TeoriespołecznewXXwiekuidzisiaj - Nomos

Teorie społeczne wXX wieku i dzisiaj
PatrickBaert
FilipeCarreiradaSilva
Teorie społeczne w XX wieku
i dzisiaj
Przeło˝ył Stanisław Burdziej
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
WSPÓŁCZESNE
TEORIE
SOCJOLOGICZNE
Tytuł oryginału: Social Theory in the Twentieth Century and Beyond. Second Edition
Copyright © Patrick Baert and Filipe Carreira da Silva 2010
Second edition published in 2010 by Polity Press
The right of Patrick Baert and Filipe Carreira da Silva to be identified as Authors of this Work
has been asserted in accordance with the UK Copyright, Desing and Patents Act 1988
This edition is published by arrangement with Polity Press Ltd., Cambridge
© Copyright for the Polish translation by Zakład Wydawniczy »NOMOS« 2013
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani
w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez
pisemnej zgody wydawcy.
Komitet redakcyjny serii Współczesne teorie socjologiczne:
Janusz Mucha – przewodniczący
Michał Kaczmarczyk
Aleksander Manterys
Grażyna Skąpska
Redakcja naukowa tomu: Janusz Mucha
Redakcja i korekta: Jadwiga Nagły
II korekta: Kasper Świerzowski
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okładki serii Współczesne teorie socjologiczne: Paweł Bigos
ISBN 978-83-7688-130-0
Kraków 2013
Wydanie I
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax 12 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
Spis treści
Janusz Mucha, Kamil Łuczaj, O teorii społecznej, teorii socjologicznej
oraz ich praktykowaniu i nauczaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX
Przedmowa do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIII
Przedmowa do wydania drugiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1. O czym jest ta książka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2. Nasz program . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Rozdział I: Sto lat francuskiej teorii społecznej: od strukturalizmu
do pragmatyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Wkład Émile’a Durkheima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Podejście Ferdinanda de Saussure’a do lingwistyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Antropologia Claude’a Lévi-Straussa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Genetyczny strukturalizm Pierre’a Bourdieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Pragmatyzm francuski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Dalsze lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
18
22
27
36
43
49
49
Rozdział II: Metafora biologiczna: funkcjonalizm i neofunkcjonalizm . . . . . . .
1. Wczesny funkcjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Talcott Parsons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Robert Merton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Neofunkcjonalizm i Niklas Luhmann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Jeffrey Alexander i socjologia kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Dalsze lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
53
54
65
71
78
81
86
86
VI
Spis treści
Rozdział III: Zagadka życia codziennego: interakcjonizm symboliczny,
podejście dramaturgiczne i etnometodologia . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
1. George H. Mead i symboliczny interakcjonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
2. Podejście dramaturgiczne Ervinga Goffmana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
3. Etnometodologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
4. Rytuały społeczne, emocje i zaufanie: Randall Collins i Russell Hardin . . . 114
5. Dalsze lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Rozdział IV:Inwazja człowieka ekonomicznego: od teorii racjonalnego
wyboru do nowego instytucjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Wyjaśnienia w duchu racjonalnego wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Teoria gier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Nowy instytucjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Przykłady zastosowań teorii racjonalnego wyboru i nowego
instytucjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Problemy z teorią racjonalnego wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Dalsze lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział V: Socjologia spotyka historię: Anthony’ego Giddensa teoria
nowoczesności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Socjologia i nowoczesność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Teoria strukturacji Giddensa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Czas ma kluczowe znaczenie: Charles Tilly, Theda Skocpol,
Michael Mann i Shmuel N. Eisenstadt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Dalsze lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział VI: Historia teraźniejszości: archeologia i genealogia
Michela Foucaulta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Nowa koncepcja zdobywania wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Archeologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Genealogia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Ocena i aktualny rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dalsze lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
123
125
128
134
139
142
148
149
153
153
157
167
178
178
183
185
187
191
200
206
207
Spis treści
VII
Rozdział VII: Rozszerzanie się rozumu: teoria krytyczna
Jürgena Habermasa i dalszy rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Źródła wpływu i wczesne pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Teoria działania komunikacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Między faktami a normami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Ocena i aktualny rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Dalsze lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
211
214
220
224
230
237
238
Rozdział VIII: Nowy wspaniały świat? Zwrot empiryczny
w teorii społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Jak bardzo odmienna jest nasza epoka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Manuel Castells i społeczeństwo sieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Ulrich Beck i społeczeństwo ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Zygmunt Bauman i płynna nowoczesność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Saskia Sassen i globalne miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Richard Sennett i upadek człowieka publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Dalsze lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
243
243
244
249
257
262
268
273
274
Rozdział IX: Zakończenie: teoria społeczna
dla dwudziestego pierwszego wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Zadania teorii społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Dlaczego teoria społeczna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Pragmatyzm i pragmatyzmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Badania społeczne, refleksyjność i zaangażowanie społeczne . . . . . . . . . . . .
5. Uwagi końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
279
279
281
285
294
296
298
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
VIII
IX
Janusz Mucha
AGH w Krakowie
Kamil Łuczaj
Uniwersytet Jagielloński
O teorii społecznej,
teorii socjologicznej
oraz ich praktykowaniu i nauczaniu
I
Seria Współczesne Teorie Socjologiczne obejmuje przede wszystkim monograficzne dzieła z zakresu wskazanego przez jej tytuł. Współczesność jest w tej serii rozumiana szeroko i sięga wstecz nawet do II wojny światowej. Po wydaniu
ponad dwudziestu tomów chcemy popatrzeć na całość – na dwudziestowieczną
teorię nie tylko socjologiczną, ale i społeczną, a więc wykraczającą poza jedną,
konkretną dyscyplinę akademicką. Stąd właśnie pochodzi idea wydania niniejszej
książki. Praca ta sprawdziła się już w tym sensie, że jest to jej drugie, rozbudowane
wydanie. Książka zainteresowała nas podczas poświęconej jej bardzo ożywionej
i twórczej debaty, jaka miała miejsce w trakcie X Konferencji Europejskiego Towarzystwa Socjologicznego (ESA) w 2011 roku w Genewie.
Dziesiątki tysięcy osób wciąż studiują w Polsce szeroko rozumiane nauki
społeczne, do których można zaliczyć takie szczegółowe dyscypliny, jak, przede
wszystkim, socjologię, filozofię społeczną, politologię, antropologię społeczno-kulturową, ekonomię, pedagogikę, psychologię społeczną, historię społeczną,
a nawet geografię społeczną. Studenci tych dyscyplin zapoznają się z teorią społeczną zarówno klasyczną, jak i współczesną. Wydawane są w naszym kraju zarówno wprowadzenia i podsumowania, jak i antologie poświęcone teorii. Nam
najbliższa jest ta część teorii społecznej, która jest konstruowana, rozwijana i nauczana w ramach socjologii oraz filozofii społecznej, i która się odnosi głównie do
nich. Obszerniejszą analizę takich wydanych w Polsce podręczników i antologii
można znaleźć w innych miejscach (por. np. Manterys i Mucha 2009; korzystamy
tutaj z niektórych idei zawartych w tamtym tekście).
