Temat nr 55. - Świat bezkręgowców cz 1. Teoria

Temat nr 55. - Świat bezkręgowców cz 1.
Teoria
CHARAKTERYSTYKA bezkręgowców (do pierścienic)
Bezkręgowce – zespół wszystkich grup zwierzęcych o rozmaitych planach budowy i różnym pochodzeniu,
przeciwstawiany potocznie kręgowcom. Jest to sztuczna jednostka systematyczna grupująca zwierzęta wielokomórkowe,
wyodrębniane na podstawie negatywnej cechy diagnostycznej – braku szkieletu wewnętrznego (osiowego) w postaci
kręgosłupa i czaszki. Pozostałe cechy, którymi określa się bezkręgowce nie są jednoznaczne. Do bezkręgowców należy
97–99% współcześnie występujących zwierząt. Liczba opisanych gatunków przekracza 1 milion.
Bezkręgowce jest to jednostka sztuczna i grupuje zupełnie odmienne od siebie zwierzęta.
We współczesnej klasyfikacjach wśród bezkręgowców wyróżnia się ponad 30 typów zwierząt, w tym niektóre bardziej
spokrewnione z kręgowcami, niż z innymi bezkręgowcami.
Jamochłony – tradycyjna nazwa grupy bezkręgowców wodnych obejmującej parzydełkowce i żebropławy (a czasem
również gąbki), między którymi nie potwierdzono bliskiego pokrewieństwa. Grupa ta obejmuje ok. 10 tys. gatunków.
Nazwa jamochłony wywodzi się z dawnego przekonania, że jama tych organizmów służy do trawienia i rozprowadzania
pokarmu, natomiast wyścielające ją komórki wchłaniają rozłożony pokarm.
Cechy charakterystyczne
 obecność ektodermy i gastrodermy (zwierzęta dwuwarstwowe) z warstwą mezoglei,
 symetria promienista, niekiedy dwupłaszczyznowa,
 jama chłonąco-trawiąca,
 komórki parzydełkowe (nie występują u żebropławów),
 siateczkowaty układ nerwowy,
 postać polipa, meduzy lub metageneza.
Brak u nich jakichkolwiek śladów szkieletu – z wyjątkiem korali, których miękkie ciała otoczone są twardą, wapienną
osłonką. Jamochłony mają komórki nerwowe i mięśniowe.
Największe okazy znajdują się wśród meduz, z których prawie wszystkie są zwierzętami o kształcie parasola lub dzwonu,
z otworem gębowym na spodniej części ciała. Większość meduz nie jest większa od spodka, jednak zdarzają się też
prawdziwe giganty, o średnicy ciała do 2 m i czułkach długości nawet 70 m.
Większość jamochłonów do chwytania zdobyczy używa czułków, na końcach których znajdują się parzydełka.
Obezwładnia ofiarę i umieszcza pokarm w jamie gębowej, gdzie jest częściowo trawiony przez enzymy, a następnie w
wodniczkach pokarmowych. Jamochłony wydalają zbędne składniki tą samą drogą, jaką pobierają pokarm. Nawet korale
to drapieżcy, wykorzystujący komórki parzydełkowe na swych czułkach do paraliżowania mikroskopijnych żyjątek
wodnych. Parzydełka niektórych meduz są bardzo niebezpieczne dla pływaków. Jad australijskiej meduzy zwanej "osą
morską" może zabić człowieka w ciągu kilku minut.
PŁAZIŃCE (ROBAKI PŁASKIE) - zwierzęta spłaszczone grzbieto-brzusznie, mające tylko dwuboczną symetrię ciała.
Nieznacznie wyodrębniona głowa (polaryzacja ciała robaka na przód i tył).
Pierwotna jama ciała pomiędzy endodermą i ektodermą wypełniona jest parenchymą - tkanką, która wypycha ciało
płazińca i pełni funkcję szkieletu.
Oprócz endodermy i ektodermy, u płazińców pojawia się mezoderma, z której zbudowane są podskórne mięśnie i
parenchyma.
