GEOGRAFIA Gimnazjum klasa 1
advertisement
GEOGRAFIA Gimnazjum klasa 1 Rok szkolny 2016-2017 SEMESTR 1 1 POŁOŻENIE POLSKI NA TLE MAPY EUROPY Naród Naród - trwała wspólnota ludzka, która wytworzona została na podstawie przede wszystkim wspólnych losów w historii, wspólnej kultury, języku, terytorium oraz życiu ekonomicznego, świadoma swojej odrębności pomiędzy innymi narodami. Świadomość narodowa to deklaracja przynależności do określonego narodu. Poczucie pewnej wspólnoty kształtuje się już od dziecka, poprzez uczenie się języka ojczystego, historii oraz literatury. Naród w swoisty sposób łączy dziedzictwo kulturowe - jak przykładowo stosunek do bardzo ważnych wydarzeń: chrzest Polski czy też bitwa pod Grunwaldem oraz ważnych osób jak Kościuszko czy Kopernik. Dla trwałości narodu bardzo istotne jest upowszechnianie się postawy patriotyzmu, czyli miłości do swojej ojczyzny oraz solidarności z wieloma członkami narodu. Naród to utworzona w długim procesie historycznym i trwała wspólnota ludzi powstała jako rezultat współżycia jednostek i rodzin oraz grup w danych warunkach przyrodniczych i biologicznych, która ukształtowała zrozumiałe dla siebie oraz przekazywane kolejnym pokoleniom: 1. potrzeby, emocje oraz wyobrażenia, 2. język - w wąskim oraz szerokim znaczeniu, 3. kulturę, religię. Każda wspólnota chroni swoją integralność jednocześnie przed zagrożeniami zewnętrznymi oraz wewnętrznymi, a zarazem dąży do utworzenia mocnego państwa na terenie przez nią zajmowanym, natomiast w momencie utraty państwowości potrafi pielęgnować oraz rozwijać więzi, obyczaje, język oraz kulturę, itd., i w swych działaniach zmierza albo do odzyskania na nowo niepodległości albo do zapewnienia sobie określonych politycznych gwarancji autonomii danego bytu narodowego. W literaturze politycznej oraz naukowej pojawia się termin "naród", w co najmniej dwóch znaczeniach - jednym typowym dla Europy Zachodniej ( głównie anglosaskiej), drugim dla Europy Środkowej oraz Wschodniej: 1. naród - to zbiorowość obywateli danego państwa osiągająca wysoki stopień w organizacji politycznej oraz kulturze. Przede wszystkim oznacza obywateli państwa, nie bierze on pod uwagę ich przynależności etnicznej. Tak rozumiany "naród" przyczynił się do powstania pojęcia "naród amerykański" jako obywateli państwa amerykańskiego. Podobnie starano się rozwinąć oraz utrwalić w latach '70 oraz '80 wieku XX pojęcie "naród radziecki", które wpisano w dokumentację XXV Zjazdu KPZR - później także w dokument konstytucji ZSRR. 2. naród - to zbiorowość zdolna do kształtowania, kontynuowania oraz rozwoju własnej kultury - w jej ramach także literatury, sztuki i nauki oraz norm etycznych oraz estetycznych, a także zasad porozumiewania się oraz współżycia - co w silnym stopniu decyduje , iż narody mogą istnieć w postaci 2 odrębnych zbiorowości nawet w sytuacji pozostawania przez dłuższy okres bez własnego państwa. Koncepcje narodu. W podejściu socjologicznym badania społeczności narodowych ukazały 3 koncepcje: a) koncepcję naturalistyczną - naród traktowano jako grupę genetycznie uwarunkowaną biogennie. Uznawano go za twór społeczny uwarunkowany okręconymi właściwościami środowiska geograficznego zamieszkałego przez pewną grupę przez wieki, która przekazała swoje właściwości psychofizyczne kolejnym generacjom; b) koncepcję politologiczną - naród uznawany jest za wspólnotę polityczną .Według tej koncepcji wspólnoty plemienne wraz ze wzrostem tworzą instytucje państwowe, które są odrębne od tzw. organizacji plemiennych. Często zdarzało się, że takie instytucje państwowe obejmowały swym zasięgiem większą ilość tzw. grup postplemiennych. Stworzone w taki sposób państwo starało się utworzyć w swoich ramach naród, zabiegało także o połączenie tychże grup plemiennych jeśli chodzi o jednorodne tradycje, wierzenia, obyczaje ale głównie jednoczyło je gospodarstwo. Starano się utrwalać poczucie wspólnoty kulturowej oraz politycznej w odniesieniu do innych państw, narodów. c) koncepcję kulturową - istoty narodu upatrywano w kształtowaniu się poprzez rozwój historyczny społeczności, które w określony sposób tworzą własną kulturę oraz w których członkowie danego narodu uczestniczą w tejże kulturze narodowej, która obejmujące język, sztukę i obyczaje oraz naukę, itd. Naród to więc wspólnota kultury. Kultura oraz świadomość narodowa. Kultura to czynniki narodowotwórczy. Przypominali często o tym fakcie znani polscy socjolodzy jak Florian Znaniecki i Bronisław Malinowski oraz Józef Chałasiński. Naród staje się przez kulturę. Wniosek o ważnej, bo narodowotwórczej roli kultury wynikał chociażby z analizy historii Polski zwłaszcza w okresie, kiedy była nieobecna na mapach Europy i świata. Jedynym z czynników podtrzymujących świadomość narodową była niewątpliwie kultura w różnych swoich przejawach; uniwersytety, szkoły i biblioteki, a także działalność edytorska oraz literatura narodowa w konkretny sposób przeciwstawiały się wielu procesom germanizacji oraz rusyfikacji. W krótkim okresie niepodległości międzywojennej bardzo szybko w społeczeństwie polskim nastąpiło znaczne wzmocnienie więzi narodowych - proces tenże dokonywał się poprzez aktywność polityczną (zwłaszcza ruchu ludowego), obowiązkowej u dzieci polskiej szkole, a także okruchom kultury masowej, która docierała do szerokich mas i działalności państwa. Bardzo silne oraz głębokie powiązanie danej kultury narodowej z funkcjonowaniem narodu jest szczególnie widoczne w krajach, które pozostają przez długi okres czasu pod tzw. okupacją kolonialną, która to hamowała rozwój kultury narodowej. Rola, jaką pełni kultura w życiu każdego narodu była niejednokrotnie świadomie wykorzystywana w celach politycznych, dla pozostania przy władzy oraz jej umacniania. Przykładem tutaj może być z pewnością polityka kulturalna prowadzona przez rząd komunistyczny 3 w Polsce przez wiele lat . Rewolucja kulturalna w ówczesnej Polsce Ludowej miała charakter zupełny, w jej zasięgu znajdowała się: oświata, nauka, zachowania oraz działania kulturowe, a także wzory zachowań oraz system wartości moralnych społeczeństwa i poszczególnych jednostek. Naród a instytucje kulturalne. Naród oraz każda grupa społeczna mają swoją własną wewnętrzną swoistą organizację społeczną - możemy zatem powiedzieć, że są one ustrukturalizowane. Organizacja narodu zawsze wyraża się w tworzeniu oraz rozwoju instytucji kulturalnych - instytucji tworzących różnorodne dzieła kultury, upowszechniające je oraz instytucje wychowujące młode generacje w określonej kulturze. W średniowieczu na formowanie się kultury wpływały i odgrywały doniosłą rolę organizacje kościelne, w tym także klasztory poprzez zakładanie szkół klasztornych i szkół katedralnych. Takie szkoły zajmowały się zwykle kształceniem w zakresie religii i teologii, były także ośrodkami rozległych studiów w takich dziedzinach jak