socjologia - Instytut Socjologii UW

Charakter socjologii i historyczne warunki jej
powstania
(WDS 2012/2013 nr 1)
WDS (2012/2013) wykład nr 1
1. Organizacja wykładu:
 celem wykładu jest wprowadzenie do podstawowych pojęć, problemów oraz
koncepcji badawczych w socjologii:
 ma przygotować studentów do bardziej wyspecjalizowanych przedmiotów
socjologicznych prowadzonych w Instytucie Socjologii;
 szczególny nacisk będzie położony jest na prezentację złożoności
(pluralizmu) perspektywy badawczych i teoretycznych w socjologii;
 ukazanie głównych sporów toczących się między określonymi podejściami
teoretycznymi w zakresie analizy i wyjaśniania podstawowych zjawisk
społecznych, jak np. społeczeństwo, państwo, rynek, kultura itp.
 przedmiot kończy się egzaminem pisemnym w semestrze zimowym !!!
WDS (2012/2013) wykład nr 1
2. Warunki zaliczenia:
 podręcznik zalecany:
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa
2003 (lub nowsze wydania) (przede wszystkim znajomość rozdziałów: I –III
oraz VIII-XVIII).
 warunki zaliczenia wykładu i egzaminu:
 obowiązkowe
uczęszczanie
na
wykład
(dopuszczalne
są
dwie
nieobecności);
 wykład kończy się egzaminem pisemnym w semestrze zimowym (ma
on formę testu składającego się z 50 pytań oraz wymaga napisania dwóch
krótkich – jednostronicowych - esejów, których temat jest wybierany z 6
propozycji).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
3. Plan wykładów:





1. Zagadnienia wstępne.
 Określenie przedmiotu i zarys programu wykładu, literatura i organizacja zajęć, sposób
zaliczenia zajęć i przeprowadzenia egzaminu.
2. Charakter socjologii oraz historyczne warunki jej powstania.
 Przed-socjologiczna wiedza o społeczeństwie. Wiedza potoczna. Historyczne warunki narodzin
socjologii. Socjologia jako nauka. Przedmiot socjologii, główne pojęcia i koncepcje. Wewnętrzne
zróżnicowanie socjologii.
3. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i kontrola społeczna.
 Podstawowe problemy życia społecznego istot żywych. Mechanizmy i stadia procesu socjalizacji.
Pozycje i role społeczne. Spojrzenie „dramaturgiczne”. Mechanizmy kontroli społecznej. Normy i
wartości. Instytucje kontroli społecznej. Konformizm i dewiacja. Stabilność i zmiana.
4. Rzeczywistość społeczna - grupa społeczna i więź społeczna.
 Pojęcie grupy i więzi społecznej. Zbiorowość a grupa. Odmiany grup społecznych. Grupy
formalne i nieformalne, pierwotne i wtórne. Społeczność lokalna. Małe grupy.
5. Rodzina i pokrewieństwo.
 Małżeństwo i strategie zawierania małżeństw. Pojęcie rodziny, struktura i funkcje, podziały.
Rodzina we współczesnym społeczeństwie polskim. Demografia i teoria przejścia
demograficznego
WDS (2012/2013) wykład nr 1
4. Plan wykładu (cdn.):





