja, uwaga, poważna rozmowa, wyższość, władza. • cechy języka „kobiecego”: – sieć, intymność, współudział, symetria, pogawędka, niższość, brak władzy. • polityka - język antyseksistowski. Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 9. Kultura, język i pismo (J. Goody, „Logika pisma a organizacja społeczeństwa”): • znaczenie pisma dla kultury: – przenosi język ze sfery słuchowej do wizualnej (nadaje komunikacji ustnej ustaloną formę materialną); – de-kontekstualizuje i depersonalizuje treści językowe; – świat symboli staje się światem symboli graficznych; – podstawową staje się umiejętność czytania i pisania; – pojawienie się pisma zapoczątkowało pojawienie się tych umiejętności poznawczych, które charakteryzują myślenie „nowoczesne”. • samo komunikowanie – czyli przekaz i środek przekazu – stają się przedmiotem refleksji; • dyskusja na temat środków przekazu (współczesne wyzwanie przejście od pisma do przekaźników wizualnych). Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 10. Język a naród i etniczność („społeczna historia języków narodowych”): – tworzenia się języka narodowego, jego ochrona i „śmierć” języków etnicznych; – koncepcja B. Andersona – w jaki sposób język drukowany wpłynął na upowszechnienie myślenia w kategoriach „narodu” (na wytworzenie „wspólnoty wyobrażonej”)?; – język oficjalny, urzędowy i dominujący („dominacja językowa”). • dialekty (różne odmiany narodowego języka mówionego) i etnolekty (języki lub dialekty używane przez różne grupy etniczne); • kryteria zaklasyfikowania dwóch etnolektów jako odrębnych języków lub dialektów tego samego języka nie są jasno sprecyzowane („język to po prostu dialekt posiadający armię i flotę”); • odmiany dialektów: „gwara” („narzecze”, język stosunkowo niewielkiego obszaru), „żargon” ( język pewnych grup zawodowych) i „slang” (język innych grup). Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 11. Język a komunikacja i reprezentacje społeczne: • szczególne i paradoksalne cechy kulturowe języka: – jednoczesna konwencjonalność i elastyczność społeczna używania języka; – negocjacyjny charakter języka oraz „polisemiczność” słów (znaczenie kontekstu społecznego dla zrozumienia zachowań językowych). • język jest tą formą komunikacji, która reprezentuje, konstruuje oraz reprodukuje nierówności społeczne i kulturalne (społeczne uwarunkowania zachowań językowych); • język a kultura - „Język chce objąć całą kulturę, ale jej nie definiuje. Język wytycza społeczny obszar wspólnoty mówienia, lecz jej nie kolonizuje” („Wstęp do kulturoznawstwa”, s. 102).