Sławomir Łodziński - Instytut Socjologii UW

Sławomir Łodziński
Zakład Socjologii Ogólnej
Instytut Socjologii UW
Koncepcje rozwoju społecznego
i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
1.
•
Przykład – rozwój i „odkrycia” socjologiczne w drugiej połowie XX
wieku:
–
historia socjologii;
–
historia myśli socjologicznej;
–
historia analizy socjologicznej.
tabela „odkryć” socjologicznych:
–
próba budowy ogólnej teorii socjologicznej (1951- Talcott Parsons);
–
konfliktowy model społeczeństwa (1957 - Ralph Dahrendorf);
–
wykluczenie/ekskluzja (1963 - Michel Foucualt);
–
system światowy (1974 - Immanuel Wallerstein);
–
społeczeństwo ryzyka (1986 - Ulrich Beck);
–
społeczeństwo sieciowe (1996 - Manuel Castells).
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
2. Zmiana społeczna:
• proces przejścia obiektu (zjawiska, kategorii itp.) z jednej fazy w inną, z
jednego stanu (formy) w odmienny stan itp.;
• zmiana dokonuje się w czasie, może być ona ciągła (liniowa), skokowa,
cykliczna;
• zmiana jest trwałym elementem życia społecznego, ale w ciągu ostatnich
lat wzrosło tempo zmian społecznych (ich przyśpieszenie);
• rodzaje zmian społecznych:
– endogeniczne – czynniki wewnętrzne;
– egzogeniczne - czynniki zewnętrzne;
– ewolucyjne - efekt ukierunkowanego procesu rozwojowego;
– planowe;
– żywiołowe.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
3. Przyczyny zmian społecznych:
– środowisko fizyczne (geograficzne) – współczesnym przykładem jest
dyskusja na temat efektu cieplarnianego i globalnego ocieplenia;
– kultura (wartości i symbole – kultura rzadko jest statyczna, zmieniają
się zarówno jej aspekty materialne i niematerialne);
– demografia (zmiany wielkości populacji, struktury etnicznej,
wiekowej, jak np. starzenie się społeczeństwa itp.);
– technologia (nauka, technika, wynalazki, dyfuzja wiedzy):
• William Ogburn (1922) – koncepcja „opóźnienia kulturowego”,
które oznacza tendencję do szybszych zmian w kulturze
materialnej niż niematerialnej;
– nierówności społeczne i wynikający z nich konflikt o dostęp do dóbr
(rewolucje itp.);
– działania jednostek („wielcy ludzie”), instytucji i ruchów społecznych.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
4. Teorie zmiany społecznej (socjologia zmian społecznych):
• cykliczne:
– przejście społeczeństwa od jednego do drugiego z dwóch
podstawowych stanów;
• konfliktowe:
– nierówności społeczne prowadzą do zmiany/-n;
• funkcjonalno – ewolucyjne:
– przechodzenie od prostych do złożonych form społecznych;
• konfliktowo-ewolucyjne:
– przechodzenie do bardziej złożonych form, które jest wywoływane
nierównościami;
• „post-industrialne”/”postmodernistyczne”:
– zmiany dokonują się pod wpływem zaawansowanych technologii
informatycznych i mediów.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
5. Rozwój społeczny:
• wieloetapowy, historyczny i kumulatywny proces zmian społecznych
przebiegający w określonym kierunku, charakteryzujący się pewnymi
prawidłowościami;
• rozwój ma swoją logikę, sens i formę, które dają się ująć w jednolity
schemat;
• szczególne zainteresowanie „rozwojem” w socjologii po II wojnie
światowej (odbudowa wojenna i rywalizacja międzynarodowa, wzrost
liczby ludności świata, pojawienie się „ekonomii rozwoju” rozwoju,
globalizacji ) .
• klasyczne teorie rozwoju społecznego: ewolucjonizm, teorie cykli
społecznych i marksizm.
• obecne (współczesne) teorie rozwoju społecznego: socjologia historyczna i
„stawanie się społeczeństwa” („teoria podmiotowości”).
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
6. Klasyczny ewolucjonizm:
– jest wcześniejszy i odmienny od ewolucjonizmu w biologii (Darwin);
– dominuje analogia organiczna – społeczeństwo jest traktowane jako
organizm, który podlega wzrostowi i różnicowaniu się – właściwości:
• wzrost - od prostoty do złożoności, od chaosu do artykulacji, od
jednolitości do specjalizacji, od płynności do organizacji;
• różnicowanie się struktur i funkcji oraz rosnąca zdolność
adaptacyjna.
– ważne nazwiska:
• Herbert Spencer i „naturalistyczne” pojęcie ewolucji;
• Emile Durkheim i socjologiczne pojęcie „ewolucji”;
• Ferdinand Toennies i „ewolucja bez postępu”.