prawo, czy medycyna i historia. Klasztory te były ówcześnie ośrodkami wielowymiarowego rozwoju kultury. Różni przywódcy kulturalni często skupiali się też w innych ośrodkach - w średniowiecznych autonomicznych miastach. W wiekach: XV-XVII były one w bardzo wielu krajach ośrodkami szybko rozwijającego się rzemiosła i handlu, zamożności i ściągały liczne grupy twórców m.in. sztuki, pisarzy oraz ówczesnej nauki. Równocześnie z szybką ekspansją gospodarczą miast miało miejsce upowszechnienie wynalazków oraz rozprzestrzenienie się dzieł z różnych dziedzin kultury, na szersze obszary oraz regiony. Bardzo ważna rola w średniowieczu przypadła gildią, zrzeszającym tamtejszych rzemieślników i wybitnych twórców z różnorodnych dziedzin sztuki. Te gildie podejmowały zlecenia, które realizowali wybitni twórcy bądź całe szkoły artystyczne tworzące dzieła zyskujące znaczenie ponadlokalne oraz stające się jednym z wielu elementów kształtowania się rozbudowanej kultury narodowej. Bardzo ważny element tworzenia się kultury stanowiły tworzące się organizacje twórców kultury i związki oraz stowarzyszenia. Zwykle zaczęły powstawać tzw. związki pisarzy. Na przełomie XVI oraz XVII wieku powstały akademie literackie na terenie Włoch. Na początku były one rozproszone, liczebnie słabe. Na samym początku XVII wieku w Paryżu powstała znana potem na całym świecie tzw. Akademia Francuska, jednocześnie za jej przykładem powstawały podobne instytucje w różnych krajach Europy. Te akademie literackie ustalały oraz rozwijały język narodowy - uznawany za wspólny przez wiele odrębnych grup etnicznych oraz regionalnych. Najważniejsze instytucje, które do dzisiaj odgrywają bardzo ważną rolę przy tworzeniu kultur narodowych to uniwersytety. Pojawiły się one stosunkowo wcześnie ( pierwszy uniwersytet powstał we Włoszech, kolejne we Francji oraz Anglii). W Polsce jako pierwszy uniwersytet założono w Krakowie. Rolę uniwersytetów uznaje się za bardzo ważną dla szerokiego rozwoju różnych zbiorowości narodowych, ponieważ zostały powołane by rozwijać nauki, od których natomiast zależy postęp w różnorodnych dziedzinach życia - zjednoczonych politycznie - różnorodnych grup etnicznych. Wszystkie uniwersytety kształciły zwykle przyszłych twórców kultury i formowały elity intelektualne - kierujące potem rozwojem określonego kraju; przygotowywały liczne kadry inteligencji będące na najwyższym z poziomów w różnych dziedzinach 4 złożonego życia narodowego; prowadziły badania naukowe bądź inspirowały wielu do ich prowadzenia. Można je więc uznać za najważniejsze z instytucji kulturalnych narodu. Powstawanie nowoczesnego narodu. Już w czasach nowożytnych miało miejsce w Europie wytworzenie się nowoczesnych narodów oraz nowoczesnej świadomości w narodzie. Poprzez nowoczesny naród rozumiemy: 1. wszystkie stany i warstwy lub klasy społeczne charakteryzujące się poczuciem głębokiej przynależności narodowej (a nie tylko, jak to było w okresie średniowiecza, pewne elity lub w późniejszym czasie stany wyższe identyfikujące się jako członkowie określonego narodu). Świadomość narodowa i poczucie tożsamości narodowej także obejmuje najniższe warstwy społeczeństwa. 2. podstawowe zręby kultury narodowej różnorodnych dziedzin - obyczajów, kultury i literatury, sztuki oraz nauki - zostają upowszechnione we wszelkich masach ludności. Tzw. samowiedza o swoim narodzie i jego dziejach oraz kulturze jest jednocześnie udziałem warstw wyższych oraz warstw niższych. 3. dany naród posiada swą własną organizację państwową bądź poprzez walki narodowowyzwoleńcze dąży do uzyskania niepodległości państwa, ale walki te oraz wysiłki zmierzające do posiadania niepodległości politycznej państwa często mają charakter masowy oraz trwały. Do kształtowania się nowoczesnego państwa w historii doprowadziło kilka dużych procesów, obejmujących przemiany polityczne, a także przemiany techniczno ekonomiczne, przemiany społeczne oraz rozwój masowych środków do przekazu kultury. Do bardzo ważnych aspektów przemian społecznych dokonujących się w Europie zaliczymy przeobrażenia techniczne i ekonomiczne znajdujące swój wyraz w szybkim rozwoju przemysłu fabrycznego oraz gospodarce tzw. Towarowopieniężnej. Szybko nastąpił rozwój masowych środkach przekazu; rozwijał się dynamicznie przemysł poligraficzny, który umożliwiał masowe nakłady książek i różnych wydawnictw oraz prasy. Poprzez to różnorodne treści symbolicznej kultury upowszechniane były pośród najniższych warstw w narodzie. Te wyżej wymienione czynniki mocno przyczyniły się do kształtowania się nowoczesnego narodu oraz świadomości narodowej. Naród a państwo. Państwem nazywamy organizację polityczną wyposażoną w suwerenną władzę zajmującą określony obszar. Przynależność do danego państwa ma charakter czysto sformalizowany -obywatelstwo. W obrębie danego państwa występuje zawsze stosunek: władza i podporządkowane jej osoby oraz grupy. Atrybutem każdego państwa jest suwerenność, którą rozumie się jako całkowitą niezależność od każdej siły zewnętrznej oraz wewnętrznej. Funkcję wewnętrzną państwa możemy opisać jako podejmowanie działań, jasno wskazujących na fakt, iż władza państwowa jest najważniejsza na danym terytorium oraz decyduje sama o pełnym zakresie swych kompetencji, a także wszystkie inne 5 instytucje oraz organy funkcjonują wyłącznie za jej zgodą oraz na warunkach wyraźnie przez nią nakreślonych. Funkcję zewnętrzną możemy określić jako realizację celów niezależnych od pozostałych państw oraz ochronę interesów określonego państwa. Pewne ograniczenie suwerenności jest możliwe tylko w wyniku przyjętych na określonych zasadach przez państwo zobowiązań -przykładowo jako następstwo przegranej wojny. Przynależność do danego państwa ma zawsze charakter przymusowy. Wszyscy obywatele mają określone obowiązki oraz prawa zwane zwykle obywatelskimi. Podział państw Biorąc pod uwagę strukturę, państwa dzieli się na : jednolite - unitarne oraz złożone -federacje lub państwa federacyjne. Tzw. państwa unitarne - władza suwerenna dotyczy zawsze całego obszaru i to w takim samym zakresie. Federacja - państwo, które składa się z większej bądź mniejszej ilości państw, ograniczających, na mocy porozumienia, wykonanie swojej suwerenności dla dobra powołanego poprzez siebie tzw. rządu federalnego - państwa federalnego nazywanego też związkowym. Zdarzało się w historii, że następował proces odwrotny - dochodziło do przekształcenia się państwa unitarnego w tzw. złożone. W każdej strukturze państwa federalnego funkcjonują - oprócz władzy federalnej - władze poszczególnych państw wchodzących w skład federacji - przykładowo stanów w USA. W tak określonym systemie zakres pełnienia władzy centralnej jest bardzo ściśle ograniczony oraz dotyczy zazwyczaj polityki zagranicznej i obronności oraz finansów. Odmienną formą w swojej strukturze jest niewątpliwie konfederacja państw - związek kilku państw ograniczających część swojej suwerenności dla dobra wspólnej polityki. Zwykle w takiej sytuacji nie powołuje się wspólnego organu - powoduje to, iż takie struktury zwykle nie są trwałe; czasem dochodzić może do powstania federacji. Granice Granica państwowa – powierzchnia pionowa przechodząca przez linię graniczną oddzielająca terytorium, podziemie i obszar powietrzny jednego państwa od innych państw lub obszarów niczyich. Do określania granic często używa się charakterystycznych elementów geograficznych, jak na przykład rzeki, łańcuchy górskie lub wybrzeża morskie. Oznaczana jest specjalnymi znakami. Stopień rozwinięcia granicy państwa określa współczynnik rozwinięcia granicy. Długość granic Polski - 3582 km: • • lądowych - 3054 km, w tym na rzekach - 1285 km; morskich - 528 km. Długość granic z sąsiednimi krajami: • • z Rosją (Obwód Kaliningradzki) - 210 km; z Litwą - 103 km; 6 z Białorusią - 416 km; z Ukrainą- 529 km; ze Słowacją - 539 km; z Czechami - 790 km; z Niemcami - 467 km; • • • • • Współrzędne geograficzne, rozciągłość południkowa i równoleżnikowa Współrzędne geograficzne – szerokość i długość geograficzna mierzone stopniach, minutach i sekundach kątowych. Początkiem układu współrzędnych geograficznych jest przecięcie się południka zerowego (Greenwich) z równikiem. Południk geograficzny – linia na powierzchni Ziemi o kształcie zbliżonym do półokręgu, która łączy oba bieguny, o długości ok. 20 tys. km, wyznaczająca kierunek północ-południe i przecinająca prostopadle równik. Południkiem miejscowym (danego punktu Ziemi) jest południk przechodzący przez dane miejsce. Żaden z południków nie jest szczególnie wyróżniony. Za południk początkowy (zerowy) przyjęto w 1884 roku południk przechodzący przez obserwatorium w Greenwich. Płaszczyzna południka 0° i 180° dzieli kulę ziemską na dwie półkule – wschodnią i zachodnią. Równoleżnik - okrąg powstały wskutek przecięcia powierzchni kuli ziemskiej płaszczyzną prostopadłą do jej osi. Najdłuższym równoleżnikiem jest równik, który ma 40 075 km długości. Równik dzieli kulę ziemską na dwie półkule – północną i południową. Podstawowe równoleżniki to: równik, zwrotnik Raka i zwrotnik Koziorożca a także koło podbiegunowe północne i południowe. Równoleżniki mają różne długości, w zależności od szerokości geograficznej. Skrajnymi punktami terytorium lądowego Polski są: na północ: Jastrzębia Góra: 54°50' N na południe: szczyt Opołonek w Bieszczadach: 49°00' N na wschód: zakole rzeki Bug koło Horodła (Strzyżowa): 24°09'E na zachód: zakole rzeki Odry koło Cedyni: 14°07'E 7 Rozciągłość południkowa wynosi 649 km, równoleżnikowa - 689 km. Podział administracyjny Polski Podział terytorialny Polski zmieniał się wielokrotnie, od II wojny światowej reformy miały miejsce w 1946, 1950, 1957 i 1975 oraz obecny trójstopniowy podział administracyjny obowiązujący od 1 stycznia 1999: I stopnia – 16 województw, II stopnia – 380 powiatów, 66 miast na prawach powiatu – gmina o statucie miasta, wykonująca zadania powiatu, 314 powiatów – skupiające od kilku do kilkunastu sąsiadujących ze sobą gmin, czasami potocznie zwane „powiatami ziemskimi”, III stopnia – 2479 gmin, 306 miejskich – gmina, która zawiera się w administracyjnych granicach miasta, 602 miejsko-wiejskie – gmina, w skład której wchodzi miasto oraz kilka wsi, 1571 wiejskich – gmina, która na swoim terytorium nie zawiera miasta. Województwo – jednostka podziału administracyjnego najwyższego stopnia w Polsce, od 1990 r. jednostka zasadniczego podziału terytorialnego administracji rządowej, od 1999 r. także jednostka samorządu terytorialnego. Powiat – jednostka samorządu terytorialnego II stopnia i podziału administracyjnego, obejmująca część obszaru województwa. Ich funkcjonowanie 8 reguluje ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2016 r. poz. 814). Potocznie stosuje się często terminy powiat ziemski i powiat grodzki. Rozróżnienie takie nie znajduje jednak podstaw w ustawie o samorządzie powiatowym. Bardziej poprawne jest mówienie o powiatach, czyli jednostkach samorządu obejmujących kilka gmin i posiadających własne organy, omówione w ustawie, oraz o miastach na prawach powiatu, w których organy samorządu gminnego posiadają również zadania i kompetencje przewidziane w ustawodawstwie dla samorządu powiatowego (niemniej miasta na prawach powiatu nawet w niektórych aktach prawnych nazywane są powiatami). Gminy w Polsce – jednostki samorządu terytorialnego III stopnia i podziału administracyjnego w Polsce, obejmujące części obszaru powiatów. Jednostki terytorialne - województwa, euroregiony Euroregion – wydzielona jednostka na obszarze dwóch lub więcej państw, forma współpracy transgranicznej pomiędzy regionami państw członkowskich Unii Europejskiej, państw kandydujących oraz regionami ich sąsiadów. W tworzeniu euroregionu uczestniczą przedstawiciele lokalnych i regionalnych władz samorządowych, a niekiedy także inni posłowie społeczni i ekonomiczni regionów przygranicznych. Działalność transgraniczną i euroregionalną regulują konwencje odpowiednich struktur międzynarodowych – Rady Europy i UE: Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej między Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi (tzw. Konwencja Madrycka z 21 maja 1980), Europejska Karta Samorządu Lokalnego, Europejska Karta Samorządu Regionalnego, Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych. Cele Euroregionów: zmiany charakteru granic i przezwyciężenia krępujących uregulowań państwowych dotyczących nieprzenikalności granic, umacnianie warunków gospodarczych i społeczno-kulturowych, czynienie ze zdecentralizowanych regionów siły napędowej współpracy ponadgranicznej ułatwienie realizacji europejskiej polityki zagospodarowania przestrzennego, usuwanie przeszkód i nierówności ekonomicznych i infrastrukturalnych, określanie metod rozwiązywania problemów, przejawów niedorozwoju i uciążliwości charakterystycznych dla obszarów peryferyjnych, 9 formułowanie zasad budowy podstaw wzajemnego zaufania i współpracy między instytucjami europejskimi oraz ich efektywności, budowanie i utrwalanie wzajemnych więzi. Ukształtowanie powierzchni Polski a dzieje geologiczne UKSZTAŁTOWANIE PIONOWE LITOSFERY Ukształtowanie pionowe powierzchni Ziemi (litosfery) jest wynikiem złożonej przeszłości geologicznej. Procesy geologiczne, które ukształtowały (i kształtują nadal) obraz naszej planety przedstawione są w rozdziale Geologiczne procesy wewnętrzne i zewnętrzne. Elementy pionowego ukształtowania lądu: góry, wyżyny, niziny, depresje, szelf, stok kontynentalny. Elementy pionowego ukształtowania dna oceanu: głębie oceaniczne, grzbiety oceaniczne, rowy oceaniczne. Góry – obszary położone wysoko nad poziomem morza o bardzo urozmaiconej powierzchni (duże różnice wysokości względnych); powstały w wyniku procesów górotwórczych. Wyżyny – obszary wzniesione ponad 300 m n.p.m.; charakteryzują się mniejszymi niż góry różnicami wysokości względnych; powierzchnia wyżyny jest na ogół falista, pagórkowata. Uwaga!!! Niektóre obszary wyżynne osiągają wyższe wysokości bezwzględne niż góry – o tym, że zaliczamy je do wyżyn decyduje charakter powierzchni (wartości wysokości względnych); przykładem może być Tybet, którego powierzchnia leży na wysokościach często przekraczających 5000 m n.p.m. (wyżej od Alp, będących 10 najwyższymi górami Europy); jednak ze względu na mniejsze wysokości względne zaliczany jest do wyżyn. Niziny – obszary położone do wysokości 300 m n.p.m.; ich powierzchnia jest zazwyczaj równinna, lekko falista, rzadziej pagórkowata. Depresje – obszary leżące poniżej poziomu morza, ale nie zalane wodą; ich występowanie najczęściej związane jest z zapadliskami tektonicznymi lub osuszanymi terenami nadmorskimi; depresja zalana wodą nazywana jest kryptodepresją. 