Sławomir Łodziński - Instytut Socjologii UW

Sławomir Łodziński
Zakład Socjologii Ogólnej
Instytut Socjologii UW
Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 10):
Naród – nacjonalizm - przykłady prac
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
1. Historia badań nad nacjonalizmem (Krzysztof Jaskułowski, Nacjonalizm
bez narodów):
• nacjonalizm jako polityczna ideologia narodu;
• rozwój narodowej historiografii;
• rozwój teorii nacjonalizmu:
– industrializacja i nacjonalizm;
– naród jako wspólnota wyobrażona;
– polityczna teoria nacjonalizmu.
• nacjonalizm bez narodów:
– naród jako zinstytucjonalizowana praktyka;
– retoryka nacjonalizmu.
• antropologia nacjonalizmu: flaga narodowa (jako metonimia narodu),
mityczny wymiar (pamięć początków), kultura popularna.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
2. Dwa kierunki myślenia o narodzie:
• naród jako „pojęcie operacyjne”:
– powstaje w wyniku różnych okoliczności historycznych;
– Weber naród to „największa z grup przejawiających wiarę we
wspólne pochodzenie”;
– doświadczenia europejskie i potrzeba uzasadnienia państwa
narodowego;
– naród się staje, przez większość swojej historii ludzie mogli „obyć się
bez narodów”.
• naród jako „uwieńczenie logiki dziejów”:
– długie tradycje, przeznaczenie i los narodu;
– podział społeczeństw na narody jako „starożytny” i naturalny sposób
klasyfikacji społeczeństw.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
3. „Przełom” w badaniach nad narodem - 3 prace w 1983 r.:
• kształtowanie się narodu jako krystalizacja” jego elementów (krytyka);
• Ernst Gellner, „Narody i nacjonalizmy”:
– nacjonalizm jest ideologia jednocząca sfragmentaryzowane
społeczeństwo industrialne;
– nacjonalizm poprzez istnienie narodu, stwarza go;
– realnie istnieje nacjonalizm, który „czasami” przekształca zastane
kultury w narody.
• Benedict Anderson, „Wspólnoty wyobrażone”:
– w jaki sposób przekonać członków populacji do odczuwania bliskości
i wspólnoty z „innymi” i symbolami?
– nacjonalizm to rodzaj dyskursu (narracji), który przedstawia
wspólnotę polityczną jako skończoną, suwerenną i obejmującą
wszystkie klasy społeczne.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
4. Erick Hobswam i Terence Ranger, „Wynalezienie tradycji”:
– analiza XIX –wiecznego nacjonalizmu romantycznego;
– utwierdzenie nowych tradycji narodowych jako „odwiecznych”;
– społeczne oddziaływanie tych tradycji – traktujemy rytuały narodowe
jako wspólnotowe i „starożytne”;
– znaczenie tej pracy: „wynalezienie” obejmuje nie tylko tradycje, ale
również tożsamości, etniczność itp..
• naród jako kulturowe „logo” :
– wynajdywanie tradycji i tworzenie poczucia wspólnoty dokonuje się w
ramach systemu publicznej edukacji i świata sztuki (pomniki, dzieła
muzyczne, dzieła literackie itp.);
– kontrolowanie pamięci społecznej oraz wykluczanie „niuansów”
narodowo-etnicznych.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
5. Codzienność tworzenia poczucia narodowego:
• wpływ kultury popularnej (i jej mechanizmów) na utrwalanie myślenia w
kategoriach narodowych;
• bezrefleksyjne „hartowanie” poczucia tożsamości narodowej:
– „narodowe” krajobrazy;
– „święte miejsca”;
– sport (zawody sportowe);
– kanon kuchni narodowej.
• pytanie: w jaki sposób – wyobrażony czy tez wynaleziony naród staje się
czymś realnym, mającym na nas przemożny wpływ?
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
6. Benedict Anderson (1936 -), Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i
rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997
(1983/1991);
• praca klasyczna, nowatorska, często cytowana, ale słabo znana (!);
• wykazywał w niej nie tyle iluzoryczność, ile symboliczną naturę narodów;
• naród jest zjawiskiem ze sfery kultury:
– nacjonalizm jest traktowany nie jako ideologia polityczna państwa
narodowego, lecz jako system kulturowy.
• definicja „narodu”: „jest to wyobrażona wspólnota polityczna,
wyobrażona jako nieuchronnie ograniczona i suwerenna”, ale dla autora:
– narody są realnymi grupami wymagającymi od swoich członków
poświęcenia, które wykształciły się w wyniku wielowiekowego
rozwoju i są ważnym elementem nowoczesności.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
7. Krytyka definiowania narodu jako „wspólnoty wyobrażonej”:
• używanie pojęcia „wspólnoty” - pomija istniejące podziały i konflikty;
• czy tylko braterstwo (problem płci)?;
• przecenianie siły i „czaru” tożsamości narodowych:
• zbyt jednostronna (pozytywna) ocena nacjonalizmu:
– wspólnota braterstwa oparta na braterstwie, w imię której ludzie są
gotowi się poświęcać.
