Headline einzeilig

ETYKA DO WYBORU
© Jacek Hołówka
SZEŚĆ TEORII ETYCZNYCH
Każda teoria etyczna proponuje kryteria moralnej oceny czynów i
zawiera uzasadnienie ich wyboru. Każda teoria ma pewne teoretyczne
wady i zalety, dlatego wybór jednej teorii jest trudny. Zadaniem filozofii
jest ułatwienie tego wyboru przez krytyczne omówienie wad i zalet
poszczególnych teorii. Ponadto filozofia moralna zwraca uwagę, że w
każdym społeczeństwie relacje między ludźmi stają się bardziej
zrozumiałe i trwałe, gdy jednostki świadomie wybierają jakąś teorię
etyczną i otwarcie się do jej wyboru przyznają. Wtedy ich motywy stają
się jaśniejsze i ich zachowanie bardziej przewidywalne.
Teorie do
wyboru i ich
twórcy
FORMALIZM:
Immanuel Kant, Richard M. Hare
UTYLITARYZM:
Jeremy Bentham, John Stuart Mill
CNOTA:
Platon, Arystoteles
MIŁOŚĆ BLIŹNIEGO:
Jezus, Gandhi
UMOWA SPOŁECZNA:
Jean-Jacques Rousseau, John Rawls
UPRAWNIENIA:
John Lock, Ronald Dworkin
FORMALIZM
Główna idea
1.
Formalizm stoi na stanowisku, ze wartości moralne służą przede
wszystkim obronie tego, co w nas powszechne, typowe i
powtarzalne. Mamy wszyscy żyć tak samo i postępować tak samo
w sprawach, które podlegają ocenie moralnej. Ekstrawagancja
jest niebezpieczna, tolerowanie wyjątków niedopuszczalne.
Formalizm pozwala nam wybrać uniwersalne zasady
postępowania, ale potem żąda, byśmy wszyscy stosowali się do
nich bezwzględnie i nigdy od nich nie odstępowali.
1.1. Preskryptywizm głosi, że nie można sobie samemu czegoś
nakazać i nakazu nie wykonać.
1.2. Uniwersalność norm etycznych wyraża się w żądaniu, by raz
przyjęta ocena lub zalecenie obowiązywały we wszystkich
analogicznych sytuacjach.
1.3. Szacunek dla prawa moralnego wymaga pominięcia intencji
działającego i konsekwencji jego czynów.
http://www.albaeditoria
l.es/fotos/ImmanuelKa
nt2.jpg
FORMALIZM
http://www.malaspina.com/jpg/kant.jpg
http://www.nndb.com/people/378/000118024/r
m-hare-1-sized.jpg
Immanuel Kant (1724-1804)
Trzy sformułowania Imperatywu Kategorycznego:
Postępuj tak, jakby maksyma twojego postępowania przez twą wolę
miała się stać prawem przyrody. (Uzasadnienie: 51)
Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w
osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy
tylko jako środka. (Uzasadnienie: 62)
[Przyjmij ideę] woli każdej istoty rozumnej jako woli powszechnie
prawodawczej. (Uzasadnienie: 65)
Richard M. Hare (1919-2002)
Mam nadzieję, że badając znaczenia słów tworzących nasz dyskurs
moralny, uda nam się wypracować kanon logiczny sterujący naszym
myśleniem moralnym. Ale jakie to własności logiczne owych słów
zrodzą ów kanon? Chodzi o uniwersalizację (uogólnialność) i
nakazowość (preskryptywność) sądów moralnych. Obie te własności
należą również do innych, pozamoralnych sądów wartościujących.
(Myślenie: 34) Istnieje jeszcze jedna własność odróżniająca sądy
moralne od innych sądów oceniających. Nazwę ją „nadrzędnością”.
(Myślenie: 38)
UTYLITARYZM
Główna idea
2. Utylitaryzm twierdzi, że podstawą moralności jest zasada
użyteczności: „Należy przyczyniać się do największego szczęścia
największej liczby ludzi”. Zdaniem J. Benthama i J.S. Milla
człowiek żyje po to, by być szczęśliwym. Obyczaje, tradycja i prawo
stanowione narzucają normy niewygodne i bezzasadne. Każdy
powinien mieć możność eksperymentowania z własnym życiem i
poszukiwania szczęścia na własna rękę. Stąd każde
postępowanie jest dozwolone – w tym dewiacje seksualne,
dziwaczne upodobania estetyczne, nawyki budzące obrzydzenie,
łamanie zobowiązań i kłamstwo – jeśli tylko w takie
postępowanie angażują się dorosłe i świadome tego, co robią.