11 Szelf – obszary lądowe zalane wodami mórz i oceanów, łagodnie zanurzające się do głębokości około 200 m. Stok kontynentalny – stromo nachylona powierzchnia (do 15°) łącząca szelf z dnem oceanów; miejscami stoki mogą być porozcinane głębokimi podmorskimi kanionami. Głębie oceaniczne (baseny oceaniczne) – rozległe obszary dna oceanicznego rozpościerające się na głębokości od 4000 do 6000 m; zajmują ponad połowę powierzchni Ziemi (około 70% dna oceanicznego); współczesne badania wykazały, że powierzchnia dna oceanów – podobnie jak lądów – jest silnie urozmaicona. Grzbiety oceaniczne – wielkie podmorskie systemy wzniesień powstające w strefach ryftowych; w niektórych miejscach ich szczyty znajdują się ponad powierzchnią wody i są wtedy wyspami. Rowy oceaniczne – wąskie, bardzo długie i głębokie (przeważnie ponad 7000 m) rozcięcia w dnie oceanicznym, które tworzą się w strefach subdukcji. Krzywa hipsograficzna jest wykresem przedstawiającym udział w powierzchni Ziemi poszczególnych wysokości bezwzględnych. 12 UKSZTAŁTOWANIE PIONOWE LITOSFERY W POLSCE Na terenie Polski zdecydowanie dominują niziny – zajmują one 91%powierzchni. Pozostała część naszego kraju wznosi się powyżej 300 m n.p.m., jednak tylko 0,2% powierzchni zajmują góry wzniesione powyżej 1000 m n.p.m. Średnia wysokość nad poziomem morza wynosi w Polsce 173 m. Najwyższym szczytem są leżące w Tatrach (Karpaty) Rysy – 2499 m n.p.m. Najniżej położony punkt to depresja na Żuławach Wiślanych — lustro wody Jeziora Druzno osiąga poziom 1,8 m poniżej lustra wody Bałtyku. Charakterystyczną cechą ukształtowania obszaru naszego kraju jest pasowy układ rzeźby. Wysokości bezwzględne terenu rosną w kierunku z północnego zachodu na południe. Nie jest to jednak wzrost regularny – pomiędzy obszarami wzniesień występują obniżenia. Wyróżnić można następujące pasy rzeźby terenu: - Pobrzeża Południowobałtyckie, - pojezierza, - Niziny Środkowopolskie, - wyżyny, - kotliny, - góry. 13 Pasowe ukształtowanie powierzchni Polski wynika z przeszłości geologicznej, np. wzniesienia obszarów pojeziernych i równinność Nizin Środkowopolskich to głównie efekt zlodowaceń plejstoceńskich, natomiast istnienie wyżyn i gór jest wynikiem ruchów orogenicznych oraz większej odporności budujących je skał. Ważniejsze elementy ukształtowania pionowego Polski: Góry Sudety – najwyższe pasmo: Karkonosze, szczyt: Śnieżka 1602 m n.p.m. Karpaty – najwyższe pasmo: Tatry, szczyt: Rysy 2499 m n.p.m. (inne pasma to np. Beskid Wysoki z Babią Górą 1725 m n.p.m., Bieszczady z Tarnicą 1346 m n.p.m., Gorce z Turbaczem 1310 m n.p.m.) Góry Świętokrzyskie – najwyższe pasmo: Łysogóry, szczyt: Łysica 612 m n.p.m. Wyżyny Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Małopolska (w jej obrębie Niecka Nidziańska i Wyżyna Kielecka), Wyżyna Lubelska, Roztocze Niziny Nizina Śląska, Nizina Wielkopolska, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska, Polesie Lubelskie, Pojezierze Wielkopolskie, Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Mazurskie Depresje Żuławy Wiślane 14 PASOWOŚĆ RZEŻBY TERENU W POLSCE Charakterystyczną cechą ukształtowania obszaru naszego kraju jest pasowy układ rzeźby. Wysokości bezwzględne terenu rosną w kierunku z północnego zachodu na południe. Nie jest to jednak wzrost regularny – pomiędzy obszarami wzniesień występują obniżenia. Pasowe ukształtowanie powierzchni Polski wynika z przeszłości geologicznej, np. wzniesienia obszarów pojeziernych i równinność Nizin Środkowopolskich to głównie efekt zlodowaceń plejstoceńskich, natomiast istnienie wyżyn i gór jest wynikiem ruchów orogenicznych oraz większej odporności budujących je skał. KRZYWA HIPSOGRAFICZNA POLSKI Krzywa hipsograficzna to wykres liniowy w układzie współrzędnych prostokątnych ilustrujący strukturę wysokościową i głębokościową dowolnego obszaru. Należy uwzględnić tworząc ją najwyższy i najniższy punkt i zaznaczyć go na wykresie. Dla każdego dowolnie obranego przedziału należy znaleźć dane procentowego udziału danych wyniosłości dla obszaru. 15 Krzywa hipsograficzna Ziemi 16 Krzywa hipsograficzna Polski PROFIL TERENU Profil terenu, profil topograficzny, wykres, na którym przedstawiono ukształtowanie terenu wzdłuż wybranej linii. Na osi rzędnych znajdują się wysokości bezwzględne, na osi odciętych - odległość, mierzona wzdłuż linii profilu. ZLODOWACENIE W epoce plejstocenu wystąpił cykl kilku zlodowaceń, podczas których obszar Polski częściowo lub niemal całkowicie pokryty był lądolodem. W tym czasie lądolód okresowo narastał i topniał, przez co na terenie prawie całego kraju znajdują się plejstoceńskie osady lodowcowe i wodnolodowcowe. Podczas plejstoceńskich glacjałów wielokrotnie tworzyły się lodowce górskie. W Karpatach szczególnie miało to miejsce w Tatrach i w Niżnych Tatrach, a w Sudetach w Karkonoszach. W tych pasmach górskich, a zwłaszcza w Tatrach, do dzisiaj widać liczne ślady w postaci kotłów lodowcowych, moren, rygli skalnych, wygładów lodowcowych oraz systemów dolin U-kształtnych, dolin zawieszonych i innych form rzeźby glacjalnej. Natomiast obszar Gór Świętokrzyskich był prawie w całości pokryty lądolodem skandynawskim, z którego wystawały jedynie wyższe partie gór jako nunataki. Na tych obszarach kraju, do których nie dotarł lądolód, gdy śniegu było bardzo dużo lecz zbyt mało, aby się uformował lodowiec lokalny (lodowiec górski), panowały warunki peryglacjalne. Duże nagromadzenia śniegu powodowały słabsze, lecz podobne do efektów działania lodowca na rzeźbę terenu, procesy niwalne. Ich rezultaty można rozpoznać w wielu masywach górskich – w Tatrach, na Babiej Górze, w Karkonoszach, Masywie Śnieżnika, Górach Izerskich, są to m.in. nisze niwalne. W jeszcze cieplejszych okresach (jak i w wielu krajach położonych na południe od Polski), zamiast opadów śniegu występowały nieraz zwiększone opady deszczu 17 (tzn. okresy pluwialne lub pluwiały), modelując powierzchnię terenu