Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 6. Etniczność a rasa

Sławomir Łodziński
Zakład Socjologii Ogólnej
Instytut Socjologii UW
Wybrane problemy socjologii etniczności
wykład 30h, semestr letni 2009/2010, sala nr 18
(II rok, moduł: „Zróżnicowanie kulturowe współczesnego świata”)
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
1. Program i struktura wykładu:
1. Wprowadzenie do wykładu (zakres i struktura wykładu,
literatura).
2. Etniczność – wprowadzenie (klasyfikacja „my” i „oni”, społeczne
konteksty występowania etniczności, etnocentryzm).
• 3. Społeczna organizacja etniczności (grupa etniczna, granice
etniczne – koncepcja F. Bartha, „włączanie” etniczne, poziomy
etniczności).
• 4. Tożsamość etniczna (identyfikacja i tożsamość etniczna,
„wielopiętrowość” tożsamości etnicznej, ideologie etniczne i
symbole etniczne).
• 5. Etniczność a język i religia (język a etniczność, więź religijna a
więź etniczna, podobieństwa i różnice, przyszłość wzajemnych
związków).
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
• 6. Etniczność a rasa (znaczenie kryteriów antropologicznych
/biologicznych dla „etniczności, rasizm a uprzedzenia,
dyskryminacja i przemoc rasowa).
• 7. Etniczność i naród (historia i rozumienie pojęcia „naród”, naród
a grupa etniczna – stwarzanie narodu).
• 8 - 9. Naród i nacjonalizm (współczesne koncepcje i spory
dotyczące „narodu”, czy jest możliwa socjologia narodu?).
• 10. Zróżnicowanie etniczne społeczeństwa (zróżnicowanie etniczne,
społeczeństwa pluralistyczne i wielokulturowe, mniejszości
narodowe i etniczne, ludy tubylcze).
• 11. Etniczność a postawy i stereotypy etniczne (postawy wobec
„innych”, stereotypy i obrazy etniczne, stałość i zmienność postaw
etnicznych).
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
• 12. Dyskryminacja etniczna i konflikt etniczny (stereotypy i
uprzedzenia a dyskryminacja etniczna, przemoc etniczna, „czystki
etniczne”, konflikt etniczny).
• 13. Etniczność a migracje (stałość i zmienność tożsamości etnicznej,
tożsamości hybrydalne, „nowe mniejszości”, integracja
imigrantów).
• 14. Etniczność a globalizacja (zjawisko „postetniczności”,
obywatelstwo a przynależność etniczna, nowe środki przekazu a
etniczność, społeczności „ponad – i trans- narodowe”).
• 15. Poza „etnicznością” (przyszłość etniczności, podsumowanie
wykładu, test i zaliczenie wykładu).
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
2. Trudności z rozumieniem pojęcia „etniczności”:
• pojęcie nieprecyzyjne, jest tej samej natury co pojęcia „narodu”,
„rasy” itp.;
• ma różne znaczenia; ideologiczne , polityczne i emocjonalne;
• zjawisko złożone, które nie da się definiować wyłącznie w oparciu
o cechy obiektywne grupy, ani w oparciu o cechy kulturowe, czy
też psychologiczne;
• wywiera ono wpływ na zachowania społeczne, przy czym bez
znaczenia jest, czy dane jej cechy mogą być realne, lub też
wyimaginowane;
• zjawisko dynamiczne, rozwija się, przechodzi etapy, załamania,
„wycofania”, ulegają zmianom jej wybrane aspekty itp.;
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
cdn. punktu 2:
• zmienna historycznie (w niektórych społeczeństwa, kulturach i
epokach pojęcie to nie ma zastosowania);
• etniczność może być definiowana zarówno „od wewnątrz” (przez
samą grupę), jak „od zewnątrz” (przez otoczenie społecznej tej
grupy) – casus Ślązacy;
• pojęcia związane z „etnicznością” znaczą w różnych krajach
odrębne rzeczy (np. tradycje używania słowa „naród”);
• rozumienia etniczności:
– etniczność przyrodzona, czy sytuacyjna;
– obiektywny, czy subiektywny charakter więzi etnicznej;
– instrumentalność, czy autoteliczność etniczności.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
3. Pochodzenie oraz charakter terminu „etniczność”:
• pojawił się stosunkowo późno, bo dopiero w latach 50 –tych XX
wieku (był odnoszony do „grupy etnicznej” lub opozycji „my i
inni”);
• rzadsza forma rzeczownikowa tego terminu (tj. jako
“etniczność”), natomiast częstsza forma przymiotnikowa
(“etniczne”);
• termin „etniczny” był używany od starożytności – słowo to
pochodzi od języka greckiego ethnos („tłum”, „lud”, „rasa”,
„plemię”, „klasa ludzi”) lub ethnikos („obcy”, „pogański”,
„ludowy”
• dychotomia odzwierciedla różnicę pomiędzy „nie-etnicznymi
nami” i „etnicznymi – innymi”. Odzwierciedlenie znajdziemy w
języku łacińskim, gdzie natio oznacza odległych (barbarzyńców)
lub też bliskich (nascere).
