SOCJOLOGICZNE UJĘCIE NARODU Pojęcie narodu nie jest bardzo mocno opracowane teoretycznie w socjologii i politologii. Istnieje wiele kontrowersji co do wyznaczania granic tego pojęcia. W ostatnich dwu dziesięcioleciach zauważa się jednak pewien renesans problematyki narodu w socjologii i – szerzej – w naukach społecznych. Przyczynami tego stanu rzeczy mogą być: upadek państw kolonialnych po II wojnie światowej i powstawanie nowych państw, w których rozpoczynał się proces wyłaniania się nowych narodów (początkowo nowe organizmy państwowe skupiały organizacje plemienne); rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Jugosławii oraz Czechosłowacji – koniec państw federacyjnych, „odmrażający” dawne podziały narodowościowe; imigracja do krajów Europy Zachodniej – ujawnienie się konfliktów narodowościowych i odżywanie kwestii narodowej w wysoko rozwiniętych państwach, w których problematykę narodową uznawano do lat 90. XX wieku za nieco już anachroniczną; pojawianie się i profesjonalizowanie się ruchów separatystycznych (np.: Baskowie w Hiszpanii i Francji, Albańczycy w Macedonii i Serbii); proces globalizacji – w wyniku tego procesu ożywiona została dyskusja na temat przyszłości narodów; postawiono pytanie, czy globalizacja wzmocni czy osłabi tożsamości i podziały narodowe. Przyczyn doniosłości znaczenia kategorii narodu w życiu społecznym można upatrywać w następujących jego właściwościach: narody nadal są trwałym elementem strukturyzującym życie społeczne; naród wytwarza trwałe dziedzictwo kulturowe; naród wytwarza jeden z najsilniejszych rodzajów więzi społecznych; naród jest ważnym elementem tożsamości indywidualnej i zbiorowej; naród wytwarza bardzo silną świadomość odrębności, która może przybierać różnorodne formy: o poczucia wyższości cywilizacyjnej; o etnocentryzmu; o nacjonalizmu; naród integruje w swoich ramach inne wielkie struktury społeczne, takie jak klasy czy grupy religijne. W socjologii panuje względna zgoda, że naród stanowi ostatnie ogniwo ewolucji społecznej, prowadzącej przez następujące stadia: 1 wędrujące stada ludzkie; struktury rodowe – więź naturalna, oparta na wierze w pochodzenie od wspólnego przodka; struktury plemienne – więcej czynników spajających niż w przypadku struktur rodowych, bo również: kultura, wierzenia, dialekt. Tego typu struktury wciąż stanowią podstawową formę organizacji etniczności w niektórych kulturach; ludy – społeczności szersze i lepiej zorganizowane od struktur plemiennych, bardziej zaawansowane w rozwoju kultury, ale wciąż z bardzo słabo ukształtowaną organizacją polityczną i państwową, co odróżnia ludy od narodów. W języku potocznym bardzo często – zwłaszcza w Polsce – słowo „naród” bywa utożsamiane z określeniem „społeczeństwo” czy „obywatelstwo”. Są to jednak pojęcia szersze, obejmujące również przedstawicieli innych grup etnicznych i odwołujące się do pewnego statusu formalno-prawnego, a nie do subiektywnej identyfikacji. Istnieją dwie główne orientacje socjologiczne w rozumieniu pojęcia naród: ORIENTACJA OBIEKTYWISTYCZNA: o poszukuje obiektywnych więzi etnicznych i stara się odpowiedzieć na pytanie, jakie warunki muszą być spełnione dla zaistnienia i uformowania się narodu; o badacze koncentrują się tutaj przede wszystkim na wspólnocie losów historycznych (chociaż nie w przypadku wszystkich narodów da się tę wspólnotę zauważyć i opisać, np.: naród amerykański charakteryzowałby się brakiem wspólnoty losów historycznych); o innym ważnym czynnikiem jest tutaj wspólnota terytorium zajmowanego przez naród, które