W niniejszym krótkim wprowadzeniu chcielibyśmy umieścić książkę, którą
czytelnik ma w ręku, w kontekście najważniejszych, naszym zdaniem, innych
X
Janusz Mucha, Kamil Łuczaj
dostępnych na polskim rynku wydawniczym, współczesnych prac o dość podobnym charakterze. Przez współczesność rozumiemy w tym tekście już tylko
XXI wiek, a więc podchodzimy do niej bardzo restryktywnie, znacznie bardziej
niż w całej serii WTS. Symboliczny przełom tysiącleci ma tu, naszym zdaniem,
tak duże merytoryczne znaczenie, bowiem upłynęła już cała dekada od czasu
wielkich przemian politycznych, gospodarczych, strukturalnych i kulturowych
w kilku regionach świata i można już było poddać je wszystkie poważnej refleksji
teoretycznej. I ta nowa refleksja miała faktycznie miejsce. Od 1990 roku był czas
na to, aby niektóre koncepcje społeczne wykazały swą nadal ważną rolę wyjaśniającą i interpretującą, i aby rola innych uległa, bardziej lub mniej tymczasowej,
modyfikacji.
Lata osiemdziesiąte XX wieku to okres poważnego przyspieszenia procesów
globalizacji i docenienia ich znaczenia przez nauki społeczne. Przyspieszenie
dokonało się poprzez znaczące obniżenie kosztów transportu ludzi i towarów,
pojawienie się nowych technologii informatycznych i rozprzestrzenienie się
ogólnoświatowej kultury masowej. Analiza zjawisk gospodarczych, strukturalnych i kulturowych, ograniczająca się do jednego państwa narodowego, straciła
większy sens. Bardzo ważny był w tym okresie proces demokratyzacji, który się
dokonywał w różny sposób w wielu regionach świata. W pierwszej połowie lat
osiemdziesiątych zaczęły upadać prawicowe dyktatury w licznych krajach Ameryki Łacińskiej. Turbulencje polityczne trwają tam nadal, ale mamy już, jak się
wydaje, do czynienia z zupełnie nowymi społeczeństwami, jednymi odnoszącymi
wielkie, innymi znacznie mniejsze sukcesy gospodarcze. W drugiej połowie lat
osiemdziesiątych obserwowaliśmy ugruntowanie wielkiego wzrostu gospodarczego (który później osłabł) i demokratyzację znaczących krajów Azji Wschodniej. Polityczna i kulturowa „modernizacja” następuje tu nie w oparciu o wartości
chrześcijańskie, lecz raczej konfucjańskie i buddyjskie. Wielkim „zakłóceniem”
tych procesów była masakra domagających się wolności studentów na pekińskim
Placu Tienanmen 4 czerwca 1989 roku, skądinąd dniu w Polsce symbolizującym
demokratyzację. W roku 1990 upadł system apartheidu w Republice Południowej
Afryki. Kraj ten utrzymał nazwę, granice i znaczenie na kontynencie, ale poza tym
zmieniło się w nim niemal wszystko. W tych trzech regionach stopniowo następuje „emancypowanie się” socjologii i próba skonstruowania teorii społecznej na
podstawie ich własnych doświadczeń. O „socjologii nie-zachodniej” i „socjologii
globalnego Południa” wspomnimy za chwilę. Na przełomie lat osiemdziesiątych
i dziewięćdziesiątych istotne zmiany pojawiły się oczywiście również w Europie
Środkowo-Wschodniej i na całym terytorium ZSRR. Ich dramatyczne transformacje trwają do „aksamitnego rozpadu” Czechosłowacji w 1993 roku. Związek
Radziecki upadł w roku 1991 i na jego miejscu pojawiło się w Europie i Azji wiele
znacznie bardziej niż dotąd demokratycznych państw o mniej lub bardziej jednolitym narodowo charakterze. Do 1995 roku trwały krwawe wojny w ówczesnej Jugosławii, ponownie uwypuklając problemy demokracji, etniczności, nacjonalizmu
O teorii społecznej, teorii socjologicznej oraz ich praktykowaniu i nauczaniu
XI
i sposobów rozwiązywania wielkich konfliktów w końcu XX wieku. Źródła wspomnianych przemian miały charakter polityczny, kulturowy i ekonomiczny, a same
transformacje domagały się interpretacji wykraczających poza standardową teorię
społeczną. Marksizm (pod tą nazwą) przestał być atrakcyjny w znacznej części
Eurazji, choć z jednej strony upowszechnienie się, a z drugiej poważny kryzys kapitalizmu powiększyły obszar, w którym mógłby znaleźć zastosowania. Postmodernizm (pod tą nazwą) przestał dobrze odzwierciedlać świat, który znów stawał
się bardziej jednolity pod względem gospodarczym i politycznym – kapitalizm
(gospodarka rynkowa) i demokracja były teraz wszędzie ważnymi i w różny sposób realizowanymi hasłami. W świecie zachodnim, głównie w USA i Wielkiej Brytanii, światopogląd neoliberalny lat osiemdziesiątych przyczynił się do demontażu
państwa opiekuńczego. Równocześnie jednak przyspieszył on rozwój organizacji
pozarządowych (trzeciego sektora) i wzmocnienie nowej ideologii społeczeństwa
obywatelskiego. Wszystkie te procesy wzmogły koniunkturę na „wielkie tematy”
(a właściwie powrót do „modernistycznej” koniunktury na te tematy). Wróćmy
teraz do socjologii.
Jeśli pominąć (ale pominiemy tylko częściowo) bardzo obszerny fragment,
o objętości niemałej książeczki, dotyczący „współczesnej myśli socjologicznej”,
zawarty w nowym wydaniu znanego polskiego podręcznika historii myśli socjologicznej autorstwa Jerzego Szackiego (por. Szacki 2002: 857-944), to skoncentrować
się, naszym zdaniem, należy na dwóch wydanych w Polsce książkach, znanych
studentom licznych krajów świata. Jedna z nich to drugie, przepracowane, polskie
wydanie obszernego dzieła autorstwa Jonathana H. Turnera (2004), zaś druga to
książka Anthony’ego Elliotta (2011). Polskie tłumaczenie książki Turnera zostało
oparte na szóstym wydaniu z 1998 roku (a więc napisanym prawie dziesięć lat
po wspomnianych przemianach; prześledzenie dynamiki treści kolejnych wydań,
w tym jeszcze późniejszych, wydaje się nam, skądinąd, bardzo interesujące, ale
nie będziemy się tą sprawą tutaj zajmowali), zaś książki Elliotta – na wydaniu
z 2009 roku. Książka Patricka Baerta i Filipe’a Carreira da Silvy, którą proponujemy czytelnikom, pochodzi (w tym drugim wydaniu) z 2010 roku. Autorzy wszystkich wymienionych książek wnieśli swój własny merytoryczny wkład do różnych
subdyscyplin socjologii, w tym do tego, co jest uważane za teorię społeczną i teorię
socjologiczną.