6. Kulturowe podstawy życia społecznego (wartości, normy, symbole).
 Pojęcie i sfera kultury. Kategorie kultury. Kultura dominująca, kultura uprawniona
(uprawomocniona), kapitał kulturowy. Kultura masowa i kultura popularna. Telewizja i
mediatyzacja kultury. Rola Internetu.
7. Religia.
 Religia jako regulator zachowań społecznych. Religia w ujęciu socjologicznym. Teorie religii.
Synkretyzm religijny. Zjawisko indywidualizacji i „prywatyzacji religii”. Nowe ruchy religijne.
Religijność i Kościół katolicki we współczesnym społeczeństwie polskim.
8. Etniczność, grupa etniczna, naród.
 Kategorie „swój” i „obcy” w życiu społecznym. Dystans i obcość kulturowa/etniczna. Stereotypy i
obrazy etniczne. Zjawisko etniczności i jej przejawy. Grupa etniczna. Zagadnienie narodu w
socjologii. Naród a państwo. Problem państwa narodowego. Kultura narodowa. Ethnos i demos.
9. Instytucje społeczne i organizacje (biurokracja).
 Socjologiczne rozumienie instytucji. Typy i rodzaje instytucji. Podejście instytucjonalne w
socjologii. Instytucja a organizacja. Problem biurokracji. Teoria biurokracji Maxa Webera. .
10. Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne.
 Zróżnicowanie społeczne. Pojęcie struktury społecznej. Nierówności społeczne. Pojęcie klasy
społecznej Struktura klasowa w świadomości społecznej (ujęcie St. Ossowskiego). Stratyfikacja
społeczna. Ruchliwość społeczna.
WDS (2012/2013) wykład nr 1
5. Plan wykładu (cdn.):