Brak układu oddechowego (oddychanie całą powierzchnią ciała lub oddychanie beztlenowe). Układu krążenia także brak
- pokarm rozprowadzany jest przez płyn w parenchymie. Układ pokarmowy złożony z jelita zazwyczaj ślepo
zakończonego (tylko otwór gębowy). U tasiemców brak tego układu.;Układ nerwowy to dwa zwoje w części przedniej,
od których odchodzą dwa pnie nerwowe.;Układ wydalniczy protonefrydialny - płyn z parenchymy jest napędzany przez
komórki płomykowe do kanalików protonefrydialnych, mających ujście na zewnątrz ciała.Płazińce są obojnakami
(hermafrodytami) i występuje u nich przeważnie zapłodnienie krzyżowe.
Gromada: Wirki - zwierzęta niepasożytnicze, wolnożyjące. Są na ogół wodnymi drapieżnikami. Poruszają się za
pomocą rzęsek. Cechuje je duża zdolność do regeneracji.Przedstawiciel: Wypławek biały
Gromada: Przywry - pasożyty zewnętrzne lub wewnętrzne kręgowców. Charakterystyczna dla nich jest obecność
przyssawek. Ciało jest nieczłonowane, pokryte warstwą syncytium (zlane komórki nabłonka). Rozwój prosty lub
skomplikowany, związany ze zmianą żywicieli.Przedstawiciele:
 Motylica wątrobowa - pasożyt bydła, owiec i człowieka. Pasożytuje w przewodach żółciowych wątroby.
 Schistosoma haematobium - pasożyt człowieka i małp. Pasożytuje w naczyniach krwionośnych.
Gromada: Tasiemce - są to wyłącznie pasożyty. Ciało składa się z członów - proglotydów, część głowowa zaopatrzona
w przyssawki lub haki. Rozwój jest skomplikowany, związany ze zmianą żywicieli. Długość ciała niektórych tasiemców
dochodzi do 30 metrów. Przedstawiciele:
 Tasiemiec uzbrojony - pasożytuje w jelicie cienkim kręgowców. Przyczepia się do niego za pomocą haczyków.
 Tasiemiec bąblowcowy - pasożytuje w jelicie cienkim psów, lisów i wilków.
OBLEŃCE (ROBAKI OBŁE) - organizmy o obłym, nieczłonowanym ciele, dwubocznie symetrycznym. Ciało
otoczone jest worem skórno-mięśniowym, a pierwotna jama ciała wypełniona jest płynem. Brak układu oddechowego i
układu krążenia. Układ pokarmowy składa się z otworu gębowego, prostego jelita i otworu odbytowego. Układ nerwowy
tworzą: zwój mózgowy i pnie nerwowe. Układ wydalniczy może mieć różną budowę. Obleńce to zwierzęta wolnożyjące
lub pasożytnicze, na ogół rozdzielnopłciowe (czasem z dymorfizmem płciowym). Rozwój jest prosty (bez przeobrażeń).
Gromada: Nicienie - organizmy o wydłużonym, nitkowatym kształcie ciała. Żyją w wodzie, glebie lub są pasożytami.
Gatunki pasożytnicze mają bardzo często tylko 1 żywiciela. Przedstawiciele:
 Glista ludzka - pasożytuje w jelicie cienkim człowieka
 Włosień kręty - pasożytuje w mięśniach człowieka, świni, dzika, niedźwiedzia, wilka i kota
 Owsik ludzki - pasożytuje w jelicie grubym człowieka
Gromada: Wrotki - zwierzęta o niewielkich rozmiarach (do 2 mm), żyjące zwykle w wodach słodkich. Poruszają się za
pomocą specjalnego aparatu złożonego z rzęsek. Są rozdzielnopłciowe; samice są większe od samców i potrafią
rozmnażać się partenogenetycznie (dzieworodnie). W niesprzyjających warunkach wrotki tworzą formy przetrwalnikowe.