Nasze krótkie wprowadzenie poświęcimy kilku sprawom. Pierwsza to „praktyczna” problematyka uprawiania teorii społecznej i teorii socjologicznej w końcu
XX i na początku XXI wieku, tak jak można ją dostrzec bez brania do rąk książek,
o których tutaj mowa. Druga to analityczna perspektywa wspomnianego rozróżnienia dwóch sposobów uprawiania teorii. Trzecia to zakres tematyczny interesujących nas tutaj kilku książek. Czwarta to perspektywa, z jakiej sami ich autorzy
patrzą na teorię socjologiczną czy społeczną. Ostatnia sprawa to szczególnie tutaj
ważna perspektywa neopragmatyczna i jej znaczenie dla filozofii społecznej i teorii społecznej. Niezbędne jest też pamiętanie o tym, iż cały czas mówimy tutaj
XII
Janusz Mucha, Kamil Łuczaj
o socjologicznej i społecznej teorii konstruowanej w społeczeństwach zachodnich,
bez ustosunkowywania się do tego, czy w ogóle, a jeśli tak, to w jaki sposób tworzona jest w ostatnich dekadach systematyczna i abstrakcyjna refleksja o świecie
społecznym w innych regionach kulturowych świata, na podstawie innych niż na
Zachodzie (na „globalnej Północy”) systemów aksjologicznych. Ta nie-zachodnia
refleksja, refleksja „globalnego Południa”, przebija się już do naszego świata, ale
jeszcze nie do standardowych podręczników teorii (por. na ten temat np. Connell
2007; Patel 2010; Burawoy i in. 2010).
II
Sądzimy, że najprostszą metodą pokazania tego, jakie zagadnienia w „społecznej
praktyce uprawiania teorii” są faktycznie dyskutowane publicznie pod etykietką
„teorii socjologicznej” bądź „teorii społecznej” na początku XXI wieku, byłby
przegląd kolejnych roczników takich pism, jak na przykład kwartalniki „Sociological Theory” czy „European Journal of Social Theory”. My pójdziemy nieco
inną drogą i przypomnimy programy tych kilku wielkich kongresów socjologicznych, które miały miejsce stosunkowo niedawno. O ile same tylko poświęcone (przynajmniej według programów tych konferencji) zagadnieniom „czysto
teoretycznym” referaty plenarne i półplenarne można uznać za mało reprezentatywne dla całej zbiorowości socjologów (czy „badaczy społecznych”), o tyle nie
da się już tego powiedzieć o bardzo licznych referatach wygłaszanych w grupach
roboczych czy sympozjach koncentrujących się podczas tych konferencji na
teorii. Oczywiście myśl teoretyczna nie wyraża się tylko w wystąpieniach właśnie tam prezentowanych (podobnie jak publikacje teoretyczne i na temat teorii
daleko wykraczają poza to, co publikują pisma i książki mające słowo „teoria”
w tytule), ale pewna „redukcja złożoności świata” wydaje nam się tu bardzo
przydatna.
Komitet Badawczy nr 16 Międzynarodowego Towarzystwa Socjologicznego
(ISA), zajmujący się „teorią socjologiczną”, odbył kilkanaście spotkań podczas
XVII Światowego Kongresu Socjologii, który miał miejsce w 2010 roku w Goe­te­
borgu w Szwecji (w chwili pisania tego tekstu nie jest jeszcze dostępny program
kolejnego kongresu, który ma się odbyć w 2014 roku w Jokohamie). Czym była
(czy raczej, czym się zajmowała) teoria według członków tego Komitetu? Pominiemy w tym miejscu krytyczne kontynuowanie przez nich dorobku konkretnych
klasyków zarówno tych sprzed II wojny światowej, jak i tych znacznie bardziej
współczesnych. Jakimi innymi tematami zajmowali się więc socjologowie uważający się za teoretyków? Czego dotyczy w ich praktyce badawczej teoria socjologiczna? Przedmiotem jej refleksji, podobnie jak podczas poprzedniego kongresu,
są: społeczeństwo obywatelskie, lokalne i globalne; kosmopolityzm; wielokulturowość; sfera publiczna; systemowość; trauma kulturowa i kulturowe pojednanie;
O teorii społecznej, teorii socjologicznej oraz ich praktykowaniu i nauczaniu
XIII
mediowanie między sferą struktury a sferą kultury; refleksyjność; przemoc; miejsce wiedzy w życiu społecznym; działanie społeczne. W 2011 roku odbyła się
w Genewie (wspomniana już wcześniej) X Konferencja Europejskiego Towarzystwa Socjologicznego. Czym tutaj była teoria, co było przedmiotem refleksji teoretyków? Sieć Badawcza nr 29 ESA, zajmująca się „teorią społeczną” (a więc nie tylko
socjologiczną), odbyła kilkanaście posiedzeń. Ponownie pomijamy w tym miejscu
analizę dorobku konkretnych klasyków, a także (skądinąd interesujące) teoretyzowanie (konstruowanie teorii) na temat samej Europy na początku XXI wieku.
Popatrzmy na tematy i podejścia ogólnometodologiczne oraz teoretyczne. Zainteresowanie teoretyków koncentrowało się więc tu (znów – podobnie jak podczas
poprzedniej konferencji) na debatach metodologicznych (np. między kosmopolityzmem a nacjonalizmem); teorii krytycznej; teorii racjonalnego wyboru; socjologii kulturowej i pragmatyce kulturowej; teoriach złożoności; ustalaniu istoty tego,
co społeczne; nowych teoriach społeczno-biologicznych; przemocy, nierówności
i hierarchiach społecznych; solidarności społecznej; sieciach społecznych; kapitale społecznym; prawomocności porządków społecznych; różnorodnych typach
nowoczesności. Dostępny w Internecie (por. www.esa11thconference.eu [dostęp
25.04.2013]) program kolejnej konferencji ESA, która odbyła się we wrześniu 2013
roku w Turynie, pokazuje podobne tematy.