erozyjnie. Efekty tych procesów widać w niektórych miejscach do dziś, np. w niższych częściach polskich Karpat, gdzie również występują szerokie dolin. RUCHY GÓROTWÓRCZE Ruchy górotwórcze to długotrwały, liczący miliony lat, proces polegający na pofałdowaniu warstw skalnych i prowadzący do powstawania łańcuchów górskich. W poniższej tabeli przedstawiono ruchy górotwórcze z czasem ich trwania, występowaniem w Polsce oraz na świecie. Nazwa Czas ruchów górotwórczych Alpejskie 237 mln lat temu - do dziś (mezozoik i kenozoik) 428 mln 250 mln lat Hercyńskie temu (waryscyjskie) (karbon, perm) Kaledońskie 496 mln 430 mln lat temu (ordowik, sylur, dewon) Występowanie w Występowanie na świecie Polsce Karpaty, odmłodzenie starszych górotworów (Sudety, Góry Świętokrzyskie) Alpy, Karpaty, Pireneje, Apeniny, Stara Płanina, Góry Dynarskie, Atlas, Himalaje, Kaukaz, Andy, Kordyliery Sudety, Góry Świętokrzyskie Południowa Anglia, Bretania, Masyw Centralny, Masyw Armorykański, Ardeny, Wogezy, Reńskie Góry Łupkowe, Harz, Schwarzwald, Rudawy, Masyw Czeski, Ural, Ałtaj, Góry Smocze, Góry Przylądkowe, południowozachodnie Appalachy, Wyżyna Patagońska, środkowe Wielki Góry Wododziałowe Góry Świętokrzyskie, część Sudetów Góry Kaledońskie, Grampian, Góry Skandynawskie, góry Spitsbergenu, GóryJabłonowe, obszar od północnowschodnich Appalachów przez Nową Funlandię po północno-wschodnią Grenlandię, Góry Flindersa, Alpy Australijskie 18 Bajkalskie, Assyntyjskie, Kadomijskie, Katangijskie 630 mln 542 mln lat temu — północny Ural, Góry Bajkalskie, Góry Barguzińskie, Sajan Wschodni, Góry Stanowe, Góry Ikackie, Chamar, Daban, Góry Przymorskie, Katanga Grenwilskie 1200 mln 1000 mln lat temu — od Półwyspu Labrador do Teksasu Gotyjskie, Karelskie, Hudsońskie 1600 mln 1400 mln lat temu — Karelia, północna i środkowa Szwecja, Labrador, rejon Zatoki Hudsona Saamijskie, Białomorskie, Kenorańskie 2500 mln lat temu i wcześniej — niewielkie obszary Kanady, Afryki i Antarktydy PROCES KSZTAŁTUJĄCY RZEŹBĘ GEOLOGICZNE PROCESY, zjawiska i zespoły zjawisk fiz. i chem. przebiegające w obrębie litosfery, zwł. skorupy ziemskiej, wpływające na jej budowę, skład chem. i miner., właściwości fiz., a także kształtujące powierzchnię Ziemi; rozróżnia się p.g. endogeniczne i egzogeniczne. EGZOGENICZNE PROCESY, procesy geol. przebiegające dzięki czynnikom działającym na powierzchni Ziemi i w strefie przypowierzchniowej; do p.e. należą gł.: wietrzenie, erozja, grawitacyjne przemieszczenia mas skalnych (np. osuwiska), sedymentacja; przeciwieństwo procesów endogenicznych. WIETRZENIE, geol. przemiany, którym ulegają skały na powierzchni Ziemi i w strefie przypowierzchniowej pod wpływem wody, powietrza, zmian temp., działalności organizmów; prowadzi do rozpadu mech. i rozkładu chem. skał; w wyniku w. powstają niekiedy złoża kopalin; zob. też zwietrzelina. DENUDACJA [łac.], geol. ogół procesów niszczących powierzchnię Ziemi, powodujących jej wyrównywanie i obniżanie; obejmuje wietrzenie, erozję i powierzchniowe ruchy mas skalnych, np. osuwiska, spełzywanie. EROZJA [łac.], geol. żłobienie powierzchni Ziemi przez wody, lodowce i wiatr oraz unoszony przez nie materiał skalny (abrazja), połączone z usuwaniem powstałych produktów niszczenia skał; rozróżnia się e. rzeczną, mor., lodowcową, eoliczną 19 (powodowaną przez wiatr), deszczową; jest ważnym czynnikiem denudacji. ENDOGENICZNE PROCESY, procesy geol. związane genetycznie ze zjawiskami zachodzącymi w głębi Ziemi, przebiegające dzięki czerpanej stamtąd energii; np. wulkanizm, metamorfizm, diastrofizm; przeciwieństwo procesów egzogenicznych DIASTROFIZM [gr.], ogół procesów geol. endogenicznych, prowadzących do mech. deformacji skorupy ziemskiej na dużych obszarach; obejmuje gł. ruchy górotwórcze (orogeneza) i epejrogeniczne; ob. za podstawowy czynnik d. uważa się ruch płyt litosfery. WULKANIZM [łac.], geol. ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię Ziemi produktów magmowych (law, materiałów piroklastycznych, ekshalacji wulk.); przejawem w. jest gł. działalność wulkanów, w której wyniku powstają skały wylewne i piroklastyczne; procesy w. wywierają znaczny wpływ na budowę skorupy ziemskiej (tektoniki płyt teoria) i rzeźbę powierzchni niektórych obszarów Ziemi. PLUTONIZM [gr.], geol.: zachodzące w głębi Ziemi zjawiska geol. prowadzące do powstawania magmy i skał magmowych; TRZĘSIENIE ZIEMI, krótkotrwałe, gwałtowne wstrząsy skorupy ziemskiej wywołane zwykle przez nieodwracalne deformacje ośr. skalnego w głębi Ziemi, czemu towarzyszy naruszenie ciągłości ośr. skalnego i emisja fal sejsmicznych; strefa deformacji, będących przyczyną t.z., jest zw. ogniskiem t.z. (w jego obrębie wyróżnia się hipocentrum); t.z. występują gł. na obszarach zw. strefami sejsmicznymi i spowodowane są przez ruch płyt litosfery i ich kolizje (t.z. tektoniczne),a także przez towarzyszące tym procesom zjawiska wulk. (t.z. wulkaniczne); znaczne obszary Ziemi są na ogół wolne od t.z. (strefy asejsmiczne); niektóre słabe t.z. są skutkiem działalności człowieka, np. eksploatacji kopalin; natężenie t.z. określa się za pomocą skali Richtera lub skali Mercallego; t.z. (a także wywoływane przez nie osuwiska i tsunami) powodują niekiedy wielkie zniszczenia (np. 1906 w San Francisco, 1988 w Armenii), zwł. w rejonie epicentrum; badaniem t.z. zajmuje się sejsmologia. OROGENEZA [gr.] (ruchy górotwórcze), geol. przebiegające na dużych obszarach, wielofazowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące powstawanie orogenów w wyniku fałdowania kompleksów skalnych, a zwł. formowania płaszczowin; za przyczynę o. uważa się ob. kolizje kontynentów; np. o. kaledońska, hercyńska, alpejska. 20 Wydarzenia w rozwoju geologicznym Polski, KENOZOIK: czwartorzęd: - powstanie Morza Bałtyckiego - zlodowacenia PALEOGEN: - powstanie Karpat - wypiętrzanie Sudetów - działalność wulkaniczna - powstanie złóż soli kamiennej, siarki i węgla brunatnego NEOGEN: - powstanie złóż ropy naftowej i gazu ziemnego na teranie Pogórza Karpackiego MEZOZOIK: Kreda: - powstanie złóż wapieni i kredy piszącej na terenie Wyżyny Lubelskiej Jura: - zalewy wód morskich - powstanie pokładów wapieni Trias: - zalewy wód morskich PALEOZOIK: Perm: - zalewy wód morskich - działalność wulkaniczna w Sudetach i okolicach Krakowa - powstanie pokładów soli kamiennej (okol. Inowrocławia) Karbon: - wypiętrzanie Sudetów i Gór Świętokrzyskich - powstanie pokładów węgla kamiennego na Wyżynie Śląskiej Dewon: - zalewy wód morskich - powstanie wapieni Gór Świętokrzyskich Sylur, ordowik: - pierwszy etap fałdowań Gór Świętokrzyskich Kambr: - działalność wulkaniczna w Sudetach PREKAMBR: - działalność wulkaniczna 21 - powstanie gnejsów Gór Sowich - tworzenie się platformy wschodnioeuropejskiej KRAJOBRAZ POJEZIERZY. CO POZOSTAWIŁ LĄDOLÓD? Epoki lodowcowe były okresami, kiedy duże połacie Ziemi pokrywały grube płaty lodu. Każda epoka trwała przez tysiąclecia. Pomiędzy nimi były okresy ocieplenia. Czwartorzęd jest to młodszy okres kenozoiku, trwający od ok. 1,8 mln lat temu do dziś. Dzieli się na 2 epoki: wczesną — plejstocen (dyluwium, epoka lodowcowa) i późną — holocen (aluwium, epoka polodowcowa), obejmującą ostatnie 11 tys. lat. W plejstocenie klimat ulegał wielokrotnym wahaniom, kilka wielkich fal ochłodzeń (glacjał) i ociepleń (interglacjał) objęło glob ziemski w strefie umiarkowanej rozwinęły się wielkie zlodowacenia kontynentalne. Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu klimat oziębił się, a jednocześnie wzrosła liczba opadów. Na wielu obszarach kuli ziemskiej zaczęły się tworzyć lodowce. Jednym z obszarów powstania lodowców była Skandynawia. Zgodnie z nachyleniem terenu, lodowiec (=to nagromadzenie lodu pozostające w ciągłym, powolnym ruchu; powstaje powyżej linii wiecznego śniegu, gdy masa śniegu zmienia się w lód lodowcowy w wyniku presji wywieranej, przez nadległe warstwy; lodowiec przesuwa się aż do momentu przekroczenia linii wiecznego śniegu, poniżej której następuje jego topnienie, a w efekcie powolny zanik) – lądolód (=lodowiec kontynentalny, to pokrywa lodowa pokrywająca znaczną część kontynentu lub dużej wyspy, tworząca wypukłą czaszę o krzywiźnie prawie niezależnej od kształtu podłoża; lądolód porusza się od najwyższego punktu we wszystkich kierunkach) – nasuwał się na obszary dzisiejszej Polski. Czwartorzęd w Polsce jest ściśle związany z historią lądolodu Skandynawskiego. Tylko niektóre rejony Karpat i Sudetów nie zostały pokryte lodem. W najwyższych partiach gór, w Tatrach i Karkonoszach rozwinęły się lokalne lodowce górskie, o czym świadczą cyrki polodowcowe wypełnione wodą, np. Czarny Staw. W Polsce wyróżnia się, co najmniej trzy zlodowacenia (= tworzenie się lądolodów pokrywających znaczne obszary powierzchni Ziemi): południowopolskie (Sanu), środkowopolskie (Odry i Warty), północnopolskie (Wisły). Efektem zlodowacenia skandynawskiego jest ukształtowanie się zarysów Morza Bałtyckiego i rzeźba lądów oraz pokrycie osadami polodowcowymi około 85% powierzchni naszego kraju. Na obszarze najmłodszego zlodowacenia północnopolskiego, formy lodowcowe są bardzo dobrze zachowane. Obszar ten ma rzeźbę młodoglacjalną (=rzeźba, obszar, 22 krajobraz, cechująca się dominacją form terenu pochodzących z ostatniego zlodowacenia; charakteryzuje się przewagą wysoczyzn zbudowanych z moreny, oddzielonych od siebie rynnami polodowcowymi, wyżłobionymi przez wody lodowcowe, wypełnionymi często jeziorami; częste są kemy, ozy oraz zagłębienia wytopiskowe (oczka polodowcowe)). Natomiast na terenie nizin środkowopolskich rzeźba polodowcowa została mocno przekształcona, powstał teren równinny o rzeźbie staroglacjalnej (=rzeźba, obszar, krajobraz cechująca się przewagą form i osadów polodowcowych, pochodzących nie z ostatniego, lecz z poprzednich zlodowaceń; powstałe wtedy formy glacjalne podlegały niszczeniu i ewolucji w trakcie okresu międzylodowcowego, w okresie ostatniego zlodowacenia; obszar zbudowany jest głównie z osadów glacjalnych i glacifluwialnych (osadzonych przez wody lodowcowe); w krajobrazie przeważają równiny urozmaicone niskimi garbami o łagodnych formach, oddzielone od siebie pradolinami; cechą charakterystyczną jest brak jezior). Formami krajobrazu polodowcowego, wyróżniającymi ten obszar na Niżu Polskim są moreny czołowe (=usypywane wały, pagóry morenowe w czasie postoju lądolodu u jego czoła; materiał budujący to glina zwałowa, piaski, żwiry, głazy narzutowe różnej wielkości), które mają wygląd wałów lub wzgórz ciągnących się zwykle wzdłuż czoła lodowca. Wzgórza moren czołowych tworzą najwyższe wzniesienia Niżu Polskiego: Wieżyca (329m), Dylewska Góra (312m), Szeskie Wzgórza (309m). Na północ od moren czołowych znajduje się teren lekko falisty lub równinny moreny dennej (=to masa gliniasto - gruzowa, którą przesuwający się lodowiec żłobi podłoże i w efekcie pogłębia dolinę; dlatego też z pierwotnie V - kształtnych górskich dolin rzecznych powstają doliny o przekroju litery U; przeobrażone przez lodowiec doliny mają strome zbocza i wklęsłe dna). Natomiast na południe od moren czołowych rozciągają się piaszczyste pola sandrowe (=rozległe pola piasków, powstałe, gdy wody wypływające spod lądolodu oraz pochodzące z topnienia jego czoła wypłukiwały z moren czołowych piasek). Do najbardziej znanych sandrów należą: Augustowski, Tucholski (Brdy). Charakterystycznym elementem krajobrazu młodoglacjalnego są rynny polodowcowe (formy powierzchniowe Ziemi, powstające pod powierzchnią lodowca na skutek erozji wód podlodowcowych; tworzą ciąg zagłębień o różnych rozmiarach i głębokościach, nawiązujący do biegu i siły erozyjnej rzeki podlodowcowej; po ustąpieniu lodowca rynny polodowcowe są wypełnione martwym lodem, co zapobiega zasypaniu przez morenę denną lub piaski sandrowe; po wytopieniu lodu najniższe części zajmują jeziora rynnowe). Rynny polodowcowe są powszechne w północnej i środkowej Polsce. Do jezior rynnowych należą m.in.: Jeziorak, Gopło, Wigry, Jezioro Raduńskie. Obok rynien polodowcowych powstały w zagłębieniach moreny dennej jeziora o urozmaiconej linii brzegowej i niewielkiej głębokości (Śniardwy i Mamry). Na obszarze moreny dennej zlodowacenia północnopolskiego występują również specyficzne formy krajobrazu polodowcowego: drumliny (=zespoły wydłużonych wzgórz ciągnących się w kierunku prostopadłym do czoła lodowca; okolice Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim; wskazują kierunek posuwania się lądolodu), ozy (=wydłużone wzgórza ciągnące się kilka lub kilkanaście kilometrów; zbudowane z piasków i żwirów, na przykład koło Mrągowa, w okolicach Poznania), kenny (=okrągłe lub wydłużone pagórki i wzgórza, zbudowane ze żwirów, piasków i mułków. Są to formy akumulacyjne, utworzone przez lodowiec i wody polodowcowe). 23 Do form erozyjnych, utworzonych przez wody wypływające spod lodowca, zaliczamy: pradoliny (szerokie doliny o płaskim dnie; największe: Warszawsko -berlińska, Toruńsko – eberswaldzka, Wrocławsko – magdeburska), wysoczyzny (obszary moreny dennej pociętej dolinami rzecznymi lub pradolinami; powstały po wytopieniu się lodowca). Do bogactw mineralnych okresu czwartorzędu należą: gliny, iły warwowe, piaski, żwiry, głazy narzutowe wykorzystywane w budownictwie, w przemyśle ceramicznym Cechy rzeźby powierzchni ziemi w Polsce: nachylenie obszaru z południowego– wschodu ku północnemu – zachodowi, zdecydowana przewaga nizin (91% powierzchni kraju), równoleżnikowa pasowość rzeźby, (= występowanie na przemian pasów wypukłych i wklęsłych), rzeźba wysokogórska na południu kraju (2,5% powierzchni), rozległy krajobraz staroglacjalny w środkowej Polsce i krajobraz młodoglacjalny na obszarze ostatniego zlodowacenia. Morena – materiał skalny transportowany lub osadzony przez lodowiec lub lądolód. Morena: 1. Wszelki materiał skalny składający się z przemieszanych frakcji różnej wielkości (bloki skalne, głazy, żwiry, piaski, pyły), gliny, transportowanych i osadzanych przez lodowiec, pochodzących głównie z niszczenia jego podłoża, ze zboczy wznoszących się ponad powierzchnię lodowca, jak również przynoszonych przez lawiny i wiatr. 