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
4. Popularność słowa i koncepcji „etniczności”:
• istnieje zawsze tendencja, aby terminowi „etniczny” odnosić do
zachowań charakterystycznych dla „innych”;
• „etniczni”, czyli nie tacy sami, odmienni od nas pod względem
pochodzenia (geograficznego) oraz kultury (zachowań, wartości
itp.);
• obecna popularność:
– zjawisko (fala) ożywienie etniczne (lata 80/90 – te XX wieku);
– mówi się o obecnie o „nowej etniczności, etniczność jest
uznana za trwałe społecznie zjawisko, a nie przemijające;
– rezygnacja z modelu asymilacji „innych” (np. mniejszości),
zwrócenie uwagi także na etniczność „większości”;
– etniczność a globalizacja.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
5. Pojawianie się „etniczności”:
• etniczność jest bardziej skutkiem kontaktu społecznego niż izolacji;
• pojawia się w sytuacji wzajemnego, w miarę trwałego i ustalonego
kontaktu grup społecznych, w którym istotną rolę grają wzajemnie
odnoszone do siebie określone cechy (właściwości) kulturowe tych grup;
• nie zawsze jednak elementy kulturowe muszą się wiązać w sposób
konieczny z etnicznością, dlatego są ważne pytanie, jakie kategorie
(zjawiska) są traktowane w kategoriach etnicznych, a jakie nie i dlaczego?
Jakie czynniki o tym decydują?
• “etniczność” jest odnoszona obecnie do charakterystyki grupy społecznej,
na ogół terytorialnej, ukształtowanej historycznie, posiadającej swoistą
kulturę i świadomość wspólnego pochodzenia, którą spaja naturalna więź
o bardziej emocjonalnym niż intelektualnym (racjonalnym) charakterze.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
6. Społeczne konteksty występowania etniczności:
• etnos (etnia) i grupa etniczna (jako odrębna grupa, mniejszość,
część szerszego narodu);
• więź etniczna – co spaja grupę etniczną?;
• identyfikacja etniczna – poczucie przynależności do określonej
zbiorowości etnicznej;
• pochodzenie etniczne – poczucie swoich korzeni tak biologicznych
(rodzice, dziadkowie), jak i kulturowe (etniczne) od określonej
grupy;
• etnocentryzm i „etnicyzm”;
• organizacje etniczne (partia etniczna itp.) i ruchy etniczne;
• konflikt etniczny, etno-polityka.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
7. Atrybuty – elementy etniczności:
- wspólne pochodzenie etniczne, geograficzne, przodkowie itd.