– cechy „ewolucji” w klasycznym ujęciu: determinizm, fatalizm,
finalizm, progresywizm, uniformizm, jednoliniowość.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
7. „Neo-ewolucjonizm” – krytyka i odrzucenie klasycznego ewolucjonizmu w
socjologii, ale powrót do tych idei w połowie XX wieku:
– przeniesienie nacisku z ewolucji globalnego społeczeństwa na procesy
w mniejszych „jednostkach” (np. państwach);
– poszukiwanie przyczyn ewolucji, a nie tylko sekwencji poszczególnych
stadiów;
– unikanie wartościowania i odniesień do idei „postępu”;
– probabilistyczne ujęcie ewolucji (założenie o alternatywnych
scenariuszach ewolucji);
– uwzględnienie wpływu świadomych działań ludzi;
– możliwość pluralizmu i wielo-liniowości ewolucji (pojęcie ewolucji
konkretnej i ogólnej).
• „neo-darwinizm” i socjobiologia (współcześnie):
– ewolucja, populacja i geny (genetyczno-kulturowa ko-ewolucja);
– socjobiologia człowieka (Edward Wilson).
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
8. Koncepcje „modernizacji” społeczeństwa jako współczesne kontynuacje
ewolucjonizmu (lata 50-te i 60-te XX wieku)
• modernizacja jest ewolucyjnym, stadialnym, jednoliniowym i
konwergentnym procesem zmian społecznych;
• koncepcja modernizacji opiera się na opozycji „społeczeństwa
tradycyjnego” i „nowoczesnego” (inaczej - tradycji i nowoczesności);
• podstawowym mechanizmem modernizacji jest różnicowanie się struktur
społecznych i funkcji z jednoczesnym dążeniem do ich integracji;
• krytyka koncepcji „modernizacji”:
– brak realizacji jej celów oraz patologie realizacji programów
modernizacyjnych;
– fałszywość opozycji „tradycji” i „nowoczesności”;
– nadmierny etnocentryzm całej koncepcji oraz kwestionowanie stałej i
uniwersalnej sekwencji stadiów rozwoju.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
9. Koncepcje „neo-modernizacji” (lata 80-te XX wieku), w stosunku do
klasycznych ujęć modernizacyjnych akcentują one bardziej:
• oddolną mobilizację społeczną niż działalność elit przywódczych;
• przekonanie, że modernizacja odzwierciedla powszechne aspiracje
ludności wywołane
efektem demonstracji płynącej ze świata
zewnętrznego („syndrom Dynastii”);
• dostrzeganie - obok wewnętrznych źródeł rozwoju - roli kontekstu
zewnętrznego (wpływu innych państw) i zmian „epicentrów
nowoczesności” (alternatywnych wobec „zachodnich” społeczeństw
odniesienia);
• zróżnicowanie społecznych procesów modernizacji („dylemat trzech
zegarów” - różne tempo zmian prawa, gospodarki i społeczeństwa);
• pojawienie się innych koncepcji rozwoju (szczególnie odnoszących się do
krajów rozwijających się, tzw. III świata): zależności (podział na kraje
centralne i peryferyjne, które łączą relacje eksploatacji) oraz
zrównoważonego rozwoju (trwałego).
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
10. Socjologiczne teorie cykli dziejowych – przyjmują one alternatywną wizję
historii wobec ewolucjonizmu;
– zamiast kierunkowości dostrzegają powtarzalność historii;
– zamiast wzrostu mamy do czynienia z „wyczerpywaniem się” rozwoju
i tymczasowym powrotem do początku procesu;
– historia toczy się w powtarzalnym rytmie, zawsze powracamy do
punktu wyjścia, a teraźniejszość jest przejściowym etapem;
– zmiana społeczna nie przebiega wzdłuż jednej linii, lecz raczej dzieje
się po okręgu.
• główne pojęcia to: cykle, fazy, rytmiczność zmian.
• teoria cykli w myśli filozoficznej (głównie są to „historiozofie powstania i
upadku cywilizacji”) – przykłady:
– M. Danilewski i F. Konieczny(cywilizacje)
– O. Spengler, Zmierzch Zachodu (1918);
– Arnold Toynbee (1889-1975).
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
11. Socjologiczne teorie cykli:
• Vilfred Pareto (1848-1923):
– system społeczny znajduje się w ruchu od równowagi do nowego jej
stanu, a o jego zmianie decyduje charakter elit;
– zmianę dostrzega się jako cykliczne krążenie elit, ich rozkwitu,
upadku i zastępowania przez inne („lwy” i „lisy”);
– ważne pojęcia: residua (skłonności), interesy (obiektywne warunki
zaspokajające ludzkie potrzeby) i derywacje (uzasadnienia).
• Pitrim A. Sorokin (1889 – 1968):
– system społeczno-kulturowy to społeczeństwo zintegrowane
przyczynowo – funkcjonalnie (kultura zintegrowana logicznie i
znaczeniowo;
– w centrum systemu jest „mentalność kulturowa” – jej typy:
ideacyjna, zmysłowa i „przejściowa” - idealistyczna;
– historia jest traktowana jako cykl zmian mentalności kulturowej;
– zasada „zmiany immanentnej”: o zmianie decydują wewnętrzne
możliwości każdego systemu społeczno-kulturowego.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
12. Materializm historyczny (marksizm):
• ewolucjonistyczne i heglowskie korzenie (przede wszystkim dialektyka)
teorii Marksa;
• „przyjazna interpretacja” marksizmu - trzy możliwe poziomy analizy
wizji historii:
– indywidualny – jednostka jako „istota gatunkowa”:
• ujęcie aktywistyczne, szczególna rola alienacji, „kreacji” oraz
interesów.