III
Jak widzimy, zainteresowania teorią socjologiczną w praktycznym rozumieniu
ISA są przede wszystkim próbami wyjaśnienia i interpretacji poszczególnych
zjawisk i procesów strukturalnych i kulturowych (chodzi więc na ogół o to,
czego są to teorie, do czego się odnoszą), zaś zainteresowania teorią społeczną
w rozumieniu ESA – są w większej mierze sposobami ujęcia rozmaitych zjawisk
strukturalnych i kulturowych (chodzi więc na ogół o to, jakiego typu są to teorie). Powszechnie dostępne dokumenty wspomnianego komitetu badawczego
ISA i sieci badawczej ESA nie odpowiadają na pytanie o to, jak ich organizatorzy rozumieli teorię socjologiczną i teorię społeczną, na czym, ich zdaniem,
polegają podobieństwa i różnice między nimi. Podręczniki autorstwa Szackiego,
Turnera, Elliotta również nie odpowiadają wyraźnie na to pytanie (choć Szacki,
a szczególnie i przede wszystkim Turner, eksponują ambicje naukowe socjologii
jako dziedziny wiedzy). Do interesującej nas tutaj kwestii ustosunkowuje się natomiast, na przykład, inny wybitny współczesny uczony, Steven Seidman. Przypomnimy tutaj jego intuicje (których oczywiście wcale nie muszą podzielać inni
uczeni) z 1991 roku, gdyż mogą się nam przydać przy lekturze późniejszej o dwie
dekady książki, którą mamy w ręku. Zdaniem tego autora, należy odróżnić teorię społeczną od teorii socjologicznej. Teorie społeczne są na ogół szerokimi
narracjami o społeczeństwach, pokazującymi ich narodziny, a także dynamikę,
XIV
Janusz Mucha, Kamil Łuczaj
włączając w to kryzysy, upadki, przyśpieszenia rozwoju. Są często powiązane
z współczesnymi okresom ich uprawiania sporami i konfliktami społecznymi.
Nie tylko wyjaśniają zjawiska społeczne (choć i o to w nich chodzi), ale także je
interpretują, nadają im znaczenie, oceniają, a tym samym mają ambicję wpływania na nie. Nie rezygnują z oceny moralnej. Teorie socjologiczne, w rozumieniu
Seidmana, mają natomiast ambicje dotarcia do istoty zjawisk społecznych, do
ich logiki. Chcą znaleźć język abstrakcyjny i uniwersalny, „jedyny prawdziwy”,
związany wprawdzie z samoświadomością aktorów społecznych i prowadzonych
przez nich podstawowych konfliktów, ale starają się abstrahować od konkretów
i nie przemawiać językiem konkretów. Steven Seidman z niepokojem obserwuje, że po II wojnie światowej teoria społeczna ustępuje teorii socjologicznej.
Jednym z powodów jego zainteresowania postmodernizmem było to, iż daje on
nową szansę teorii społecznej (Seidman 2006: 45-46).
IV
Zakres tematyczny książki Baerta i da Silvy warto porównać z innymi wspomnianymi tutaj opracowaniami. Jerzy Szacki zajmował się dodatkowo (choć dość krótko) postmodernizmem jako wyzwaniem dla socjologii; Jonathan Turner (w parokrotnie obszerniejszej książce) szeroko omawia teorie konfliktu, różne odmiany
strukturalizmu, różne odmiany socjologii utylitarystycznych oraz wielość teorii
krytycznych (na przykład socjologie feministyczne), zaś Anthony Elliott – inne
niż Baert i da Silva – koncepcje powiązane ze szkołą frankfurcką, teorie feministyczne, a także różne odmiany postmodernizmu. Elliott, podobnie jak nasi autorzy, wykracza też poza XX wiek, pokazując w ostatnim rozdziale perspektywy
rozwoju teorii społecznej w ciągu najbliższych kilkunastu lat. W sumie, można
powiedzieć, że zakresy przedmiotowe tych książek są podobne.
Różni je jednak perspektywa, z jakiej są pisane. Najistotniejsze jest oczywiście
to, iż Szacki zajmuje się (szeroko jednak rozumianą, uwzględniającą na przykład
dzieje filozofii społecznej i historiografii) myślą socjologiczną (a więc nie całą socjologią ani nie całą myślą społeczną); Turner – naukową teorią socjologiczną (ale
w praktyce nie tylko tym, co mieści się w ramach jego restryktywnego rozumienia
socjologii jako dyscypliny naukowej), zaś Elliott, podobnie jak Baert i da Silva,
szeroko rozumianą teorią społeczną.
Deklaracje (choć niekoniecznie praktyka pisarska) Jonathana Turnera są najbliższe podejściu, które można by nazwać scjentystycznym, a od którego odcinają
się autorzy niniejszej książki. Choć (w porównaniu do wydań poprzednich) Turner poważnie ograniczył krytykę omawianych przez siebie koncepcji, to zwraca
szczególną uwagę na ich naukowy charakter: ich neutralność aksjologiczną, siłę
eksplanacyjną, abstrakcyjność, precyzję, a także możliwości formalizacji i testowania za pomocą powtarzalnych metod i w obliczu faktów empirycznych (por.
O teorii społecznej, teorii socjologicznej oraz ich praktykowaniu i nauczaniu
XV
Turner 2004: XXI-XXIII,1-4). Inne jest podejście Anthony’ego Elliotta. Współczesna teoria społeczna jest dla niego podwójnym przedsięwzięciem: jest to z jednej
strony „pomysłowy, dynamiczny, interdyscyplinarny projekt nauk społecznych
i humanistyki”, a z drugiej strony „krytyka myśli ideologicznej i dyskursów rozumu, wolności, prawdy, subiektywności, kultury i polityki”. Najważniejsze tematy
we współczesnej teorii społecznej dotyczą, jego zdaniem: a) relacji między jednostkami a społeczeństwem (między działaniem a strukturą); b) stopnia konsensusu i konfliktu w społeczeństwach nowoczesnych; c) zmiany makrospołecznej;
d) płci kulturowej; e) relacji między społeczeństwem a emocjami (Elliott 2011: 10,
25-29). Elliott nie informuje nas jednak o tym, jakie jest jego własne stanowisko
teoretyczne, perspektywa poznawcza czy punkt widzenia.
Na tym tle warto popatrzeć na książkę, którą czytelnik ma w ręku. Zdaniem
autorów, teoria społeczna (mowa tu o „teorii społecznej” jako pewnym ogólnym
sposobie uprawiania refleksji o społeczeństwie, a także o bardziej konkretnych
„teoriach społecznych”) jest relatywnie systematyczną, abstrakcyjną i ogólną refleksją na temat tego, jak funkcjonuje świat społeczny. Współczesna (dwudziestowieczna i późniejsza) teoria społeczna staje się coraz bardziej odrębna od empirycznej socjologii, jest sprofesjonalizowana (przynajmniej w takim rozumieniu, że
jest odrębnym kierunkiem akademickiej edukacji), jest znacznie słabiej związana
z konkretną działalnością polityczną (w szczególności reformatorską) niż teorie
wcześniejsze. Dzisiejsze teorie społeczne starają się przezwyciężyć rozbieżności
między różnymi tradycjami filozoficznymi, a także między takimi pojęciowymi
opozycjami, jak na przykład nacisk na szczególne znaczenie jednostkowego działania lub struktury. Starają się zrozumieć nowoczesność, jej różnorodność i dynamikę, a w szczególności globalizację. Choć (jak wspomnieliśmy) nie mają bezpośredniego nastawienia reformistycznego, to są normatywne w takim sensie, że
preferują takie wartości, jak sprawiedliwość, równość i demokrację. Sami autorzy,
Baert i da Silva, prezentują wyraźnie swoją własną perspektywę filozoficzną i ogólnoteoretyczną. Nie uważają, że głównym zadaniem teorii jest wyjaśnianie. W pełni
akceptują to, że teorie społeczne mogą zmierzać ku interpretacji świata społecznego, krytyce, ludzkiemu samozrozumieniu, samowyzwoleniu. Wierzą w możliwość
i potrzebę oceniania zjawisk społecznych, ale i poszczególnych teorii społecznych.