(wspólnota pochodzenia);
- wspólna kultura (obyczaje, literatura, folklor, muzyka ,
preferencje kulinarne itp.), język (dialekt), wartości i etos, religia,
cechy fizyczne lub rasowe;
- poczucie wspólnoty losów jako rodzaju „pamięci historycznej”;
- więzi przekraczające granice pokrewieństwa rodzinnego, grupy
sąsiedzkiej i społeczności lokalnej;
- świadomość ”my”, poczucie lojalności, wspólnoty grupowej ,
wewnętrzne poczucie odrębności itp., odrębne instytucje;
- postrzeganie odrębności przez otoczenie zewnętrzne;
- status migracyjny, status mniejszości lub podporządkowania.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
8. Etniczność jako zjawisko primordialne („pierwotne”):
• niektóre typy więzi społecznej podtrzymujące grupy społeczne są uważane
za wcześniejsze, mniej podatne na zmiany i „ważniejsze” od innych;
• są to najczęściej więzi o charakterze psychologicznym, oparte na uczuciu,
o wysokim stopniu zaangażowania emocjonalnego;
• dominują w grupach pierwotnych (Gemeinschaft) oraz odwołują się do
przekonań o wspólnocie pochodzenia, czy pokrewieństwa, zawartych w
mitach wspólnej krwi i ziemi;
• grupy, w których dominują „więzi pierwotne”, budowane są „od
wewnątrz” przez swoich członków, którzy sami ustalają zasady
przynależności oraz granice oddzielające ich od innych grup, przy
pomocy kryteriów wyrażających „naturalny” porządek rzeczy;
• w logice primordialistycznej jednostka nie ma wyboru i przez urodzenie
oraz więzi pokrewieństwa jest przypisana do grupy.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
9. Etniczność jako zjawisko sytuacyjne:
• miejsce jednostki jest określone przez świadomą i dobrowolną
identyfikację z daną zbiorowością;
• dopuszcza się tutaj uczestnictwo w wielu równoprawnie
traktowanych zbiorowościach;
• jest to więź osiągana. Jednostka oczywiście nie ma tutaj pełnej
dobrowolności wyboru, gdyż zależy także od akceptacji grup, do
których jednostka aspiruje.
• akceptację tę można zdobyć przez przyjęcie wzorów danej
kultury, wartości, zachowań itp.;
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
10. Etniczność primordialistyczna a sytuacyjna:
• więź pierwotna (primordialistyczna) a więź sytuacyjna ma
charakter modelowy ;
• stanowią one krańce kontinuum i powinny być widziane jako
wzajemnie się uzupełniające (komplementarne):
• pierwsze ujęcie – primordialistyczne - zwraca uwagę na
świadomościowe aspekty przynależności do grupy oraz ich
kryteria;
• drugie – sytuacyjne - wskazuje na fakt, że etniczność nie pojawia
się bez celu, lecz zawsze jest “po coś” (spełnia określone funkcje) i
potrzebuje ona pewnych trwałych form organizowania się dla
wyrażania swojej niepowtarzalnej tożsamości.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
11. Etniczność jako:
• zjawisko społeczne „miękkie” i „twarde”;
• jedna z głównych zasad klasyfikacyjnych w życiu społecznym
(„swoi” i „obcy”);
• rodzaj dyskursu społecznego łączącego i dzielącego nas (ludzi);
• zjawisko, które podlega instytucjonalizacji.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1
7. Etniczność „amerykańska” i „europejska”:
- „etniczność amerykańska”:
- źródła konfliktu - podważenie modelu WASP przez nie - WASP-ów;
- nierówności społeczne – głównie o charakterze rasowym;
- stały konflikt - zmiana etniczna społeczeństwa amerykańskiego w
kierunku New American Ethno-Racial Pentagon.
- „etniczność europejska”:
- źródła konfliktu - podważanie modelu państwa narodowego
(społeczeństwa państwowego) ;
- nierówności społeczne – wynikające z przynależności do mniejszości
narodowych i religijnych;
- stały konflikt: napięcia między koncepcją Europy państwa-narodów a
federalną koncepcją Europy regionów (w tym regionów
„etnicznych”) .