– pośredni (struktura społeczna i klasy społeczne):
• interesy klasowe i świadomość klasowa;
• polaryzacja i konflikt klasowy;
• poprzez sprzeczności i antagonizmy klasowe z presją na ich
rozwiązywanie,
społeczeństwo
przejawia
tendencję
do
przekształceń i rozwoju.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
•
•
historia światowa i zmiana formacje społeczno-ekonomiczne:
– wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm i
komunizm;
– siły wytwórcze, stosunki produkcji, baza, nadbudowa;
– postęp i endogenne mechanizmy rozwoju (wpływ technologii);
– odtwarzanie napięć i sprzeczności społecznych;
– rewolucje jako momenty przełomowe w zmianach formacji.
marksizm po Marksie:
– ortodoksyjny (dogmatyczny) - Karol Kautsky, Włodzimierz Lenin,
Józef Stalin;
– aktywistyczny (humanistyczny) – Antonio Gramsci, Gyorgy Lukacs,
Erich Fromm;
– współczesna myśl lewicowa.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
12. Stawanie się społeczeństwa (I) jako współczesne ujęcia rozwoju
społeczeństwa – przykład „socjologii historycznej”:
• historia i socjologia (tradycja i zapomnienie);
• odrzucenie formuły „socjologii bez historii” – czyli prezentystycznego
ahistoryzmu;
• „nowy historyzm” i socjologia historyczna (historia społeczna), a badanie
rzeczywistości społecznej musi być wyposażone we „współczynnik
historyczny”;
• ważne nazwiska:
– Norbert Elias („socjologia figuracyjna”) – ważna praca pt.
„Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu”;
– Charles Tilly („socjologia osadzona w historii”) - socjologia winna się
przyglądać bardziej „regularnościom” mechanizmów powstawania
zjawisk niż wyjaśnianiem wystąpienia każdego przypadku; powinna
zerwać z determinizmem i założyć, że nie da się odkryć praw
społecznych podobnych prawom nauk przyrodniczych.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
13. Założenia socjologii historycznej:
• świat społeczny ujmowany jako proces, a czas jest jego najważniejszym
wymiarem;
• zmiana społeczna jest efektem wielu różnorodnych procesów;
• społeczeństwo nie jest traktowane jako system, lecz jako „płynna siatka
stosunków społecznych”;
• kolejne sekwencje zdarzeń (fazy procesu) mają charakter kumulatywny;
• czynnikami sprawczymi zmian są ludzie i podmioty zbiorowe oraz ich
działania;
• historia tworzy się w określonych warunkach – ludzie nigdy nie tworzą
społeczeństwa „jak im się podoba”;
• „współczynnik historyczny” w socjologii pomaga przezwyciężyć
dychotomię ciągłości i zmiany, podmiotu i przedmiotu rozwoju.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
14. Stawanie się społeczeństwa (II) – „teoria podmiotowości” - założenia:
• społeczeństwo jest pojmowane jako „sekwencja zmian”;
• zmienność ma charakter endogenny i przybiera postać samoprzekształceń;
• za przyczyny jest uważane podmiotowe sprawstwo jednostek i
zbiorowości oraz ich działań;
• efekt zmian stanowi wypadkową wielości działań podmiotów;
• kierunek, cele i tempo zmian jest zawsze przedmiotem sporów i
konfliktów;
• każde działanie zachodzi w kontekście zastanych struktur;
• „dwoistość struktur” – są zarazem determinujące i determinowane oraz
„dwoistość podmiotów”, są one zarazem kształtujące i kształtowane;
• proces zmian jest sekwencją alternatywnych faz: kreatywności
podmiotowej i determinacji strukturalnej.
Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa
(WDS 2008/2009 nr 27)
15. Stawanie się społeczeństwa (II) – „teoria podmiotowości”
• współczynnik podmiotowości - „historia” jako realizacja i wytwarzanie
podmiotowości społecznej;
• analiza stawania się społeczeństwa jako „przedsięwzięcia w budowie”;
• ważni przedstawiciele:
– Amitai Etzioni, twórca koncepcji „społeczeństwo aktywnego”
(Communitarian Network, grupa propagującą komunitaryzm);
– Alain Touraine (zajmuje się obecnie badaniem ruchów społecznych),
twórca
socjologii
„partycypatywnej”
(angażującej),
"interwencjonizmu socjologicznego oraz idei „samo-tworzącego się
społeczeństwa”;
– Anthony Giddens - idea „strukturacji” (próba przezwyciężenia
dualizmu i dychotomii obecnych w głównych paradygmatach
socjologicznych
interpretatywnym
i
funkcjonalnostrukturalistycznym).