PIERŚCIENICE - zwierzęta o ciele obłym, dwubocznie symetrycznym, podzielonym na pierścieniowate segmenty
(metamery). Zewnętrzną część ciała stanowi wór skórno-mięśniowy, a wnętrze wypełnia wtórna jama ciała powstała
pomiędzy rozszczepionymi listkami mezodermy.Układu oddechowego brak (tylko u niektórych wieloszczetów są
skrzela). Układ krwionośny z zamkniętym obiegiem krwi, złożony z naczyń: grzbietowego, brzusznego i łączących je
naczyń okrężnych. Brak wyodrębnionego serca. Rolę krwi pełni hemolimfa.Układ pokarmowy stanowią: otwór gębowy,
umięśniona gardziel, przewód pokarmowy i otwór odbytowy. Układ wydalniczy składa się z pary metanefrydiów w
każdym segmencie ciała. Metanefrydium ma postać orzęsionego lejka otwartego do wtórnej jamy ciała i wychwytującego
stamtąd produkty przemiany materii.Układ nerwowy w części głowowej tworzą zwoje międzygardzielowe i
podgardzielowe. W każdym segmencie ciała znajduje się para zwojów połączonych ze sobą i ze zwojami z sąsiednich
segmentów (formują łańcuszek brzuszny).
Gromada: Wieloszczety - organizmy zazwyczaj morskie, wolnożyjące lub osiadłe. Odcinek głowowy wyraźnie
zaznaczony. Często występują u nich dobrze wykształcone czułki, wąsy i parapodia (boczne wyrostki ciała umożliwiające
przemieszczanie się i odbieranie bodźców). Wieloszczety są rozdzielnopłciowe i stwierdza się u nich rozwój z
przeobrażeniem (larwa nazywa się trochofora).Przedstawiciel: NereidaGromada.
Gromada: Skąposzczety - organizmy żyjące w glebie, wodach słodkich i rzadko - w morzach. Część głowowa słabo
wyodrębniona. Brak parapodiów lub są one słabo wykształcone. Niekiedy na segmentach znajdują się szczecinki.
Skąposzczety są obojnacze i występuje u nich zapłodnienie krzyżowe. Rozwój jest prosty, bez
przeobrażeń.Przedstawiciel: Dżdżownica ziemna.
Gromada: Pijawki - zwierzęta wód słodkich lub słonych (bardzo rzadko lądowe). Są drapieżnikami albo pasożytami.
Liczba segmentów ciała jest stała (34). Segmentów zarysowanych na zewnętrznej stronie ciała jest więcej niż tych
wewnętrznych. Charakterystyczna jest obecność jednej lub 2 przyssawek, którymi pijawka przyczepia się do podłoża lub
do żywiciela.Pijawki są obojnacze i występuje u nich zapłodnienie krzyżowe. Rozwój jest prosty, bez
przeobrażeń.Przedstawiciele: Pijawka lekarska, pijawka końska, pijawka kacza
(za wikipedią http://pl.wikipedia.org/wiki
Szczegółowe informacje poszukaj w dostępnych źródłach (np. podręczniki do rozszerzenia).
Teorię i zadania opracowano na podstawie następujących wydawnictw:
 Podręczniki do biologii w zakresie podstawowym i rozszerzonym;
 Vademecum maturzysty wydawnictwo Operon;
 Repetytorium maturzysty wydawnictwo Greg,
 Vademecum maturzysty wydawnictwo Zielona Sowa;
 Vademecum maturzysty wydawnictwo Oświata.
Zadania maturalne:








wydawnictwo Operon,
wydawnictwo MAC,
wydawnictwo WSIP,
wydawnictwo PWN,
wydawnictwo CKA,
wydawnictwo OMEGA,
wydawnictwo: NOWA ERA.
Arkusze maturalne (CKE).
Zadania do rozwiązania
1. Parzydełkowce maj ą budowę:
a) jednowarstwową;
b) dwuwarstwową;
c) trójwarstwową.
2. Ciało parzydełkowców jest:
a) dwubocznie symetryczne;
b) promieniście symetryczne;
c) asymetryczne.
3. Jama znajdująca się wewnątrz ciała parzydełkowca to:
a) gastralna;
b) celoma;
c) brzuszna.
4.
a)
b)
c)
Mezoglea to:
bezpostaciowa substancja wypełniająca przestrzeń pomiędzy ektodermą i endodermą;
substancja o właściwościach żrących zawarta w parzydełkach;
warstwa komórek pomiędzy ektodermą i endodermą.