2.1. Tylko konsekwencje czynu maja znaczenie przy określaniu jego
wartości.
2.2. Należy maksymalizować nadwyżkę szczęścia nad cierpieniem.
2.3. Należy porzucać sprawy beznadziejne.
UTYLITARYZM
http://www.econ.duke.edu/HOPE/images/Bentham.gif
http://www.econ.duke.edu/HOPE/images/Mill.gif
Jeremy Bentham (1748-1832)
Natura poddała rodzaj ludzki rządom dwu zwierzchnich
władców: przykrości i przyjemności. Im tylko dane jest
wskazywać, cośmy powinni czynić, oraz stanowić o tym, co
będziemy czynili. Do ich tronu przytwierdzono z jednej strony
miarę słuszności i niesłuszności, z drugiej łańcuch przyczyn i
skutków. (Wprowadzenie: 17)
Przez użyteczność rozumie się tę właściwość jakiegoś
przedmiotu, dzięki której sprzyja on wytwarzaniu korzyści,
zysku, przyjemności, dobra lub szczęścia […] lub zapobiega
powstawaniu szkody, przykrości, zła lub nieszczęścia
zainteresowanej strony. Jeżeli przy tym strona ta jest
społeczeństwem w ogóle, to chodzić tu będzie o szczęście
społeczeństwa; jeżeli pojedynczą jednostką, to o szczęście tej
jednostki. (Wprowadzenie: 19)
John Stuart Mill(1806-1873)
Celem ostatecznym, ze względu na który pożądane są wszystkie
inne rzeczy […] jest istnienie jak najbardziej wolne od cierpień i
jak najbardziej bogate w przyjemności, zarówno pod względem
jakościowym, jak i ilościowym. (Utylitaryzm: 21)
CNOTA
Główna idea
3. Etyka broni swoiście pojętej autonomiczności wartości moralnych i
postuluje ćwiczenie stałego, godnego zaufania charakteru.
Tradycja antyczna znała tylko jeden wzorzec moralnej
doskonałości – uosabiał ją bohater. Tragedia greckie pokazują, że
człowiek musi uporać się z wyzwaniami losu. Musi dostrzec, co
jest jego obowiązkiem i jakie szkody powstaną w porządku
świata, gdy postąpi inaczej niż powinien. Nie jest to etyka czystych
rąk, tylko etyka wielkiego serca. Cnota jest dzielność,
niezłomność i męstwo. W Grecji szacunek budził nie ten, kto
starał się przestrzegać ogólnych zasad, ale ten, kto ufając w swą
siłę, przezorność i pomyślny los robił to, na co maksymalnie mógł
się zdobyć człowiek szukający chwały i pragnący sobie zaskarbić
pamięć potomnych.
3.1. Doskonałość charakteru jest naturalnie postrzegana i w naturalny
sposób nas pociąga.
3.2. Cnota sama sobie nagrodą.
3.3. Wspólnota dba o wszystkich.
http://www.stenudd.com/myth
/greek/images/plato4.jpg
http://www.stenudd.com/myth/
greek/images/aristotle2.jpg
CNOTA
Platon (428-348)
Trazymach: Więc gdyby istniały takie dwa pierścienie [jak pierścień
Gygesa] i jeden by sobie na palec włożył człowiek sprawiedliwy, a
jeden niesprawiedliwy, to nie znalazłby się chyba żaden człowiek
taki kryształowy, żeby wytrwał w sprawiedliwości i nie śmiał
wyciągnąć ręki po cudze, ani tykać go, chociażby mu wolno było, i z
rynku bez obawy brać, co by tylko chciał, i do domów wchodzić, i
obcować z kim by mu się podobało, i zabijać i z więzów uwalniać,
kogo by chciał. Postępując tak, nie robiłby nic innego niż drugi – na
jedno i to samo wychodziliby obaj. (Państwa 360)
Arystoteles (384-322)
Ale nie tylko wady duchowe są zależne od woli, lecz także błędy
fizyczne niektórych ludzi, których też ganimy; nikt bowiem nie gani
tych, co są brzydcy z natury, ganimy jednak takich, którzy są nimi
przez brak ćwiczeń i zaniedbanie. Podobnie się rzecz ma z chorobą
i ułomnościami; bo nikt nie lżyłby niewidomego od urodzenia lub
skutkiem choroby lub uderzenia, lecz raczej litowałby się nad nim;
każdy natomiast zganiłby człowieka, który stracił wzrok z powodu
opilstwa lub innego nieumiarkowania. (Nikomachejska 14a22)
MIŁOŚĆ BLIŹNIEGO
Główna idea
4. Etyka miłości bliźniego żąda, by każdy człowiek traktowany był z
szacunkiem, miał równe szanse szczęścia, nie był degradowany
przez silniejszych od siebie i mógł żyć w poczuciu własnej
wartości. Apeluje do powszechnych uczuć życzliwości, współczucia
i braterstwa. Jest etyką, która liczy na moralną siłę przykładu i na
ozdrawiającą siłę cierpienia. Jej wyznawcy są przekonani, że
przemoc budzi odrazę, prześladowania są prowadzone wbrew
intuicjom moralnym prześladowców, złe uczynki budzą wyrzuty
sumienia i powodują wewnętrzne przeobrażenie złoczyńcy. Jest to
etyka dobrowolnego wyrzeczenia, ustępliwości, nieingerencji,
niesprzeciwiania się złu i bezgranicznego wybaczenia.