Postulują wartościowanie ich przede wszystkim za pomocą kryteriów, takich jak
głębia intelektualna, oryginalność, jasność analityczna, moc wyjaśniająca i wewnętrzna spójność. Konkretne teorie społeczne można więc porównywać ze sobą,
pokazywać to, która i dlaczego, a także w jakim sensie, jest lepsza. Ponadto, należy
teorie oceniać z punktu widzenia tego, co ich twórcy chcieli osiągnąć, a nie tego,
czego zewnętrzny obserwator chciałby od nich oczekiwać. Autorzy nie sądzą, aby
polityczne konsekwencje przyjęcia danych teorii mogły być uniwersalnym miernikiem ich wartości. Zdaniem Baerta i da Silvy, co najmniej od czterech dekad
teoria społeczna przyczynia się do rozwoju interdyscyplinarnych debat w ramach
nauk społecznych i humanistycznych. Stawia ona też problemy, które później stają
XVI
Janusz Mucha, Kamil Łuczaj
się istotnymi przedmiotami szerokich debat publicznych. Po zmierzchu modeli
dedukcyjno-nomologicznego oraz reprezentacyjnego, wiążących wcześniej teorię
socjologiczną z badaniami empirycznymi, zachęca ona też do przyjęcia nowego
spojrzenia filozoficznego, a mianowicie „pragmatyzmu inspirowanego hermeneutyką”. Jak widzimy, ta postpostmodernistyczna wizja nie jest identyczna z poglądem Seidmana, w niektórych sprawach wyraźnie się od tamtej różni, ale też da się
tu zauważyć wiele punktów wspólnych.
V
Posiłkując się częściowo zakończeniem książki, popatrzmy teraz na to, czym jest
dzisiejszy pragmatyzm (neopragmatyzm), czym wyróżnia się ten sposób społecznego filozofowania naszych autorów od innych wizji neopragmatyzmu i na
czym polegają jego związki z teorią społeczną. W naukach społecznych termin
„neopragmatyzm” oznacza zazwyczaj podejście teoretyczne, które nawiązuje do
pragmatyzmu klasycznego, a więc idei zawartych w pismach Charlesa Sandersa
Peirce’a, Williama Jamesa, Johna Deweya oraz George’a Herberta Meada. Słynna „definicja” klasycznego pragmatyzmu ukuta przez Ferdinanda C.S. Schillera
mówi, że pragmatyzmów jest dokładnie tyle, ilu jest pragmatystów (por. Baert
2005: 128). Pragmatyzm, co zauważają wielokrotnie Baert i da Silva, nigdy nie był
bowiem doktrynerski, lecz, przeciwnie, otwierał się na całe nurty myślowe i poszczególne idee. Pragmatyzm był tworem na tyle niedookreślonym, że niektórzy
pragmatyści, w tym autor tego terminu, Charles Sanders Peirce, unikali określania
siebie mianem pragmatystów (por. Baert 2009: 49). Eksplikacja tego, co dla autorów niniejszej książki oznacza neopragmatyzm, wydała nam się nieodzowna,
także dlatego, że sami autorzy poświęcają tej kwestii niewiele miejsca.
Rekonstrukcję znaczenia, które autorzy przypisują neopragmatyzmowi, można rozpocząć od opisu założeń pragmatyzmu, które zostały przez nich precyzyjnie
opisane. Baert i da Silva definiują pragmatyzm jako zbiór idei, które uznają prawie
wszyscy pragmatyści. Tak więc pragmatyzm jest połączeniem „humanizmu” (pogląd, że twierdzenia poznawcze, etyczne i estetyczne są nierozerwalnie związane
z działalnością człowieka), „demokratyzacji badania” (neopragmatyści są mniej
zainteresowani samym poszerzaniem wiedzy naukowej; interesuje ich raczej to,
jak społeczności nabywają nowe słownictwo, które im samym pomaga na nowo
opisać siebie) przy jednoczesnym odrzuceniu koncepcji wiedzy jako zwierciadła
(chodzi o pogląd, zgodnie z którym świat jest niezależny od odkrywcy, a „wiedzę
postrzega się w kategoriach pasywnego i dokładnego rejestrowania istoty świata
zewnętrznego”) (Baert i da Silva 2013: 289).
Przytoczone tu charakterystyki odpowiadają zasadniczo pragmatyzmowi klasycznemu lub „paleopragmatyzmowi”, czyli drugiemu ze znaczeń pragmatyzmu
wyróżnionych z kolei przez Shane Ralston (2011: 75). Jeżeli odrzucić pierwsze
O teorii społecznej, teorii socjologicznej oraz ich praktykowaniu i nauczaniu
XVII
rozumienie, które ta autorka nazywa „pragmatyzmem wulgarnym”1, a Patrick
Baert i Felipe da Silva „postawą pragmatyczną” (por. 2013: 287), to termin „neopragmatyzm” będzie obejmował wszystkie te idee, które stanowią pochodne owego klasycznego pragmatyzmu. Zdaniem Ralston, neopragmatyzm (lub „nowy
pragmatyzm”) jest współczesnym kierunkiem filozoficznym czerpiącym z idei
klasycznego pragmatyzmu, który ulega także wpływom niektórych nurtów myśli
kontynentalnej, postmodernizmu i filozofii analitycznej2. Główne założenie polega tu na odrzuceniu fundacjonizmu, czyli poglądu zakładającego, że „filozofia
może dostarczyć ponadczasowych, uniwersalnych fundamentów zapewniających
uzasadnienie twierdzeniom estetycznym, etycznym czy poznawczym” (Baert i da
Silva 2013: 288). Wśród współczesnych filozofów, którzy określają siebie mianem
neopragmatystów, Ralston wymienia Hilarego Putnama, Nelsona Goodmana, Richarda Rorty’ego, Donalda Davidsona oraz Cornela Westa. Większość współczesnych sporów w obrębie neopragmatyzmu ma charakter stricte filozoficzny (metafizyczny lub epistemologiczny) (por. Szubka 2012). Niektóre z nich referuje ostatni
z wymienionych przedstawicieli tego nurtu, Cornel West (1999). Spory realistów
z antyrealistami epistemologicznymi nie interesują jednak autorów książki Teoria społeczna, którą czytelnik ma w ręku. W przeciwieństwie do Westa, będącego
zwolennikiem „profetycznego pragmatyzmu” (to znaczy takiego pragmatyzmu,
który kwestionując kulturowy konserwatyzm i rynkowy liberalizm pragmatyzmu
klasycznego, stawia sobie za cel zwalczenie społecznej nędzy; por. West 1999: 186),
Baert i da Silva nie wypowiadają się także na temat politycznego znaczenia (neo)
pragmatyzmu.