5.
a)
b)
c)
Formy życiowe parzydełkowców to:
osiadła meduza i wolno pływający polip;
osiadły polip i osiadła meduza;
przeważnie osiadły polip i wolno pływająca meduza.
6. Spośród parzydełkowców szkielet wewnętrzny posiadają:
a) koralowce;
b) stułbiopławy;
c) krążkopławy.
7. Larwą niektórych jamochłonów jest:
a) wągier;
c) trochofora.
b) planula;
8. Schemat przedstawia podział ciała ukwiała płaszczyznami symetrii. Podaj
nazwę tego rodzaju symetrii ciała i uzasadnij jednym argumentem, że jest ona
bardzo korzystna dla tego zwierzęcia.
9. U robaków płaskich przestrzeń pomiędzy narządami wypełniona jest:
a) płynem;
b) tkanką tłuszczową;
c) parenchymą.
10. Narządy wydalnicze płazińców to:
a) metanefrydia;
b) protonefrydia;
c) cewki Malpighiego.
11. Wśród robaków płaskich drapieżnikiem jest:
a) bąblowiec;
b) wypławek biały;
c) motylica wątrobowa.
12. Wszystkie płazińce nie mają układu:
a) krwionośnego;
c) pokarmowego.
b) nerwowego;
13. Komórki płomykowe są elementem układu:
a) nerwowego;
b) pokarmowego;
c) wydalniczego.
14. Tasiemcem uzbrojonym można się zarazić, zjadając:
a) mięso krowy;
b) rybę;
c) mięso świni.
15. Przystosowaniem do pasożytnictwa w budowie tasiemca nieuzbrojonego jest:
a) układ protonefrydialny;
b) brak narządów zmysłu i układu pokarmowego;
c) rozdzielnopłciowość.
16. Poniżej opisano fragment cyklu rozwojowego przywry motylicy wątrobowej. Urzęsiona larwa (miracidium) wnika
aktywnie do ciała ślimaka błotniarki moczarowej, gdzie przekształca się w workowatą sporocystę. Wewnątrz każdej
sporocysty rozwijają się liczne, również workowate larwy – redie, a wewnątrz każdej redii rozwijają się liczne ruchliwe
larwy – cerkarie. W każdym ślimaku z jednego miracidium może powstać kilkaset cerkarii. Cerkarie opuszczają ciało
ślimaka i przekształcają się w otoczone osłonką, przymocowane do roślin nadwodnych stadia inwazyjne – metacerkarie,
które razem z roślinami mogą zostać zjedzone przez bydło. Wyjaśnij znaczenie, jakie ma dla tego pasożyta
zwielokrotnienie liczby larw w trakcie cyklu rozwojowego.
17. Ciało obleńców jest:
a) spłaszczone grzbieto-brzusznie;
b) spłaszczone bocznie;
c) okrągłe na przekroju poprzecznym.
18. Pokrycie ciała robaków obejmujące naskórek wraz z ułożonymi warstwami mięśni tworzy:
a) jamę ciała;
b) wór skórno-mięśniowy;
c) szkielet zewnętrzny.
19. Schemat budowy przewodu pokarmowego pijawki lekarskiej. Pijawka ta odżywia się krwią kręgowców. Wyjaśnij,
jakie znaczenie w odżywianiu się tej pijawki mają uchodzące do jamy gębowej gruczoły ślinowe i duże wole.
20. Organizmy obupłciowe (obojnaki) charakteryzują się tym, że mają zdolność wytwarzania zarówno żeńskich, jak i
męskich komórek rozrodczych. Jednak przeważająca część tych organizmów „unika” samozapłodnienia i w miarę
możliwości doprowadza do zapłodnienia krzyżowego. Wyjaśnij, dlaczego organizmy obupłciowe „unikają”
samozapłodnienia.
21. Podkreśl cechy charakterystyczne dla budowy pierścienic.
A. Ciało pokryte cienką chitynową kutykulą.
B. Obecność wora powłokowo-mięśniowego.
C. Oddychanie tchawkami.
D. Otwarty układ krwionośny.
E. Metamerycznie ułożone narządy wydalnicze.