2. Forma ukształtowania powierzchni Ziemi o charakterze akumulacyjnym – wzniesienie (różnego rodzaju pagórki, pagóry, wzgórza, ciągi wzgórz, wały itp.) utworzone z materiału skalnego osadzonego przez lodowiec lub przemieszczonego pod jego naciskiem. 24 25 KLIMAT POLSKI Elementy klimatu i pogody: Pogoda to ogół zjawisk fizycznych, którym podlega troposfera w określonym czasie i miejscu. Klimat to przebieg pogody na pewnym obszarze, ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji. 26 Elementy pogody: - temperatura powietrza - wilgotność powietrza - ciśnienie atmosferyczne - opady atmosferyczne - wiatr - zachmurzenie nieba Elementy klimatu: - gatunki roślin i zwierząt - suma opadów - temperatura - amplituda temperatur - ciśnienie - siła i kierunek wiatru - nasłonecznienie Pogoda - chwilowy stan atmosfery w danym miejscu; pogoda jest określana przez ilościowo-jakościowy opis elementów meteorologicznych (składników pogody; zob. tabela poniżej);nauką zajmującą się pogodą jest meteorologia (gr. meteoros = unoszący się w powietrzu, logos = słowo, nauka). Klimat - normalny (charakterystyczny) przebieg pogody na danym obszarze ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji; klimat kształtuje się pod wpływem właściwości fizycznych i geograficznych danego obszaru; nauką zajmującą się badaniem klimatu jest klimatologia (gr. klima, dopełniacz klimatos = nachylenie, zwłaszcza punktu na Ziemi względem Słońca; strefa Ziemi) Główne składniki pogody i ich opis obserwacyjny Składnik Typ opisu Temperatura powietrza ilościowy Opady atmosferyczne ilościowo-jakościowy 27 Wilgotność powietrza ilościowy Zachmurzenie nieba ilościowo-jakościowy Ciśnienie atmosferyczne ilościowy Wiatr Meteorologia a klimatologia Różnice między meteorologią a klimatologią wynikają z różnicy w definicji ich przedmiotów badań, czyli pogody i klimatu. Pogodę można obserwować, klimatu nie. Klimat w tym sensie jest pojęciem abstrakcyjnym. Można go określić jako statystykę pogody. Meteorologia, nazywana czasem słusznie fizyką atmosfery, jest częścią geofizyki i rozpatruje zjawiska w atmosferze z punktu widzenia praw fizyki. Bazuje bardziej na metodach teoretycznych. Nie interesuje się specjalnie miejscem czy regionem występujących zjawisk i procesów. Klimatologia z kolei jest częścią geografii i rozpatruje zjawiska pogodowe z punktu widzenia ich prawidłowości w czasie i przestrzeni kuli ziemskiej. Bada jak te zjawiska wpływają na kształtowanie się i zróżnicowanie krajobrazowe różnych części świata. I odwrotnie - jak czynniki środowiska wpływają na pogodę i klimat. Podstawową metodą w klimatologii, tak jak w całej geografii, jest obserwacja. Ale jeżeli - jak powiedziano wcześniej - klimatu nie można zaobserwować? To prawda, ale klimatologia na podstawie obserwacji pogody dąży do ustalenia prawidłowości w jej następstwach czasowych (w cyklu dobowym, rocznym, wieloletnim), jak i uwarunkowań w różnych skalach przestrzennych na kuli ziemskiej. Tak więc klimatologia jest typową nauką empiryczną. Meteorologia i klimatologia są niejednokrotnie pojmowane jako jedna nauka, ponieważ nie są rozróżniane lub niewłaściwie rozumiane pojęcia pogody i klimatu. Aby łatwiej zapamiętać, można utworzyć skróty myślowe - meteorologia to część fizyki, klimatologia to część geografii. Pogoda to chwila, klimat to wieloletni okres czasu (minimum 30 lat obserwacji). Owszem, meteorologia i klimatologia w pewnych zagadnieniach przenikają się, jednak posiadają różne motywy, metody i cele w badaniu atmosfery. 28 Chmury wysokie: - cirus – pierzaste, - ciruscumulus – piezrzasto-kłębiaste, - cirusstratus – warstwowo-pierzaste, Chmury średnie: - altocumulus – średnie kłębiaste, - altostratus – średnie warstwowe, - nimbostratus – warstwowo-deszczowe, Niskie: - stratocumulus – kłębiasto-warstwowe, - stratus – niskie warstwowe. Najkrócej, pogoda to stan atmosfery w danej chwili (na określonym obszarze), wyrażony przez określenie wartości elementów meteorologicznych i zjawisk atmosferycznych. Klimat natomiast, to charakterystyczny dla danego obszaru zespół zjawisk i procesów atmosferycznych, kształtujących się pod wpływem 29 właściwości fizycznych i geograficznych tego obszaru, określony na podstawie wyników wieloletnich obserwacji. Z podanych definicji wynika, że pogoda to te wszystkie procesy w atmosferze, które zachodzą w krótkim czasie (w danym momencie, w ciągu godziny, dnia), a klimat to reżim (następstwo) pogód jakie pojawiają się na danym obszarze (zwykle w podobnej kolejności), jaki ustalił się w wyniku wieloletniego oddziaływania tych samych czynników klimatycznych. Oznacza to, że w kolejnych okresach roku możemy spodziewać się typów pogody zbliżonych do tych określonych na podstawie wieloletnich obserwacji. Na przykład w lecie możemy oczekiwać wysokich wartości temperatury, dużego usłonecznienia, większych opadów w lipcu niż w sierpniu, w październiku tzw. złotej jesieni (chociaż przecież nie zawsze ona występuje), a zimą wysokich opadów śniegu, mrozów i pojawiających się (w zbliżonych terminach) fal ciepła (odwilży). Jaka może być pogoda? • piękna • deszczowa • słoneczna • wietrzna • pochmurna • upalna… różna, ale pogoda jest zawsze! A jaki może być klimat? • „sprzyjający” (czemuś) • górski • suchy lub wilgotny • polarny lub zwrotnikowy • oceaniczny lub kontynentalny • przejściowy 30 Czynniki klimatotwórcze: szerokość geograficzna (różny kąt padania promieni słonecznych, zmienia wielkość otrzymywanej energii słonecznej) wysokość n.p.m. (zmienia się temperatura i ciśnienie) rozkład lądów i mórz (powstają masy powietrza kontynentalnego suchego i oceanicznego wilgotnego) prądy morskie (wpływają na temperaturę obszarów nadbrzeżnych) ukształtowanie powierzchni (wysokość i kierunek przebiegu łańcuchów górskich modyfikuje warunki przepływu mas powietrza) szata roślinna (lasy poprawiają bilans wodny i wpływają na zmianę amplitudy dobowej temperatury powietrza) rodzaj podłoża (w zależności od rodzaju podłoża zmienia się ilość energii cieplnej w środowisku ( śnieg odbija promieniowanie i zmniejsza przychód energii) Strefa i typ klimatu: Klimat polski zaliczany jest do strefy klimatycznej umiarkowanej, grupy klimatów ciepłych, typu przejściowego. CZYNNIKI STREFOWE (radiacyjne) wysokość słońca nad horyzontem warunkująca ilość docierającej do powierzchni ziemi energii słonecznej, czas dopływu energii słonecznej do powierzchni ziemi ,na który ma wpływ długość dnia. CZYNNIKI METEOROLOGICZNE(cyrkulacyjne) masy powietrza kształtujące się w układach barycznych, mogą mieć różne cechy w zależności od powierzchni nad jaką się kształtowały, układy baryczne nad Polską często przemieszczają sie niże z frontami atmosferycznymi, ponieważ nasz kraj położony jest w strefie przeważających wiatrów zachodnich. Główne ośrodki baryczne kształtujące klimat polski dzielimy na; stałe -niż Islandzki, wyż azorski sezonowe-wyż wschodnioazjatycki, niż południowo azjatycki. 