Warto zastanowić się nad trafnością zastosowania terminu neopragmatyzm
w niektórych z tych kontekstów. Przyjrzyjmy się bliżej przykładom z filozofii nauki
oraz ekonomii. James Webb (2012) wykazał bowiem ostatnio, że termin pragmatyzm bywa często nadużywany, ponieważ niektóre z tez głoszonych przez określających się za jego pomocą filozofów nauki i ekonomistów stanowią proste zaprzeczenie twierdzeń twórców pragmatyzmu. Webb pokazuje na przykład, że wybitny
filozof Willard Van Orman Quine nie uwolnił się nigdy całkowicie od poglądu,
zgodnie z którym wiedza jest zbiorem uprawnionych z punktu widzenia logiki,
a więc uniwersalnie prawdziwych, zdań. Quine opisuje bowiem wiedzę za pomocą metafory kamiennego łuku i choć żaden z kamieni nie gwarantuje trwałości
łuku (antyfundacjonizm), to, dopowiada, niewątpliwie po wyjęciu któregokolwiek
z nich łuk upadnie. Dla Deweya oraz Peirce’a wiedza nie jest tymczasem budowlą
W etyce przykładem „wulgarnego pragmatyzmu” jest twierdzenie, że każde rozwiązanie, które
„sprawdza się” (w doraźnym, powierzchownym sensie), jest moralnie usprawiedliwione (por. Webb
2012: 50). W innych kontekstach pragmatyzm wulgarny jest wyrażeniem synonimicznym dla oportunizmu metodologicznego, doraźności czy przedsiębiorczości.
2
Tadeusz Szubka pokazuje, że początkowo filozofia analityczna była niechętna pragmatyzmowi,
co zdecydowało o jego marginalizacji w połowie XX wieku. Przełom nastąpił dopiero w latach siedemdziesiątych wraz z pismami Richarda Rorty’ego i Hilarego Putnama (por. Szubka 2012: 22–23).
1
XVIII
Janusz Mucha, Kamil Łuczaj
na tyle delikatną, że usunięcie jednego z jej elementów może zadecydować o upadku całego gmachu. Niektóre elementy składające się na system wiedzy nie mają
po prostu znaczenia (Webb 2012: 53-54). Wykorzystanie pragmatyzmu we współczesnej ekonomii opiera się na znacznie prostszym nieporozumieniu. Podczas
gdy klasyczni pragmatyści byli zorientowani empirycznie i uważali, że niektóre
metody nauk przyrodniczych mogą przynieść korzyść naukom społecznym, to
współczesna ekonomia neoklasyczna (określająca się mianem pragmatycznej) polega na modelach matematycznych, których elementy traktuje się jako aksjomaty,
a nie wymagające empirycznej weryfikacji hipotezy. Ponadto w ekonomii często
błędnie utożsamia się pragmatyzm z antyrealizmem (Webb 2012: 61-66).
Rozumienie neopragmatyzmu proponowane przez Baerta i da Silvę jest jednak
wolne od tych zastrzeżeń, co można wykazać na podstawie wybranych fragmentów
tej książki, a także innych pism Patricka Baerta3. W jednej ze swoich poprzednich
książek Baert (2005) zauważa, że choć klasyczny pragmatyzm można postrzegać
jako wytwór kultury północnoamerykańskiej, to współcześnie coraz częściej podlega on wpływom europejskim. Właśnie te wpływy (choć Baert nie mówi tego
wprost) zdają się stanowić, jego zdaniem, istotę neopragmatyzmu. Najważniejsze
z punktu widzenia rozpatrywanej tu propozycji rozumienia neopragmatyzmu idee
pochodzą od Hansa-Georga Gadamera. Teoria koła hermeneutycznego, wnikliwe
obserwacje dotyczące przesądów, które wpływają na ludzkie sądy, czy postulat
postrzegania wiedzy jako efektu funkcjonowania norm i kryteriów powstających
w procesie historycznym, wydają się w tym kontekście najistotniejsze. Właśnie
z tego względu, choć Baert i da Silva nazywają siebie często „neopragmatystami”,
to dookreślają swoje stanowisko jako „pragmatyzm inspirowany hermeneutyką”
(2013: 12). W różnych swoich pracach na temat pragmatyzmu Baert wypowiada
się pochlebnie także o niektórych gałęziach fenomenologii (por. Baert 2005 oraz
2009). Jego zdaniem, idee autorów takich jak Emmanuel Levinas mogą być przydatne dla badaczy społecznych. Jako najważniejsze w całej spuściźnie autora Całości i nieskończoności (Levinas 1998) Baert wskazuje pojęcie „Innego”, gdyż „niewielu badaczy społecznych, nie mówiąc już o filozofach nauki, zdradza prawdziwe
zainteresowanie pojęciem inności, jeszcze rzadziej włączając je do swoich pism”
(Baert 2009: 56). Pragmatycznie nastawione nauki społeczne, co zostało uwypuklone na wielu kartach tej książki Baerta i da Silvy, powinny czerpać inspirację
z doświadczenia odmienności.
Jako głównego odnowiciela pragmatyzmu, Patrick Baert, tak jak liczni autorzy przed i po nim, wskazuje jednak nie Europejczyka, lecz Amerykanina,
Richarda Rorty’ego4. Choć we współczesnej literaturze naukowej określenie
3
Większość z opisanych tam idei znajdziemy w nieznacznie zmienionej lub skróconej formie
również w Teorii społecznej. W większości przypadków myśli przedstawione niegdyś przez Baerta
zostały tu włączone i podpisane nazwiskami obu autorów.
4
Neopragmatyzm Rorty’ego bywa również krytykowany za liczne odstępstwa od pism klasyków
(por. Webb 2012).
O teorii społecznej, teorii socjologicznej oraz ich praktykowaniu i nauczaniu
XIX
„neopragmatyzm” utożsamia się często wprost z filozofią autora Konsekwencji
pragmatyzmu (Rorty 1998; por. też np. Bouma-Prediger 1989)5, to Baert nadaje
terminowi bardziej precyzyjne znaczenie. Według niego „neopragmatyzm” (2005:
139-140) to stanowisko, które 1) pozwala pokazać ograniczenia „naturalizmu
metodologicznego” (będącego gloryfikacją naukowego modelu poznania, bezrefleksyjnym wzorowaniem się na naukach przyrodniczych) oraz 2) wprowadza
rozumienie „wiedzy jako działania”. Oczywiście ten ostatni koncept nie pochodzi
ani od Baerta, ani od Rorty’ego, lecz jego zalążek można znaleźć już w pismach
Williama Jamesa, który postulował, aby metoda pragmatyczna przyczyniała się do
zmiany rzeczywistości społecznej. Baert pokazuje jednak, że wiedza może mieć
trojaki wpływ na ludzi: pozwala im skonceptualizować własną kulturę, pozwala
porzucić przesądy lub też pozwala wytworzyć alternatywne wizje przyszłości (Baert 2005: 156). Ta koncepcja nie wynika oczywiście wprost z myśli Jamesa. Choć
wypływa z założeń pragmatycznych, nie jest już klasycznym pragmatyzmem.