11. Ubóstwo, płeć i wiek w społeczeństwie
 Bogactwo i bieda. Pojęcia „wykluczenia społecznego” i marginalizacji społecznej. Związki miedzy
wykluczeniem społecznym a ubóstwem. Wiek i płeć jako kategorie zróżnicowania społecznego.
12. Władza i polityka (demokracja i państwo).
 Socjologiczne rozumienie polityki i władzy. Pojęcie „biowładzy”. Władza prawomocna.
Instytucjonalizacja władzy i systemu politycznego. Rozumienie demokracji i jej typy.
13. Gospodarka i rynek (porządek ekonomiczny w społeczeństwie).
 Stosunki ekonomiczne jako stosunki społeczne. Typy ładu ekonomicznego. Instytucja rynku w
myśli społecznej. Gospodarka rynkowa w społeczeństwie. Produkcja i konsumpcja.
14. Rozwój społeczny, nowoczesność („późna nowoczesność”) i globalizacja
 Klasyczne teorie rozwoju i zmiany społecznej Kryteria rozwoju społecznego (Human
Development Index). Nowoczesność, pojęcie „globalizacji” i „nowej lokalności”..
15. Podsumowanie wykładu
 Podsumowanie wykładu. Nowe koncepcje i wyzwania badawcze w socjologii współczesnej.
Klasycy a współczesność. Zaangażowanie socjologii w życie publiczne. Perspektywy rozwoju
dyscypliny. Socjologia światowa a socjologia polska. Specyfika socjologii w Polsce. Socjologia na
Uniwersytecie Warszawskim. Główni polscy socjologowie.
WDS (2012/2013) wykład nr 1
6. Powstanie socjologii:
-
wprowadzenie nazwy „socjologia” do publicznego obiegu August Comte
(1798-1857):
„socjologia” – połączenie: socius i logos:
-
-
-
-
„socjologia ... to pojęcie, które wynalazłem na określenie fizyki
społecznej” (1830-1842);
twierdzenie: „wiedzieć, przewidywać, kontrolować” (1838/1839);
metody badawcze: obserwacja, eksperyment, porównanie i
metoda historyczna (jako czwarta?);
próba spojrzenia na społeczeństwo z perspektywy „statyki” i
„dynamiki” społecznej;
socjologia a filozofia pozytywistyczna to ścisłe reguły
postępowania:
badać fakty, szukać związków między nimi, ustalać prawa
ogólne.
socjologia Comte’a:
-
perspektywa „makro”, dynamiczna, związana z praktyką społeczną.
WDS (2012/2013) wykład nr 1
7. Przed-socjologiczna wiedza o społeczeństwie:
 „nauka, która się boi zapomnieć swoich twórców, jest zgubiona” (Alfred
N. Whitehead, 1917 r.);
 przed-socjologiczna wiedza stanowiła część ogólniejszej refleksji
filozoficznej o świecie:
 miała charakter normatywny:
 odpowiadała na pytanie jak być powinno, a nie jak jest
rzeczywiście?;
 miała charakter „woluntarystyczny”:
 odpowiadała na pytanie „kto jest odpowiedzialny za życie
społeczne? – natura, Opatrzność, władcy, ludzie itp.?;
 głównym sprawcą zdarzeń czyniona jest władza (państwo itp.).
 odwoływała się do pojęcia „tradycji” i przeciwstawiała ją zmianom
społecznym („nowoczesności”).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
8. Socjologia a „wiedza potoczna”:
 ma charakter „naturalny”, spontaniczny (przysłowia) i wartościujący
(jest to wiedza emocjonalna, „gorąca”);
 opiera się na dychotomicznych ujęciach („dobrzy” – „źli”) oraz
pochopnych uogólnieniach i stereotypach.
 socjologia wobec „wiedzy potocznej” różni się użyciem :
 metod badawczych:
 nacisk na określenie problemu badawczego, zbieranie danych
według uznanych reguł (warsztat socjologiczny) i odróżnianie
„domysłów” od „faktów”.
 stawianiem pytań badawczych i prób odpowiedzenia na nie w sposób
systematyczny:
 jak jest „naprawdę”?;
 dlaczego tak jest tak, jak jest?;
 co należy robić, aby zmienić daną sytuację?
WDS (2012/2013) wykład nr 1
9. Narodziny socjologii (przełom XVIII – XIX wieku):
 aby socjologia mogła się narodzić jako dyscyplina naukowa niezbędne było
pojawienie się nowego sposobu myślenia o społeczeństwie;
 dlaczego wtedy zrodziła się „naukowa” refleksja nad społeczeństwem?:
- rewolucje polityczne (zmiana relacji między państwem i społeczeństwem –
pojawia się państwo, obywatel, wybory oraz kwestia utrzymania/naprawy
„porządku społecznego”);
- rewolucja przemysłowa (wolny rynek, industrializacja, konieczność „pracy”
zarobkowej) i rodzące się tam konflikty społeczne;
- socjalizm i pojawienie się kwestii socjalnych, jak bezrobocie, ubóstwo,
bezdomność itp. (potrzeba ich rozwiązań, ale w jaki sposób?);
- urbanizacja (przeludnienie, zanieczyszczenie , patologie itp., miasto jako
główne „laboratorium” socjologiczne);
- zmiana postaw wobec religii (sekularyzacja) i rozwój nauki (scjentyzm);
- wpływ Oświecenia i konserwatywnej reakcji anty-oświeceniowej (znaczenie
„rozumu”, badań empirycznych, potrzeba lepszego i bardziej racjonalnie
„ułożonego” świata);
- kwestia feminizmu (pierwsze ruchy emancypacyjne kobiet, konserwatyzm
stanowy, kobiety w socjologii).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
10. „Nowoczesność” jako główny temat socjologii:
 socjologia jako „naukowa samoświadomość nowoczesności (społeczeństwa
nowoczesnego)”:
 „nowoczesność” – jej rozumienie w klasycznej socjologii:
 historyczne: nowoczesność jest związana z konkretnym czasem i miejscem
(pojawia się od wieku XVI do XIX, wpływ rewolucji francuskiej i
amerykańskiej, znaczenie rewolucji przemysłowej - Wielka Brytania).
 analityczne: jakie cechy związane są z „nowoczesnością”? (nowoczesność jako
przeciwieństwo tradycji/tradycjonalizmu):
 indywidualizm („triumf jednostki”);
 postępujące zróżnicowanie społeczne (dyferencjacja i złożoność);
 racjonalność (dominuje kalkulacja i bezosobowość);
 ekonomizm (cele i kryteria efektywnościowe);
 ekspansywność nowoczesności (rozszerzanie jej zasięgu geograficznego i
społecznego „w głąb”).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
11. „Nowoczesność” jako WIELKI TEMAT klasycznej socjologii (przykłady):
 „wiedzieć, przewidywać, kontrolować”:
 kontrola rzeczywistości jako temat A. Comte’a.
 formacje społeczno-ekonomiczne i wyzysk klasowy:
 nierówności społeczne jako temat K. Marksa.
 więź „mechaniczna” i „organiczna”:
 organizacja życia społecznego w mieście (urbanizm) jako temat E.
Durkheima.
 „wspólnota” i „zrzeszenie”(w jaki sposób „należymy” do społeczeństwa?):
 „samotny tłum” jako temat F. Tonniesa.
 biurokratyzacja życia społecznego („żelazna klatka racjonalności”):
 nowoczesna polityka i administracja jako temat M. Webera.
WDS (2012/2013) wykład nr 1
12. Socjologiczna krytyka „nowoczesności” - główne jej tematy to:
 alienacja:

nie tylko w dziedzinie pracy, ale w również w innych dziedzinach życia (polityka,
edukacja, kultura itp.).
 anomia:

postępujący rozkład norm i wartości, sprzyja zagubieniu i rozwojowi przestępczości
(dewiacjom).
 dezintegrujące skutki społeczeństwa masowego („rozkład wspólnoty”):

negatywne skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i demokratyzacji na poziomie „makro”
i „mikro”.
 ekologia:

bariery wzrostu i potrzeba rozwoju zrównoważonego (kontrolowanego) ze względu na
środowisko naturalne.
 nierówności światowe (globalne):
teorie zależności i systemu światowego;
 podział: Północ wobec Południa.

 skala wojen i militaryzacji społeczeństw:

niespotykana wcześniej skala, brutalizacja i destrukcyjność wojen w epoce nowoczesnej.
WDS (2012/2013) wykład nr 1
13. Socjologia jako „nowa nauka z długą przeszłością”:
 dąży nie tylko do opisu, ale także do wyjaśniania („zrozumienia”);
 postępowanie badawcze opiera się na uznanych regułach postępowania;
 neutralność i powstrzymanie się od wartościowania:
 socjologia daje głębszy” ogląd rzeczywistości w terminach naukowych,
ogólnych.
 problemy wiedzy socjologicznej:
 brak kumulacji osiągnięć poznawczych;
 stała „niedojrzałość” wiedzy socjologicznej (?).
 ewolucja ujęć (perspektyw) socjologicznych:
 od „socjologii strukturalnej” do „socjologii działania” ;
 socjologia życia codziennego (analiza tego, co stanowi „sedno”
egzystencji społecznej ludzi).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
14. Czy socjologia jest „gorsza”
kryteria porównania:
od innych dyscyplin naukowych? -
 niezmienność obserwacji (brak możliwości powtarzalności
obserwacji);
 obiektywność obserwacji i wyjaśnień (wpływ wartości na badacza
oraz potrzeba zachowania bezstronności);
 sprawdzalność hipotez (trudności w przeprowadzeniu
eksperymentów);
 dokładność wyników (potrzeba powiązania abstrakcyjnych pojęć
z rzeczywistością);
 mierzalność zjawisk (socjologia zajmuje się badaniem „znaczenia”
badanych faktów społecznych);
 stałe liczbowe (jest ich brak w socjologii);
 przewidywalność przyszłych wydarzeń (jest to bardzo trudne);
 dystans od potocznego doświadczenia (socjologia przede wszystkim
nim się zajmuje).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
15. Socjologia jako jedna z dziedzin nauk społecznych–
porównanie do:
 historii (podział na nauki nomotetyczne i idiograficzne):
 socjologia historyczna/historia społeczna.
 antropologii:
 antropologia fizyczna i kulturowa/społeczna.
 psychologii (psychologia społeczna);
 ekonomii:
 „koszty”
i „zyski” w zachowaniach społecznych,
„racjonalności”, „wymiany”, „kapitału” w socjologii ekonomiczna.
kategorie
socjologia
 nauk politycznych:
 władza/państwo, prawo, instytucje (socjologia polityki).
 innych nauk: matematyka (socjologia matematyczna), socjobiologia
itp.