31 MASY POWIETRZA NAD POLSKĄ polarnomorskie, polarno kontynentalne, arktyczne morskie, arktyczne kontynentalne, zwrotnikowe morskie, zwrotnikowe kontynentalne. TEMPERATURA średnia roczna temperatura powietrza obniża się od około 8,5stopniC na zachodzie kraju do około 6 stopni C na północnym wschodzie. średnia temperatura stycznia obniżają się od około -1 stopni C na zachodzie do poniżej -5 na północnym wschodzie. średnie temperatury lipca rosną od południa od około 9 stopni C w najwyższych partiach Tatr do ponad 18 stopni C. regiony polski ; najcieplejsze; Nizina Śląska, zachodnia część Kotliny Sandomierskiej. najchłodniejsze; Karpaty, Sudety, Góry Świętokrzyskie, Pojezierze Suwalskie. OPADY Średnia roczna suma opadów wynosi około 600mm. Największe występują w górach 1700mm i nad morzem. Średnio notuje się około 140 dni z opadem w południowo wschodniej Polsce i do 240 dni w Karkonoszach. Około 40% opadów skupia się w trzech miesiącach letnich. PORY ROKU W Polsce występuje sześć pór roku: zima, przedwiośnie, wiosna, lato, jesień, przedzimie. 32 OKRES WEGETACJI Okres wegetacji -to nieprzerwany okres ze średnią dobową temperaturą wyższą lub równą 5 stopni Celcjusza, co uniemożliwia rozwój roślin. Najdłuższy jest na zachodniej części Pojezierza Pomorskiego i Wielkopolskiego, Nizinie Śląskiej w okolicach Wrocławia, Kotlinie Oświęcimskiej i Sandomierskiej (powyżej 220 dni). Najkrótszy w górach i północno wschodniej Polsce (poniżej 190 dni). Cechy przejściowości: częstych zmianach pogody różnym przebiegu pogody w poszczególnych latach i porach roku rozkładzie średniej temperatury powietrza w styczniu rozkładzie rocznej amplitudy temperatury powietrza zróżnicowanej długości okresu wegetacyjnego występowaniu sześciu termicznych pór roku (zimy, przedwiośnia, wiosny, lata, jesieni i przedzimia) Klimat Polski a życie i działalność człowieka: Gęstość zaludnienia Najgęściej zaludnione są obszary o najkorzystniejszych warunkach klimatycznych, czyi wąski pas wybrzeża o szerokości około 200 km gdzie warunki klimatyczne, małe wahania stanów pogody są bardzo korzystne dla człowieka. Wpływ warunków klimatycznych na gęstość zaludnienia widać także na przykładzie poszczególnych stref klimatycznych. Najkorzystniejsze warunki dla osadnictwa panują w strefie klimatów umiarkowanych i podzwrotnikowych (te strefy skupiają największą liczbę mieszkańców Ziemi) najmniej korzystne warunki panują natomiast w strefie klimatów zwrotnikowych i okołobiegunowych – liczne subekumeny i anekumeny. Sposób życia Warunki klimatyczne wpływają także na szeroko rozumiany sposób (styl) życia ludzi. Wysokie temperatury w ciągu całego roku sprzyjają budownictwu lekkiemu, bez dodatkowych instalacji grzewczych itp. natomiast niskie temperatury przyczyniają się 33 do budowy masywnych bloków, ocieplanych z instalacjami grzewczymi czy w końcu domów iglo na dalekiej północy. Warunki klimatyczne wpływają także na dietę (sposób odżywiania się) ludzi. Zupełnie inaczej wygląda posiłek Eskimosa mieszkającego na dalekiej północy obfitujący w dużą ilość białka zwierzęcego od posiłku np. Włocha który preferuje przysmaki śródziemnomorskie np. oliwki, cytrusy. Rolnictwo Najbardziej zależny od warunków klimatycznych dział gospodarki. Rodzaj klimatu warunkuje mi. długość trwania okresu wegetacyjnego. Im niższe szerokości geograficzne tym czas trwania okresu wegetacyjnego wydłuża się. Dzięki temu w strefie klimatów podzwrotnikowych lub zwrotnikowych możliwe są nawet dwu lub trzykrotne zbiory plonów w ciągu roku a w strefie klimatów równikowych okres wegetacyjny trwa cały rok. Od wysokości temperatur i od długości okresu wegetacyjnego zależy także rodzaj uprawianych roślin. Dla strefy umiarkowanej charakterystyczne są uprawy mi. pszenicy lub żyta, strefa podzwrotnikowa to głównie pszenica i kukurydza, zwrotnikowa to ryż a równikowa to maniok, bataty itp. Szczególną zależność rolnictwa od warunków klimatycznych (zwłaszcza w Indiach) widać w południowo – wschodniej Azji gdzie uprawa ziemi zależy od rocznego cyklu monsunowego. Np. uprawy ryżu w Indiach są uzależnione nadejściem monsunu letniego (wieje znad oceanu i przynosi większe opady). Warunki klimatyczne warunkują także pośrednio rodzaj gleby która występuje na danym terenie. Gleba z kolei jest bardzo ważnym elementem gospodarki rolnej. Turystyka Klimat może być także jednym z walorów turystycznych jakieś miejscowości, kraju czy regionu. Od zawsze ludzie wolą spędzać urlopy w niższych szerokościach geograficznych gdzie wahania stanów pogody są rzadkie a temperatura zwłaszcza w 34 okresie letnim wysoka i stała. Stąd popularnymi miejscami wypoczynku są mi. Karaiby, Baleary, Wyspy kanaryjskie, Mauritius itp. Szczególnie groźne i mające negatywny wpływ na życie i gospodarkę człowieka są anomalie pogodowe do których zaliczamy długotrwałe susze czy intensywne opady oraz cyklony tropikalne. Susze Długotrwały brak opadów lub ich znaczne zmniejszenie na obszarach gdzie zwykle występują może doprowadzić do klęski żywiołowej, szczególnie tam gdzie gospodarka opiera się na rolnictwie (np. susze w latach 70 i 80 w krajach Sahelu – Od Mauretanii do Sudanu) Długotrwałe susze w latach 80 i 90 w Australii i Indonezji doprowadziły do wielkich pożarów lasów. Powodzie Powodzie spowodowane większymi niż zwykle opadami, gwałtownymi roztopami itp. Często nawieszają one gęsto zaludnione obszary rolnicze Chin (wylewy Huang-ho, Jangcy), Indii i Bangladeszu. Wywołuje je także zjawisko El Nino w obrębie zachodnich wybrzeży Peru. Ostatnie powodzie w Polsce (1997 i 2001) były przyczyną nawalnych letnich deszczy. Cyklony tropikalne Cyklony tropikalne tworzą się nad ciepłymi wodami mórz i oceanów w niskich szerokościach geograficznych. Zniszczenia powodowane przez cyklony są następstwem bardzo silnego wiatru, niezwykle obfitych opadów deszczu, powodujących wezbrania rzek i powodzie, oraz działania wzburzonego morza (wysokie fale niszczące brzegi i budowle nadbrzeżne). Największe cyklony tropikalne występują u południowo – wschodnich wybrzeży Azji – Indie, Bangladesz, Japonia itp. Tornada i trąby powietrzne tworzą się na lądach gdzie sieją spustoszenie. Podobnie jak huraganom towarzyszą im silne wiatry i gwałtowne burze powodujące powodzie i inne zniszczenia. Najwięcej trąb powietrznych występuje 35 w tzw. Alei tornad ciągnącej się przez centrum USA. Trąby powietrzne o znacznie mniejszej skali występują także w Polsce np. na Podhalu. 36