Pierwsza wskazana przez Baerta cecha neopragmatyzmu jest równie klarowna.
W toku prezentacji swojego poglądu na filozofię nauk społecznych, Baert wskazuje liczne błędy naturalizmu (np. uogólnianie na podstawie założeń, które sprawdzają się tylko w fizyce, przyjmowanie zbyt restrykcyjnych kryteriów oceny badań,
które nie są realizowane nawet w naukach ścisłych, nieuwzględnienie specyfiki
„podwójnej hermeneutyki”) (por. Baert 2005: 147-152). Przede wszystkim jednak,
o czym wspominaliśmy wcześniej, pragmatyczne podejście do nauki oznacza, że
– wbrew comte’owskiej formule savoir pour prévoir afin de pouvoir – nadrzędnym
celem teorii społecznej nie jest przewidywanie, lecz samo poznanie. Baert i da
Silva odrzucają takie zewnętrzne wyznaczniki „dobrej” teorii jako falsyfikowalność, siła wyjaśniająca lub zdolność do przewidywania (2013: 297). Według nich,
pragmatyzm inspirowany hermeneutyką powinien opierać się na trzech głównych
filarach: założeniu, że u podstaw wiedzy leżą potrzeby poznawcze (przed rozpoczęciem badania zawsze należy ustalić, co chce się osiągnąć), założeniu, że filozofia
powinna uczynić nas świadomymi różnych uwarunkowań, które mogą wpłynąć
na badania oraz założeniu, że badania mają służyć samopoznaniu (Baert i da Silva
2013: 288–289).
Warto także podkreślić, że już podczas pisania swojej wcześniejszej książki na
temat filozofii nauk społecznych Patrick Baert był świadom potencjalnych trudności, które wiążą się z przyjęciem pragmatycznego założenia o przydatności autoreferencyjnej wiedzy w analizach społecznych. Wśród najważniejszych wymienia on
ograniczenie zainteresowania realnymi (tj. terenowymi) badaniami, ryzyko pomylenia umiarkowanego relatywizmu kulturowego z relatywizmem radykalnym
(wedle którego nie można wydać żadnych osądów na temat faktów). Ponadto perspektywa (neo)pragmatyczna otwiera cały zakres nowych problemów etycznych,
5
W studiach literaturowych często określa się tym mianem także prace Stanleya Fisha (por. Clifford 1991).
XX
Janusz Mucha, Kamil Łuczaj
które w znacznej mierze dotyczą odpowiedzialności badacza społecznego (por.
Baert 2005: 166-168).
Oszczędne wypowiedzi Baerta i da Silvy skłaniają do przyjęcia stanowiska,
że neopragmatyzm jest, według nich, pragmatyzmem zaadoptowanym do realiów i potrzeb współczesnego świata. Współczesna teoria neopragmatyczna jest
bowiem, jak ujmuje to w innym miejscu drugi z wymienionych autorów, próbą
wykorzystania osiągnięć filozofii pragmatycznej do promowania badań społecznych i wprowadzania teoretycznych innowacji (Silva 2013: 8). Neopragmatyzm
jest więc kolejną, po symbolicznym interakcjonizmie i teorii krytycznej, próbą
skorzystania z idei klasyków pragmatyzmu. W dobie indywidualizacji, mechanizacji i parametryzacji, być może bardziej niż kiedykolwiek przedtem, szczególnie
ważne wydają się dwa postulaty pochodzące z tej tradycji. Pierwszy z nich mówi,
że „badacze muszą zastanowić się nad naturą przyjmowanych przez siebie przesądów” (Baert 2005: 152). Drugi mówi, że powinni oni angażować się w proces przemiany świata społecznego (Baert 2009: 61-64). Argumentując na rzecz drugiego
z tych postulatów, Baert (a w tej książce Baert i da Silva) wskazuje powinowactwa
z koncepcją „czterech socjologii” przedstawioną przez Michaela Burawoya w słynnym przemówieniu prezydenckim z 2004 roku (Burawoy 2009). W tym sensie
neopragmatyczne podejście do socjologii jest więc nowoczesną wizją refleksyjnej
nauki zaangażowanej w rozwiązywanie problemów współczesnego świata.
2 czerwca 2013
Bibliografia
Baert Patrick. 2005. The Philosophy of the Social Sciences. Towards Pragmatism, Cambridge:
Polity Press.
Baert Patrick. 2009. A neo-pragmatist Agenda for Social Research; Integrating Levinas, Gadamer and Mead, [w:] Harry Bauer i Elisabetha Brighi (red.), Pragmatism in International Relations, London: Routledge, s. 47-65.
Bouma-Prediger Steve. 1989. Rorty’s Pragmatism and Gadamer’s Hermeneutics, „Journal of
the American Academy of Religion”, t. 57, nr 2, s. 313-324.
Burawoy Michael. 2009. O socjologię publiczną. Przemówienie prezydenckie z roku 2004,
przeł. Agata Dziuban, [w:] Aleksander Manterys i Janusz Mucha (red.), Nowe perspektywy teorii socjologicznej. Wybór tekstów, Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, s. 525-562.
Burawoy Michael, Mau-kuei Chang i Michelle Fei-yu Hsiej (red.). 2010. Facing an Unequal
World. Challenges for a Global Sociology, t. 1-3, Taipei: Academia Sinica i ISA.
Clifford John. 1991. The Neopragmatic Scene of Theory and Practice in Composition, „Rhetoric Review”, t. 10, nr 1, s. 100-107.
Connell Raewyn. 2007. Southern Theory. The Global Dynamics of Knowledge in Social
Sciences, Crows Nest: Allen & Unwin.
O teorii społecznej, teorii socjologicznej oraz ich praktykowaniu i nauczaniu
XXI
Elliott Anthony. 2011. Współczesna teoria społeczna, przeł. Paweł Tomanek, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Levinas Emmanuel. 1998. Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, przeł. Małgorzata
Kowalska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Manterys Aleksander i Janusz Mucha. 2009. Nowe perspektywy teorii socjologicznej. Punkt
widzenia 2009 roku, [w:] Aleksander Manterys i Janusz Mucha (red.), Nowe perspektywy teorii socjologicznej. Wybór tekstów, Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, s. VII-XXVII.
Patel Sujata (red.). 2010. Diverse Sociological Traditions, Los Angeles i in.: Sage.
Ralston Shane J. 2011. Pragmatism in International Relations Theory and Research, „Eidos”
14, s. 72-105.
Rorty Richard. 1998. Konsekwencje pragmatyzmu. Eseje z lat 1972–1980, przeł. Czesław
Karkowski, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Silva Filipe Carreira da. 2013. Outline of a Social Theory of Rights: A Neo-pragmatist Approach, „European Journal of Social Theory” 12(4), DOI 10.1177/1368431013484001.
