Etnicznosc-2012-2013-nr-2

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2):
Etniczność – wprowadzenie (klasyfikacje „my” i „oni”, społeczne
konteksty etniczności).
1. Pochodzenie (charakter ) terminu „etniczność”:
o
o
o
o
w socjologii pojawił się stosunkowo późno, bo dopiero w latach 50 –
tych XX wieku:
o był odnoszony do „grupy etnicznej” lub opozycji „my i inni”.
rzadsza forma rzeczownikowa tego terminu (tj. jako “etniczność”),
natomiast częstsza forma przymiotnikowa (“etniczne”);
termin „etniczny” był używany od starożytności:
o słowo to pochodzi od języka greckiego ethnos („tłum”, „lud”,
„rasa”, „plemię”, „klasa ludzi”) lub ethnikos („obcy”,
„pogański”, „ludowy”).
dychotomia odzwierciedla różnicę pomiędzy „nie-etnicznymi nami”
i „etnicznymi – innymi”:
o odzwierciedlenie w języku łacińskim, gdzie natio oznacza
odległych (barbarzyńców) lub też bliskich (nascere).
o istnieje zawsze tendencja, aby terminowi „etniczny” odnosić
do zachowań charakterystycznych dla „innych”.
2.Współczesna popularność pojęcia i koncepcji „etniczności”:
o
o

„etniczni”, czyli nie tacy sami, odmienni od nas pod względem
pochodzenia (geograficznego) oraz kultury (zachowań, wartości
itp.);
obecna popularność:
o zjawisko (fala) ożywienie etniczne (lata 80/90 – te XX wieku);
o „nowa etniczność” - etniczność jest uznana za trwałe społecznie
zjawisko, a nie jako przemijające;
o rezygnacja z modelu asymilacji „innych” (np. mniejszości),
zwrócenie uwagi także na etniczność „większości”;
o etniczność a globalizacja.
spory wokół rozumienia etniczności:
• etniczność przyrodzona (prymordialna), czy sytuacyjna;
• obiektywny, czy subiektywny charakter więzi etnicznej;
• instrumentalność, czy autoteliczność etniczności.
3. Pojęcie „etniczności”:
 pojęcie nieprecyzyjne (tej samej natury, co „naród”, „rasa” itp.);
 zjawisko złożone (wieloaspektowe):
• nie da się definiować wyłącznie w oparciu o cechy obiektywne
grupy, ani w oparciu o cechy kulturowe, czy też psychologiczne;
• wywiera ono wpływ na zachowania społeczne, przy czym bez
znaczenia jest, czy jej cechy mogą być realne, lub też
wyobrażone;
• zjawisko dynamiczne, rozwija się, przechodzi etapy, załamania,
„wycofania”, zmianom ulegają jej wybrane aspekty itp.;
• zmienne historycznie (w niektórych społeczeństwa, kulturach i
epokach pojęcie to nie ma zastosowania);
• dodatkowo pojęcia związane z „etnicznością” znaczą w różnych
krajach odrębne rzeczy (np. tradycje używania słowa „naród”);
• ma różne znaczenia (ideologiczne , polityczne i emocjonalne).
 etniczność może być definiowana zarówno „od wewnątrz” (przez
samą grupę), jak „od zewnątrz” (przez otoczenie społecznej tej
4. Etniczność jako:
o
o
o
o
o
jedna z głównych zasad klasyfikacyjnych w życiu społecznym („swoi” i
„obcy”) i rodzaj dyskursu społecznego łączącego i dzielącego nas (ludzi) ;
pojęcie „relacyjne”:
o związane ze zjawiskami samoidentyfikacji i przypisania społecznego,
dlatego, że to co uważamy za naszą tożsamość, jest uzależnione od tego,
kim – naszym zdaniem – „nie jesteśmy”.
pojęcie „kulturowe”:
o odnoszące się do wspólnoty norm, wartości, przekonań, symboli i praktyk
kulturowych.
dyskurs społeczny:
o etniczność kształtuje się przez sposób, w jaki mówimy o tożsamościach
grupowych oraz w jaki sposób identyfikujemy się ze znakami i
symbolami, które ja ustanawiają;
perspektywa instytucji:
o zjawisko, które podlega instytucjonalizacji, związane z relacjami władzy,
(etniczność „miękka” i „twarda”).
5. Odniesienia – konotacje zjawiska „etniczny”:









identyfikacja etniczna:
• poczucie przynależności (indywidualny poziom identyfikacji);
pochodzenie etniczne:
• poczucie „korzeni”, tak jak biologicznych (rodzice…) , jak kulturowych
(etnicznych).
więź etniczna:
• to, co spaja ludzi, tworzy grupę, „fikcyjne pokrewieństwo”.
etnocentryzm:
• poczucie „centralności” wobec innych grup etnicznych;
zachowania „etniczne”;
etnicyzm („sentyment etniczny”);
etnos („etnia”):
• synonim grupy etnicznej lub „matecznik” etniczności (cechy kulturowe).
grupa etniczna:
• odrębna grupa, mniejszość , część szerszego narodu).
ruch etniczny:
• mobilizacja etniczna, konflikt etniczny .
6. Rozumienie „etniczności”:
o etniczność jako skutek kontaktu społecznego (a nie izolacji):
o pojawia się w sytuacji wzajemnego, trwałego i ustalonego
kontaktu grup społecznych, w którym istotną rolę grają
wzajemnie odnoszone do siebie określone cechy (właściwości)
kulturowe tych grup.
o nie zawsze jednak elementy kulturowe wiążą się w sposób konieczny
z etnicznością:
o dlatego są ważne pytanie, jakie kategorie (zjawiska) są
traktowane w kategoriach etnicznych, a jakie nie i dlaczego?
Jakie czynniki o tym decydują?
o “etniczność” jest odnoszona obecnie do charakterystyki grupy
społecznej:
o na ogół terytorialnej, ukształtowanej historycznie, posiadającej
swoistą kulturę i świadomość wspólnego pochodzenia, którą spaja
naturalna więź o bardziej emocjonalnym niż intelektualnym
(racjonalnym) charakterze.
7. Atrybuty (elementy) etniczności:
•
•
więzi etniczne przekraczają granice pokrewieństwa rodzinnego, grupy
sąsiedzkiej i społeczności lokalnej;
„etniczność” pojawia się wszędzie tam, gdzie grupy (ich członkowie)
postrzegają się jako odrębne pod względem:
• wspólnoty
pochodzenia
wspólne
pochodzenie
etniczne,
geograficzne itd., wspólni przodkowie itp.;
• przejawianej świadomości ”my”:
• poczucie lojalności, wspólnoty grupowej, wewnętrzne poczucie
odrębności, odrębne instytucje itp.;
• wspólna kultura (obyczaje, literatura, folklor, muzyka, preferencje
kulinarne itp.), język (dialekt), religia, wartości i etos;
• postrzeganie tych odrębności przez otoczenie zewnętrzne;
• poczucie wspólnoty losów jako rodzaju „pamięci historycznej”;
• cechy fizyczne lub rasowe;
• status migracyjny, status mniejszości lub podporządkowania.
8. Etniczność jako zjawisko prymordialne („pierwotne”):
o
o
•
niektóre typy więzi społecznej podtrzymujące grupy społeczne są uważane za
wcześniejsze, mniej podatne na zmiany i „ważniejsze” od innych:
o dominują w grupach pierwotnych (Gemeinschaft);
o odwołują się do przekonań o wspólnocie pochodzenia, czy pokrewieństwa,
zawartych w mitach wspólnej krwi i ziemi („na-ród”, „macierz”);
o są to najczęściej więzi o charakterze psychologicznym, oparte na uczuciu,
o wysokim stopniu zaangażowania emocjonalnego. ;
grupy, w których dominują „więzi pierwotne”:
o budowane są „od wewnątrz” przez swoich członków, którzy sami ustalają
zasady przynależności oraz granice oddzielające ich od innych grup, przy
pomocy kryteriów wyrażających „naturalny” porządek rzeczy;
o w „logice prymordialistycznej” jednostka nie ma wyboru i przez
urodzenie oraz więzi pokrewieństwa jest przypisana do grupy.
wybitni socjologowie: E. Durkheim („przywiązanie emocjonalne”), M. Weber
(„działanie oparte na efekcie”), E. Shils (więzy pierwotne, osobiste, święte i
świeckie) i C. Geertz (rola więzów bezpośrednich i konkretnych).
9. Etniczność jako zjawisko „sytuacyjne”:




miejsce jednostki jest określone przez świadomą i dobrowolną
identyfikację z daną zbiorowością;
dopuszcza się tutaj uczestnictwo w wielu równoprawnie
traktowanych zbiorowościach;
jest to więź „osiągana”:
• jednostka oczywiście nie ma tutaj pełnej dobrowolności wyboru,
gdyż zależy to także od akceptacji grup, do których jednostka
aspiruje;
• akceptację tę można zdobyć przez przyjęcie wzorów danej
kultury, wartości, zachowań itp.;
przykład „naturalizacji” w wypadku przyznawania obywatelstwa
cudzoziemcowi.
10. Etniczność prymordialistyczna a sytuacyjna:



więź pierwotna (prymordialistyczna) a
więź sytuacyjna mają
charakter modelowy :
• stanowią one krańce kontinuum i powinny być widziane jako
wzajemnie się uzupełniające (komplementarne).
pierwsze ujęcie – prymordialistyczne - zwraca uwagę na:
• świadomościowe aspekty przynależności do grupy etniczne oraz
jej kryteria;
drugie – sytuacyjne - wskazuje na fakt, że:
• etniczność nie pojawia się bez celu, ważna jest rola kontekstu
(kontekstów), które ją „aktywizują”.
11. STANOWISKO PRYMORDIALNE
(APRIORYCZNE):







Uczuciowe
Statyczne
Trwałe
Niezniszczalne
Stałe
Bierne
Ahistoryczne
11A. STANOWISKO SYTUACYJNE
(APOSTERIORYCZNE):







Racjonalne
Dynamiczne
Czasowe
Względne
Zmienne
Mobilizacyjne
Historyczne
12.
Prymordializm
konstruowany):
o
„twardy”–
oparty
pokrewieństwo):
o
o
o
o
„twardy”
na
i
relacjach
„miękki”
(prymordializm
biologicznych
(bliskie
bezdyskusyjna lojalność i oddanie na zasadzie bliskości powiązań,;
związek automatyczny, naturalny, wcześniejszy oraz ważniejszy od innych
związków o charakterze społecznym;
„miękki” – eksponowanie społecznych podstaw więzi pierwotnej:
o „wspólnota krwi” jako symbol przynależności do tej samej grupy;
o pokrewieństwo symboliczne może mieć również duże znaczenie
emocjonalne, w takim ujęcie więzi te są bardzo zależne od aktualnych
okoliczności;
o w takiej interpretacji odwołanie się do „pierwotności” więzi etnicznej nie
neguje, a wręcz wzmacnia znaczenie czynników społecznych i
kulturowych,;
ujęcie „pierwotności” ma znaczenie epistemologiczne:
o jest ono wyłącznie elementem świadomości społecznej;
o siła tych związków wyprowadza poza nas ramy życia jednostkowego „tu
i teraz”, dając mu wizję życia związków z przeszłością i przyszłością.
13. Etniczność „instrumentalna”:




służebność „etniczności” (jako idei wspólnoty) celom grupowym
(ustalonym przez grupę lub jej elitę);
świadome działanie elit i liderów etnicznych jako podstawa
tworzenia i ożywiania więzi etnicznej
• oparte jest ono na podkreślaniu wybranych elementów kultury
etnicznej;
jest to działalność celowa i świadoma, pełni funkcje integracyjne;
w tej perspektywie etniczność nie pojawia się bez celu:
• lecz zawsze jest “po coś” (spełnia określone funkcje) i potrzebuje
trwałych form organizowania się dla wyrażania swojej
niepowtarzalnej tożsamości.