4.1. Żaden człowiek nie jest zły, najwyżej może być moralnie ślepy i
niewrażliwy.
4.2. Cierpliwość, wybaczanie i niesprzeciwianie się złu są bardziej
właściwą metodą moralnego oddziaływania niż stosowanie
przemocy.
4.3. Nie wolno karać – wystarczającą sankcją moralną jest ukazanie
negatywnych konsekwencji złych czynów – cierpienia i
rozczarowania.
http://www.askrealjesus.com
/images/JesusBust.jpg
MIŁOŚĆ BLIŹNIEGO
http://images.google.pl/imgres?imgurl=http://www.geoc
ities.com/ganesha_gate/gandhi2.jpg&imgrefurl=http://in
diaahead.blogspot.com/&h=375&w=350&sz=19&hl=pl&
start=2&tbnid=x1zfcLTTog7yM:&tbnh=122&tbnw=114&prev=/images%3
Fq%3Dgandhi%26gbv%3D2%26svnum%3D10%26hl%3D
pl%26sa%3DG
Jezus z Nazaretu (8-2 pne – 29-36 ne)
Słyszeliście, iż rzeczono jest starym: Nie będziesz zabijał, a kto by
zabił, będzie winien sądu. (Wj 20,13) A ja wam powiadam, iż
każdy, kto się gniewa na brata swego, będzie winien sądu. A kto
by rzekł bratu swemu „raka” [pusta głowo] będzie winien rady. A
kto by rzekł: „głupcze” [bezbożniku] będzie winien ognia
piekielnego. Jeśli tedy ofiarujesz dar twój do ołtarza, a tam
wspomnisz, iż brat twój ma nieco przeciw tobie, zostaw tam dar
twój przed ołtarzem, a idź pierwej zjednać się z bratem twoim, a
tedy przyszedłszy, ofiarujesz dar twój. Zgódź się z przeciwnikiem
twoim rychło, pókiś jest z nim w drodze. (Mt 5,21-25)
Mohandas Gandhi (1869-1948)
Ahimsa w swej dynamicznej sile oznacza świadomą gotowość
przyjęcia cierpienia. Nie jest biernym poddaniem się woli
człowieka czyniącego zło; jest skupieniem całej mocy duszy w
przeciwstawieniu się woli oprawcy. […] Jednostka może wyzwać
całą potęgę niesprawiedliwego państwa w obronie swego honoru,
swej religii, swej duszy, i przez to samo uczynić krok ku upadkowi
tego państwa, albo ku jego odrodzeniu. (Antologia: 102)
UMOWA SPOŁECZNA
Główna idea
5. Etyka umowy społecznej opiera się na założeniu, że wartości
moralne powstają przez niepisaną umowę między ludźmi. Treść
tej umowy nie opiera się na żadnych wcześniejszych założenia
moralnych. Racjonalne jednostki starają się wyobrazić sobie,
jakie reakcje między nimi doprowadza do powstania
społeczeństwa, które w najwyższym stopni spełnia zbieżne
oczekiwania wszystkich obywateli. Treść takiej umowy jest albo
ustalana przez naturalne docieranie się rozmaitych propozycje
normatywnych, albo może być efektem świadomych i
racjonalnych postanowień.
5.1. Bezstronne oceny moralne można sformułować tylko po
zapomnieniu swojej tożsamości.
5.2. Wynik fikcyjne, lecz racjonalnej negocjacji jest wiążący, nawet
jeśli negocjacje nie miały miejsca i są niewykonalne.
