Wykład 1-2

Dr Andrzej Bukowski
Współczesne Teorie Socjologiczne: wprowadzenie do kursu
1. Teoria socjologiczna, nowoczesność i …ponowoczesność (Kenneth D. Allan „Contemporary
Social & Sociological Theory”) Dwa projekty nowoczesności: technologiczny i społeczny. W
nauce wiedza wykorzystywana do kontroli nad światem przyrodniczym. Demokratyczne państwo
jako projekt społeczny nowoczesności. Instytucje demokratycznego państwa: uniwersytet.
Krytycyzm naukowy i polityczny mechanizm demokracji jako równoległe produkty
nowoczesności. Teoria: logicznie sformułowane argumenty, które wyjaśniają argumenty
empiryczne za pomocą ogólnych kategorii pojęciowych.
2. Teoria społeczna i teoria socjologiczna: post-parsonsowski zwrot w teorii socjologicznej.
Talcott Parsons jako twórca teorii par excellence socjologicznej – cały rozwój myśli
teoretycznej społeczeństwa nowoczesnego związany jest z Parsonsem. (J. Holmwood Blackwell Companion to Social Theory, s.38)
3. Ewolucja teorii socjologicznej w drugiej połowie XX wieku
A. Klasyczny paradygmat teorii socjologicznej (nauki przyrodnicze vs nauki społeczne, problem
zapóźnienia teorii socjologicznej – I kryzys w socjologii, obiektywizm teorii, wyjaśnianie
ogólnych praw, prognozowanie); Krytyka Parsonsa ze strony Millsa i innych! Tło historyczne:
amerykańskie ruchy praw obywatelskich, 1968 rok w Europie i wojna w Wietnamie. Ruchy
feministyczne (II fala).
B. Wyczerpywanie się klasycznego paradygmatu socjologii: ku nowemu paradygmatowi
(dylemat podmiot – przedmiot i zagadki paradygmatyczne, swoistość refleksji socjologicznej i
wielość podejść, krytyka obiektywizmu i realizmu ontologicznego; wyjaśnianie a rozumienie, mit
socjologii wolnej od wartości – Holmwood – nauka jako powołanie obraca się w „Żelazną klatkę
rozumu” Gouldner, Habermas);
C. Teoria socjologiczna jako krytyka społeczna (normatywizm i zaangażowanie, , krytyczna
autorefleksja w obrębie dyscypliny; odkrywanie ukrytych przesłanek wartościujących w procesie
poznania, krytyczna analiza celów, którym służy poznanie i inżynieria społeczna, demaskowanie
opresyjnych właściwości instytucji i stosunków społecznych, formułowanie postulatów
przebudowy społeczeństwa: R. Rorty, M. Foucault, J. Habermas, C. W. Mills);
D. Teoria socjologiczna jako praktyka społeczna i misja publiczna – powrót do teorii
społecznej: (Charles Taylor: socjologia jako praktyka społeczna wyższego rzędu: wydobywa na
jaw samorozumienia, kwestionuje nasze samorozumienia, poszerza kontekst samorozumień;
problem prawomocności teorii socjologicznej jako praktyki społecznej: Habermas: teoria jako
rezultat niekończącego się dyskursu w obrębie nauki, Bouravoy - socjologia publiczna)
E. Kryzys teorii socjologicznej przełomu wieków
4. Teoria socjologiczna a spór o naturę rzeczywistości społecznej i sposoby jej badania
A. Czym jest, a czym nie jest teoria socjologiczna?
Waters: „Teoria socjologiczna składa się z określonego zespołu twierdzeń, które powinny
spełniać następujące kryteria:
- muszą być abstrakcyjne i niezależne od społecznych praktyk
- muszą odnosić się do określonego zespołu zjawisk i problemów
- muszą być logicznie spójne
- muszą formułować tezy lub dowody, które wyjaśniają treść, formę lub sposób istnienia
zjawisk społecznych
- muszą być ogólne – czyli odnosić się do całej klasy zjawisk, które wyjaśniają
- muszą być autonomiczne, czyli nie mogą być redukowalne do wyjaśnień samych uczestników
życia społecznego;
- muszą być treściowo potwierdzalne, czyli zgodne z tym, co sami uczestnicy życia
społecznego wiedzą o świecie i życiu społecznym.
Szacki: „Teorią socjologiczną jest wszelki zespół pojęć i stosunkowo ogólnych twierdzeń o
rzeczywistości społecznej mający porządkować dostępną wiedzę na jej temat oraz dostarczać
wytycznych dla dalszych obserwacji i badań”
B. Konstrukcja teorii socjologicznej w kontekście sporu o naturę świata społecznego:
założenia ontologiczne – metodologia – pojęcia i twierdzenia. Rozstrzygnięcie sporu o naturę
świata społecznego przesądza o podejściu epistemologicznym oraz o stosowanym
instrumentarium badawczym.