najczęściej będzie wyznaczone granicami danego państwa, utworzonego przez naród, ale może być interpretowane również w odwołaniu do pojęcia ojczyzny (trzeba tutaj pamiętać o dokonanym przez Stanisława Ossowskiego rozróżnieniu na ojczyznę ideologiczną oraz ojczyznę prywatną); o naród traktuje się w tym ujęciu również w kategoriach wspólnoty politycznej i państwowej (szczególnie w tradycji anglosaskiej) – zakłada się bowiem, że naturalnym dążeniem narodu staje się w którymś momencie jego rozwoju posiadanie suwerennego państwa. Rola państwa w formowaniu narodu analizowana jest najczęściej w odwołaniu do przykładów neokolonialnych państw Afryki czy Azji. Państwo zapewnia więcej czynników ujednolicających i podtrzymujących wspólnotę, takich jak np.: wspólna władza, urzędowy język, wspólne prawo, wspólne instytucje, itd. Często można obserwować proces „od państwa do narodu”, chociaż jest to proces bardzo długotrwały i nie zawsze udany. Często można zaobserwować również proces odwrotny, kiedy to w ramach jednego państwa funkcjonują różne narody i w pewnym momencie zaczynają przejawiać tendencje separatystyczne; 2 o inne koncepcje obiektywistyczne kładą nacisk na wymiar wspólnoty kulturowej – ten typ myślenia jest charakterystyczny dla tradycji środkowoeuropejskiej. Uważa się, że naród wytwarza dziedzictwo, które jest elementem wspólnototwórczym, pozwalającym narodowi na (prze)trwanie. Stanowisko to jest reprezentowane szeroko w polskiej socjologii, np.: w pracach Znanieckiego, Chałasińskiego, Ossowskiego czy Kłoskowskiej. DZIEDZICTWO KULTUROWE jest to ta część kultury, która „zdała egzamin” trwałości w czasie, czyli jest przekazywana i stanowi element wspólnototwórczy. W jego skład wchodzą wytwory kultury materialnej i duchowej, a także pewne wzory reakcji psychologicznej na pewne wytwory kultury (na to ostatnie szczególnie mocno zwracał uwagę Ossowski). W tej grupie koncepcji zwraca się także uwagę na pojęcie CHARAKTERU NARODOWEGO, czyli wytwarzanego przez wspólnoty specyficznej osobowości kolektywnej, zespołu cech przejawiającego się w zachowaniach większości członków tej wspólnoty; o koncepcje obiektywistyczne zwracają uwagę również na rolę JĘZYKA w procesach narodotwórczych – uznaje się, że wspólnota narodowa dąży do wytworzenia wspólnego języka (literackiego). Jest on podstawą uczestnictwa w takich samych przeżyciach, dostępu do kultury i codziennej komunikacji. Jest to zawsze bardzo silny czynnik spajający, chociaż nie warunek konieczny istnienia narodu; o ważnymi czynnikami narodotwórczymi są także: MITOLOGIA (zwłaszcza opowieści o pochodzeniu narodu), RELIGIA (często więź oparta na religii stanowiła substytut więzi narodowej; dziś coraz częściej integrację na płaszczyźnie religijnej uznaje się za anachroniczną) czy GOSPODARKA (na rynku spotykają się przedstawiciele wszystkich grup społecznych, co niewątpliwie integruje; ponadto rozwój gospodarczy tworzy infrastrukturę sprzyjającą tworzeniu się więzi, np.: drogi, środki komunikacji, media). ORIENTACJA SUBIEKTYWISTYCZNA: o charakterystyczna raczej dla tradycji środkowo-europejskiej; o koncentruje się na psychologiczno-świadomościowym poczuciu więzi narodowej, badając emocjonalne i psychologiczne czynniki, bez których wspólnota nie stałaby się narodem; o centralną tezą jest tutaj przekonanie, że dla istnienia narodu konieczna jest ŚWIADOMOŚĆ NARODOWA, czyli przekonanie, że stanowi się naród; o obecnie pojęcie świadomości narodowej zostało wyparte przez pojęcie TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ – uważa się, że nie można mówić o narodzie bez tożsamości narodowej, nawet jeśli zbiorowość integruje terytorium, język, gospodarka czy państwo (widać to zwłaszcza w niektórych państwach afrykańskich, gdzie mimo istnienia państw, dominuje tożsamość plemienna); 3 o podstawowymi przedstawicielami tego podejścia są Max Weber, Ernest Gellner i Eric Hobsbawm, a w socjologii polskiej – Stanisław Ossowski; o Gellner jest uznawany za twórcę pojęcia NACJONALIZMU, stojąc jednocześnie na stanowisku, że nacjonalizm (czyli wyjątkowo silne poczucie tożsamości narodowej) jest warunkiem koniecznym powstania narodu (a nie na odwrót – w tym sensie to nacjonalizm kreuje naród, a nie zostaje przez naród wykreowany); o ujęcie subiektywistyczne nie wyklucza obiektywistycznego – bardzo często obserwuje się stanowiska łączące te dwie perspektywy; o uważa się, że najważniejszym wyrazem tożsamości narodowej jest myślenie w kategoriach własnego państwa (już istniejącego czy dopiero postulowanego). Innymi elementami tożsamości narodowej będą: duma narodowa, poczucie odrębności od innych narodów, świadomość wspólnego dziedzictwa narodowego; o główną funkcją świadomości narodowej jest umacnianie solidarności grupowej i poczucia odrębności od innych grup. Tożsamość narodowa społeczeństwa polskiego jest zagadnieniem nieustannie interesującym badaczy społecznych. W latach 70. XX wieku socjologowie sformułowali tezę o istnieniu w społeczeństwie polskim tzw. próżni społecznej. Uznano, że ówczesny ustrój prowadził do atomizacji społeczeństwa i przekształcania wspólnoty w ludność. Badania Stefana Nowaka pokazały, że w tamtym czasie Polacy czuli przede wszystkim więzi z rodziną i narodem. Cały „środek” struktury społecznej (państwo i instytucje społeczne) był odrzucany. Wtedy też nastąpiła charakterystyczna również dla dzisiejszego społeczeństwa polskiego ucieczka w prywatność (uznawanie rodziny za najważniejszą instytucję społeczną, zapewniającą realizację większości potrzeb) i schizofrenia społeczna (przejawiająca się skłonnością do wyrażania innych poglądów w sferze prywatnej, a innych w sferze publicznej). Już w połowie lat 90. XX wieku zaczęto dostrzegać zmianę postaw wobec narodu. Zauważano, że dominujący dotąd romantyczny wzorzec identyfikacji z ojczyzną, ustępuje miejsca wzorcowi pozytywistycznemu. Dokonał się zwrot w kierunku pragmatyzacji postaw (przejście od myślenia w kategoriach wartości do myślenia w kategoriach interesu), związana z powrotem do kapitalizmu. Zaczęło zmieniać się w związku z tym podłoże postaw patriotycznych – zaczyna dominować patriotyzm wspólnoty obywatelskiej, patriotyzm z racji bycia obywatelem, a nie etnicznym Polakiem. W okresie lat 90. XX wieku spadały liczby osób deklarujących dumę z powodu bycia Polakiem lub Polką (z 90 procent w 1989 roku, do 51 procent w 2002 roku). Słabła także rola kanonu kultury narodowej na rzecz rosnącej roli kanonu kultury międzynarodowej, co miało związek z procesami globalizacji. Na przełomie wieków sformułowano tezę o „odczarowaniu Polski”. 4 Wyniki badań z ostatnich lat pokazują, że nie jest tak, jak spodziewano się w latach 90. XX wieku, że patriotyzm obywatelski będzie wypierał patriotyzm romantyczny. Oba typy patriotyzmu funkcjonują niejako obok siebie, a w początkach XXI wieku można nawet obserwować pewne przejawy renesansu tego drugiego typu patriotyzmu (np.: wzrost liczby osób deklarujących dumę narodową do 60 procent w 2010 roku), popularność manifestacji nacjonalistycznych czy odradzanie się zainteresowań historycznych. 5