5.3. Kompetentne i doświadczone jednostki mogą ustalić, co jest złe, a
co dobra, jeśli tylko podejmą decyzję swobodnie i jednomyślnie.
http://tbn0.google.com/im
ages?q=tbn:rs88eu9RV8gp
LM:http://www.ethics.harv
ard.edu/images/rawls.gif
UMOWA SPOŁECZNA
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)
http://www.gutenberg.org/files/7555/
7555h/images/rousseau.jpghttp://www.gut
enberg.org/files/7555/7555h/images/rousseau.jpghttp://www.gut
enberg.org/files/7555/7555h/images/rousseau.jpg
Jeśli zajmowanie się naukami jest szkodliwe dla zalet bojowych, to
mnie jeszcze sprzyja moralnym. Nasze wychowanie, wprost obłąkane,
od pierwszych lat przyozdabia nasz umysł, a nasz sąd o rzeczach
wypacza. Wszędzie widzę ogromne zakłady, gdzie kosztem nie byle
jakim wychowuje się młodzież, by ją nauczyć wszystkiego prócz
obowiązków. Dzieci nasze własnego języka znać nie będą, za to będą
mówiły takimi, które nigdzie nie są w użyciu, […] ale co znaczą słowa
wspaniałomyślność, sprawiedliwość, umiarkowanie, ludzkość,
męstwo, tego wiedzieć nie będą. (Trzy: 34-35)
John Rawls (1921-2002)
[W sytuacji wyjściowej] nikt nie zna swego położenia w społeczeństwie,
ani swych naturalnych zalet, a zatem nikt nie jest w stanie przykroić
zasad na własną korzyść. […] [Sytuacji wyjściowej] nie należy
pojmować na podobieństwo zgromadzenia ogólnego, skupiającego
wszystkich, którzy w jakimś czasie żyją, [lub] którzy w jakimś czasie
mogliby żyć. Pojmowanie sytuacji pierwotnej w którykolwiek z tych
sposobów byłoby nazbyt wybujałą fantazją; koncepcja taka przestałaby
być naturalnym przewodnikiem dla intuicji. (194-193)
UPRAWNIENIA
Główna idea
6. Teoria uprawnień zakłada, że człowiek musi być traktowany
inaczej niż wszystkie inne żywe istoty, ponieważ jest bardziej
wrażliwy i ma plany życiowe. Cierpi nie tylko z powodu doznanych
nieszczęść, ale także dlatego, że pewne z jego zamierzeń nie dają
się osiągnąć, że troszczy się nie tylko o siebie, ale też o rodzinę i
przyjaciół, o sztukę, naukę i religię. Uprawnienia przysługują
jednostkom, nie społecznościom, ich uznanie jest natychmiast
egzekwowalne. Prawa są niezbywalne w tym sensie, że nie wolno
ich poświęcać dla dobra innych ludzi.
6.1. Autonomia jednostki jest najwyższą wartością chroniona przez jej
uprawnienia.
6.2. Wartości moralne muszą być egzekwowalne.
6.3. Retrospektywne korekty raz nadanych uprawnień są
niedopuszczalne.
http://history2.professorp
age.info/John%20Locke%
20and%20Thomas%20Ho
bbes_files/image003.jpg
UPRAWNIENIA
http://www.virginia.edu/topnews/03_20_2006/i
mages/header_3_image_1b.jpg
John Locke (1632-1704)
Z tych dwóch różnych uprawnień, jednego do karania zbrodni dla
powstrzymywania i zapobiegania przestępstwom, które to
uprawnienie posiada każdy, z drugiego do naprawienia szkody, które
należy tylko do strony skrzywdzonej, zwierzchnia władza, z racji
pełnienia swych funkcji, posiada złożone w jej ręce przez wspólnotę
uprawnienie do karania. Może ona często, gdy dobro publiczne nie
wymaga wykonania prawa, darować karę za zbrodnicze
przestępstwo mocą własnego autorytetu, nie może jednak darować
naprawienia szkody należnego prywatnej osobie, która doznała
uszczerbku. (Dwa: 169-170)
Ronald Dworkin (1931- )
Bentham stwierdził, że każde prawo stanowi „naruszenie” wolności i
chociaż czasami takie naruszenia mogą być konieczne, udawanie, że
nie stanowią one takich naruszeń, jest dowodem obskurantyzmu. W
tym neutralnym, obejmującym wszystko sensie wolności jako
swobody, wolność i równość w oczywisty sposób ze sobą konkurują.
Prawo jest niezbędne do ochrony równości, będąc nieustannie
kompromisem ze strony wolności. (Biorąc: 472)
LITERATURA
KONIEC