Seidman Steven. 2006. Koniec teorii socjologicznej: ponowoczesna nadzieja, przeł. Anna
Zawadzka i Włodzimierz Derczyński, [w:] Aleksandra Jasińska-Kania, Lech M. Nijakowski, Jerzy Szacki i Marek Ziółkowski (red.), Współczesne teorie socjologiczne, t. 1,
Warszawa:Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 44-55.
Szacki Jerzy. 2002. Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, Warszawa: Wydaw­nictwo
Naukowe PWN.
Szubka Tadeusz. 2012. Neopragmatyzm, Toruń: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej.
Turner Jonathan H. 2004. Struktura teorii socjologicznej. Wydanie nowe, przeł. Grażyna
Woroniecka i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Webb James L. 2007. Pragmatisms (Plural). Cz. 1: Classical Pragmatism and Some Implications for Empirical Inquiry, „Journal of Economic Issues”, t. 41, nr 4, s. 1063-1086.
Webb James L. 2012. Pragmatisms (Plural). Cz. 2: From Classical Pragmatism to Neo-Pragmatism, „Journal of Economic Issues”, t. 41, nr 4, s. 45-74.
West Cornel. 1999. The Limits of Neopragmatism, [w:] The Cornel West Reader, New York:
Basic Civitas Books, s. 183-187.
XXII
XXIII
Przedmowa do wydania polskiego
Bardzo cieszymy się z przekładu naszej książki na język polski, mając na uwadze
zwłaszcza silną tradycję socjologii i teorii społecznej w Polsce. Jest to drugie wydanie niniejszej książki i pod trzema względami znacząco różni się ono od wydania
pierwszego. Po pierwsze, jest efektem współpracy dwóch autorów. Wydanie pierwsze miało tylko jednego autora (był nim Patrick), drugie zaś napisaliśmy wspólnie.
Po drugie, niniejsze wydanie jest znacznie dłuższe niż poprzednie i uwzględnia
najnowsze zjawiska. Jest aktualne. Po trzecie, ostatni rozdział niniejszego wydania
przedstawia charakterystyczne neopragmatyczne spojrzenie na teorię i teoretyzowanie. Ów pragmatyczny wywód pozostaje w zgodzie z naszymi wcześniejszymi
badaniami.
Obaj regularnie podejmowaliśmy wątek pragmatyzmu. Pierwsza książka Patricka była poświęcona pracom George’a H. Meada na temat wymiaru czasowego
i jego znaczenia dla współczesnej teorii społecznej, zaś jego późniejsza praca na
temat filozofii nauk społecznych odwołuje się do Richarda Rorty’ego, próbując wypracować niefundacjonalistyczny, refleksyjny program badań społecznych. Pierwsze dwie książki Filipe’a opublikowane w języku angielskim zawierały oryginalne,
historyczne ujęcie wkładu Meada w teorię społeczną i polityczną, zaś w swych
nowszych pracach analizuje on Meadowską teorię praw. Teoria społeczna w wieku
dwudziestym i później czerpie z tego doświadczenia i stanowi próbę wypracowania prawdziwie neopragmatycznego ujęcia teorii i badań społecznych. Oznacza
to takie rozumienie wiedzy, w którym nie reprezentuje ona ani nie odzwierciedla
jakiegoś świata zewnętrznego, ale stanowi aktywną interwencję. Co najważniejsze,
to neopragmatyczne ujęcie wiąże się z postrzeganiem badań społecznych nie tyle
jako prostego narzędzia służącego weryfikacji, ale jako okazji do wypracowania
czegoś, co określamy mianem „autoreferencyjnego nabywania wiedzy”, poprzez
refleksję nad sobą oraz założeniami, na jakich opierają się badania, a także poprzez
tworzenie alternatywnych scenariuszy społeczno-politycznych. Pokazujemy, że
poszczególne propozycje w dziedzinie historii, archeologii i antropologii działają
w oparciu o podobną zasadę.
Kolejna konsekwencja naszego pragmatycznego stanowiska wiąże się ze sposobem pojmowania przedmiotów: nas samych oraz innych jako przedmiotów,
lecz także abstrakcyjnych i materialnych przedmiotów składających się na świat,
w którego ramach działamy. Dobrym przykładem tego, co mamy na myśli jest
to, co czytelnik ma przed sobą. Książkę tę – zarówno w jej wersji drukowanej,
jak i w postaci cyfrowej – można ujmować jako pewnego rodzaju interwencję
XXIV
Patrick Baert, Filipe Carreira da Silva
intelektualną, za pomocą której próbujemy przekazać pewne znaczenia związane z historią i funkcjami dwudziestowiecznej teorii społecznej. Ta konkretna
forma interwencji jest przenośną i namacalną ilustracją naszej pragmatycznej
orientacji. W tym sensie można ją rozumieć jako aktywny podmiot działający,
obdarzony zdolnością do gromadzenia, kształtowania i łączenia ze sobą praktyk,
a tym samym, do ustanawiania przedmiotów, tworzenia podmiotów, wyznaczania
stosunków, wytyczania granic i dziedzin ontologicznych. Podmiot, którego drogę można śledzić, poczynając od chwili, gdy Patrick po raz pierwszy wpadł na
pomysł wydania angielskiego w 1998 roku, aż do polskiego tłumaczenia drugiego, rozszerzonego wydania w roku 2013, które czytelnik ma właśnie przed sobą,
wraz ze wszystkimi reedycjami i tłumaczeniami, jakie w międzyczasie powstały,
był rozpowszechniany oraz przyswajany przez intelektualne wyobraźnie naszych
czytelników. Geografia tej książki równie wiele mówi nam o cyrkulacji naszej interwencji, co o świecie, w którym ta cyrkulacja zachodzi.
Książki przetłumaczone i wykorzystywane w odmiennym kontekście [niż
kontekst ich powstania – przyp. tłum.] zyskują nowe, nieoczekiwane znaczenia.
Pojawiają się nowi czytelnicy, a także zupełnie nowe uniwersum interpretacji i zastosowań. Nasi polscy czytelnicy będą interpretować i wykorzystywać tę książkę
w inny sposób niż, dajmy na to, nasi czytelnicy w Hiszpanii czy we Włoszech;
to konkretne tłumaczenie naszej pracy pomoże z kolei przekształcić polski sposób rozumienia i polski dyskurs wokół szeregu kluczowych autorów i koncepcji
w dwudziestowiecznej teorii społecznej. Socjologiczne znaczenie i wkład tej książki jest zatem wytworem tych wszystkich związków pomiędzy czytelnikami a tekstem – przynajmniej w ujęciu pragmatycznym. Mamy nadzieję, że na jakimś etapie
usłyszymy od niektórych z naszych polskich czytelników, w jaki sposób odnoszą
się do tej książki i do zaproponowanego w niej neopragmatycznego programu.
Patrick Baert & Filipe Carreira da Silva
marzec 2013