C. Podstawowe dylematy teorii socjologicznej (na poziomie orientacji teoretycznej)
(1) spór metodologiczny – naturalizm czy antynaturalizm – (1) metody przyrodnicze czy
„współczynnik humanistyczny”; (2) jako głęboko zjawiska społeczne zakorzenione są w
świecie przyrodniczym (genetyka) czy zjawiskach psychologicznych
(2) spór ontologiczny o naturę rzeczywistości społecznej – obiektywizm czy konstruktywizm
(3) spór epistemologiczny o naturę rzeczywistości społecznej: wartościowanie czy neutralność
wobec wartości (obiektywizm naukowy vs relatywizm poznawczy, społeczny i kulturowy)
(4) spór holizmu z indywidualizmem metodologicznym
(5) spór determinizmu z aktywizmem
(6) spór o naturę działania ludzkiego – racjonalne czy nieracjonalne
5. Propozycje uporządkowania tradycji teoretycznej wokół podstawowych napięć i dylematów
A. Propozycja podziału generalnych założeń teoretycznych w socjologii wg. Jeffrey’a Alexandra.
Nauka jako kontinuum przedsięwzięć badawczych rozpiętych pomiędzy obserwacją empiryczną a
generalnymi założeniami teoretycznymi. Tym, co decyduje o różnicach pomiędzy podejściami
badawczymi są odmienne założenia teoretyczne co do: (1) obserwacji ludzkiego zachowania
(świadome/nieświadome) (2) uwarunkowań tego zachowania (determinizm/indeterminizm). Te dwa
rodzaje założeń są stosowane na dwóch poziomach analizy: indywidualnym (związek pomiędzy
środkami a celami) oraz zbiorowym (natura porządku społecznego).
Działanie
Poziom
analizy Porządek
społeczny
Założenia
Subiektywność
Obiektywność
Woluntaryzm
Determinizm
Normatywizm
Instrumentalizm
(nieracjonalność) (racjonalność)
Socjologiczny
Socjologiczny
idealizm
materializm
B. Historyczne ujęcie faz w rozwoju dyscypliny: propozycja Malcolma Watersa
Konstruktywizm, utylitaryzm, funkcjonalizm, krytyczny strukturalizm i ich współczesne kontynuacje.
Podstawowe pojęcia; działanie społeczne, struktura, system, racjonalność. Faza klasyczna, faza
nowoczesna i faza współczesna socjologii.
Natura elementów konstytutywnych
indywidual.
Sposoby
wyjaśniania
holistyczny
Subiektywna
Obiektywna
Konstruktywizm
Utylitaryzm
Funkcjonalizm
Krytyczny
Strukturalizm
Centralne pojęcia, typy teoretyzowania, fazy rozwoju teorii socjologicznej
(koncepcja Malcolma Watersa)
System
Racjonalność
Konstruktywizm
Funkcjonalizm
Działanie
społeczne
TYP
TEORII
Utylitaryzm
POJĘCIE
FAZY ROZWOJU TEORII SOCJOLOGICZNEJ
KLASYCZNA
NOWOCZESNA
WSPÓŁCZESNA
M. Weber
Interakcjonizm
symboliczny
Teoria strukturacji
A. Giddens
Fenomenologia
Etnometodologia
Nowy instytucjonalizm
Socjologiczny
Neofunkcjonalizm
N. Luhmann
J. Alexander
G. Simmel
H. Spencer
Funkcjonalizm
strukturalny
T. Parsons, R. Merton
E. Durkheim
T. Marshall
Teoria wymiany
V. Pareto
G. Homans, P. Blau
Struktura
Krytyczny
strukturalizm
K. Marks
Teoria krytyczna
(Szkoła Frankfurcka)
F. Engels
Strukturalizm
Marksowski
Teoria systemów
(J. Habermas)
Teorie racjonalnego
wyboru
Teorie wyboru
publicznego
Neoinstytucjonalizm
Teoria komunikacyjna
(J. Habermas)
Teorie poststrukturalne
– w tym konfliktu
(P. Bourdieu, M.
Foucault, R.
Dahrendorf)
6. Tematyka wykładów
- współczesne teorie socjologiczne: wprowadzenie do kursu
- funkcjonalizm strukturalny: T. Parsons,
- paradygmat analizy funkcjonalnej R. K. Mertona
- perspektywa interakcjonistyczno – symboliczna i dramaturgiczna
- orientacja fenomenologiczna i konstruktywizm socjologiczny
- teoria wspólnoty komunikacyjnej: J. Habermas
- teoria społecznej praxis: P. Bourdieu
- klasyczne teorie władzy i konfliktu: R. Dahrendorf, L. Coser
- post-strukturalne teorie władzy i konfliktu: P. Bourdieu, M. Foucault
- paradygmat wymiany: koncepcje klasyczne
- teoria racjonalnego wyboru i wyboru publicznego
- neoinstytucjonalizm i nowy instytucjonalizm socjologiczny
- teoria społeczeństwa ponowoczesnego Z. Baumana oraz koncepcja późnej nowoczesności A.
Giddensa
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 1-5.
J. Szacki, Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe”, Warszawa 2002, s. 945 – 948.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
Ch.Taylor: Teoria społeczna jako praktyka, [w:] Świat przeżywany, red. Z. Krasnodębski, K.Nellen,
Warszawa 1993.
M. Ziółkowski: Teoria socjologiczna początku XXI wieku [w:] A. Jasińska-Kania, L. M. Nijakowski,
J. Szacki, M. Ziółkowski (red.) „Współczesne teorie socjologiczne” T1, Warszawa 2006,
Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR
P. Sztompka: Teoria socjologiczna XX wieku. Wstęp do wydania polskiego, [w:] Jonathan Turner,
Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 1985, PWN
J. Mucha, „Socjologia jako krytyka społeczna”, Warszawa 1986.
J. Szacki, „Obiektywizm i subiektywizm w naukach społecznych”
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
K. D. Allan, “Contemporary Social and Sociological Theory”, London 2010, s. 3-13.
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 1-8.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 2-14.
J. Holmwood, „ Contemporary Sociological Theory: Post-Parsonian Developments”, [in:] Bryan S.
Turner (ed.) The New Blakwell Company to Social Theory, 2009 Blackwell Publishing Ltd, s. 38-59