• niedocenianie roli wojen i konfliktów towarzyszących powstawaniu
narodów;
• odrzucanie związków nacjonalizmu z rasizmem, czy antysemityzmem.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
8. Anderson - przyczyny rozprzestrzeniania nacjonalizmu:
• naród a język (podstawowym spoiwem narodowym jest język
„narodowy”);
• rola „kapitalizmu drukowanego” (społeczne znaczenie druku i stopniowej
likwidacji analfabetyzmu);
• literatura piękna – powieści (losy bohaterów, wtopienie ich historii w
dzieje społeczności, tworzenie wyobrażenia „naszego” – narodowego
świata społecznego”);
• gazety („jednodniowy bestseller”) i konsekwencje czytania gazet: jest to
masowa i regularna ceremonia;
• później (1991) podkreślał rolę spisów ludności, map i muzeów.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
9. Zalety i krytyka tej pracy:
• narody są zjawiskiem towarzyszącym powstawaniu nowoczesnych
społeczeństwa;
• ich wyobrażeniowy charakter wskazuje nie tyle na nierealność, ile na
symboliczne zapośredniczenie;
• ale pytania:
– jedna wspólnota, czy wiele wspólnot wyobrażonych?;
– stosunek „wspólnoty” do wspólnot innego typu (klasowych,
religijnych itp.);
– brak uwzględnienia wpływu innych mediów.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
10. Michael Billig, Banalny nacjonalizm, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008
(oryg. 1995)
• podejście psychologiczne:
– podejście dyskursywne a podejście poznawcze.
• ludzi należy badać w ich naturalnym środowisku (ich sferze życia
codziennego i zrozumienia sytuacji społecznych, w jakich się znajdują);
• decydująca rola języka w konstruowaniu jaźni i rzeczywistości
• badanie ma dotyczyć nie tyle prawdziwości (fałszywości) danego
dyskursu, ile jego ideologicznych skutków (podtrzymania relacji władzy);
• dyskurs trzeba rozpatrywać jako zjawisko społeczne.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
11. Nacjonalizm:
• krytyka dotychczasowych ujęć nacjonalizmu:
• brak namysłu nad nacjonalizmem rutynowym, codziennym;
• stąd ważniejsze jest badanie nacjonalizmu, które jest zakorzenione w
codziennym życiu rozwiniętych państw narodowych;
• krytyka „metodologicznego nacjonalizmu”:
– „społeczeństwa zintegrowanego w ramy państwa narodowego”;
– pojęcia „narodu” jako uniwersalnego zamiennika „społeczeństwa”.
• nacjonalizm to wzorce potocznego dyskursu, które sprawiają, że świat
jawi się nam trwale podzielony na państwa narodowe;
• przenika codzienne życie społeczne w stopniu większym, niż zdajemy
sobie z tego sprawę;
• jest tak powszechny, że niedostrzegany - bo stał się normą.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
12. Tożsamość narodowa:
• tożsamość narodowa a procesy kategoryzacji;
• problemem jest nie tylko to jak ludzie kategoryzują rzeczywistość, ale jak
są kategoryzowane kategorie;
• koncepcje tożsamości nie biorą pod uwagę „habituacji” narodowych
kategorii (czyli ich zakorzenienia w życiu codziennym);
• ważne pytanie Billiga - dlaczego ludzie nie zapominają o swojej
tożsamości narodowej?
• odpowiedź – ponieważ „rzeczywistość” jest stale flagowana narodowo
(duże znaczenie „flagowania nie-odświętnego”;
• flagowanie odbywa się w sposób dyskursywny poprzez banalne zwroty i
nawyki językowe, które służą jako narodowe „przypominacze”.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
13. Banalny nacjonalizm:
• dzięki codziennym i rutynowym „flagowaniom” narodowe sacrum staje
się częścią codziennego życia, zamiast ograniczyć się do specjalnych
miejsc kultu lub świąt;
• narodowe emocje i pojęcia (lojalność, ksenofobia) opierają się na
wspólnych sądach, przekonaniach, wyobrażeniach o „nas „ i o „ich” i są
wyrażane w obrębie wzorców dyskursu;
• trywialność nacjonalizmu sprawia, że „mistycyzm narodowy” staje się
elementem naszej codzienności, staje się czymś bliskim, swojskim i
gotowym;
• narodowe tożsamości są głęboko zakorzenione w banalnych praktykach
życia codziennego;
• integracja europejska nie osłabi retoryki narodowej, gdyż politycy
posługują się wyłącznie retoryką narodową.
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
14. Retoryka nacjonalizmu:
• język polityków:
– politycy zwracają się do nas („rodacy”, „nasi” itp.);
– przywołują tożsamość narodowa (obrona narodowych interesów);
– używają określeń ”my”, „ten”, „tutaj” itp.
• kultura – prasa codzienna:
– przywoływanie perspektywy (roli) „państwa i narodu”:
– informacja o pogodzie jako czynnik utrwalający obraz państwa –
narodu (mapa kraju jako geograficzne „logo” narodu);
– informacje z kraju i zagranicy (podział wieści z kraju i ze świata);
– informacje sport owe (wojenna metaforyka, świętowanie „naszych”
triumfów) .
Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10
15. Krytyka Billiga:
• jego studium jest ograniczone – brak np. uwzględnienia roli „flagowania”
w innych , ważnych sferach życia społecznego (np. w kulturze
popularnej);
• autor nie uwzględnia relacji banalnego nacjonalizmu z banalnym
kosmopolityzmem, regionalizm w życiu codziennym;
• nie bada, jak są odbierane rzeczywiście „banalne” zwroty narodowe w
codziennych interakcjach;
• redukcjonizm – autor skupiał się na analizie retoryki bez uwzględnienia
szerszych uwarunkowań społecznych i politycznych;
• Banalny nacjonalizm nie mówi o ideologii nacjonalistycznej, lecz o naszej
świadomości (mentalności,) która nie potrafi wyobrazić sobie życia poza
państwem narodowym i nigdy nie zapomina o tym, że jesteśmy członkami
konkretnego narodu.