praca magisterska - 1028194957
advertisement
BIOLOGI ABUDOWA KOMÓRKIBłona komórkowa:Błona komórkowa ma budowę trójwarstwow± i jest grubo¶ci 7 – 10 nm. Jest zbudowana z płynnej dwumolekularnej warstwy lipidów, w której s± całkowicie lub czę¶ciowo zanurzone globularne cz±steczki białkowe. Cz±steczki fosfolipidów s± zwrócone swymi grupami polarnymi (hydrofilowymi) na zewn±trz i do wewn±trz komórki. ¦rodkow± czę¶ć błony zajmuj± „ogonki” fosfolipidów, które s± niepolarne – hydrofobowe. Dzięki obecno¶ci biegunów hydrofilowych i hydrofobowych jest możliwe wchłanianie przez komórki zarówno substancji rozpuszczalnych, jak i nierozpuszczalnych. Substancje rozpuszczalne w wodzie s± wchłaniane przez błonę komórkow± w miejscach, gdzie ma ona w danej chwili bieguny hydrofilowe.Na zewnętrznej powierzchni błon komórek zwierzęcych znajduje się warstwa glikoproteidów (glikokaliks), o składzie chemicznym i strukturze charakterystycznej dla danego typu komórek. Z tymi glikoproteidami zwi±zana jest swoisto¶ć powierzchni błony komórkowej. Błona komórkowa ma wła¶ciwo¶ć wybiórczego przepuszczania ze ¶rodowiska substancji potrzebnych do metabolizmu i usuwania z cytoplazmy ciał zbędnych. Na obniżenie wybiórczo¶ci błony wpływaj± m.in. jony wapnia i ci¶nienie osmotyczne ¶rodowiska. Błona komórkowa jest oporna na uszkodzenia, a jej mikrochirurgiczne przecięcie w jednym miejscu powoduje natychmiastowe wytwarzanie się w tym miejscu błony nowej, na co wpływ w zasadniczym stopniu maj± jony wapnia, a także ujemny ładunek elektryczny.Cytoplazma:Cytoplazma czyli ciało komórki stanowi najczę¶ciej główn± masę, w której w homogennej macierzy cytoplazmatycznej leż± organelle, a także inne składniki cytoplazmatyczne. Cytoplazma podstawowa to czę¶ć cytoplazmy, która pozostaje po usunięciu z niej wszystkich tworów upostaciowionych. Wykazuje strukturę siateczkowat±, ziarnist± lub włókienkowat±. W swojej budowie posiada jednak twory gęstsze i uformowane oraz bardziej płynne, bez struktury znajduj±ce się w oczkach siateczki lub też między ziarenkami albo włókienkami. W cytoplazmie podstawowej znajduj± się enzymy glikolityczne i niektóre proteolityczne (np. dwupeptydazy). Siateczka wewn±trzplazmatyczna: Stanowi j± sieć rozgałęzionych kanalików o ¶rednicy 40 – 70 nm otoczonych błon± o grubo¶ci ok. 5 nm. Często występuj± one w postaci wakuol lub cystern. szorstka – bierze udział w syntezie białka. Stopień rozwoju zależy od stanu czynno¶ciowego komórki. Składa się z wielu szczelin otoczonych błonami. Z zewnętrzn± powierzchni± tych błon s± zwi±zane ziarenka o ¶rednicy 15 – 25 nm - rybosomy. Przyjmuje się, że wolne rybosomy s± odpowiedzialne za produkowanie białka dla potrzeb komórki, natomiast rybosomy zwi±zane z błonami maj± produkować białka wydzielane przez komórkę. Pojedyncze ziarenka s± poł±czone cienkim włókienkiem o grubo¶ci 1 – 1,5 nm, które jest informacyjnym (matrycowym) RNA (mRNA), który tworzony jest w j±drze komórkowym i przedostaje się do cytoplazmy z zakodowan± sekwencj± aminokwasów w białku, które ma być zsyntetyzowane.- gładka – jest pozbawiona rybosomów. Najsilniej rozwinęła się w komórkach o intensywnym metabolizmie tłuszczów i wydzielaj±cych hormony sterydowe oraz transportuj±cych elektrolity. Bierze ona udział w wytwarzaniu substancji niebiałkowych oraz uczestniczy w metabolizmie węglowodanów. Aparat Golgiego: Stanowi go zespół trzech składników:- podwójnych błon tworz±cych spłaszczone woreczki (cysterny) o szeroko¶ci 10 – 50 nm;- drobnych pęcherzyków o ¶rednicach 30 – 60 nm;- większych wakuoli o ¶rednicach do kilku μm, które powstaj± z rozszerzonych końców cystern. Aparat Golgiego ma za zadanie ostateczne formowanie i dojrzewanie substancji białkowych i polisacharydów, które będ± wydzielone przez komórkę. Bierze także udział w wytwarzaniu lizosomów, a także w przemianach węglwodanowych. Ł±czy się przez błony z szorstk± siateczk± wewn±trzplazmatyczn±. Mitochondria:Występuj± w cytoplazmie w postaci struktur ziarnistych, pałeczkowatych lub nitkowatych o ¶rednicy 0,2 μm – 2 μm i długo¶ci do 5 μm. Otoczone s± one dwoma błonami o grubo¶ci 6 nm każda, oddzielonymi przestrzenia o szeroko¶ci 6 – 8 nm. Błona wewnętrzna wpukla się do wnętrza mitochondrium, tworz±c liczne fałdy zwane grzebieniami lub kristami mitochondrialnymi. Niektóre mitochondria maj± w miejsce grzebieni kanaliki. Wewnętrzna powierzchnia błony wewnętrznej ł±cznie z grzebieniami pokryta jest wielk± liczb± krótkich pałeczkowatych wyrostków o wymiarach 8 – 10 nm ł±cz±cych się z błon± cienk± szypuł± o długo¶ci 3,4 – 3,5 nm. S± to cz±steczki ATP-azy zwane oksysomami. Wnętrze mitochondriów wypełnia macierz (matrix), w której znajduj± się cz±steczki wapnia i fosforanów. Znajduj± się tu także nici DNA oraz ziarenka zawieraj±ce RNA. Ten pozaj±drowy system genetyczny jest zwi±zany z syntez± własnych białek strukturalnych wewnętrznej błony mitochondrialnej oraz potrzebnych do pomnażania mitochondriów. Mitochondria zawieraj± enzymy uczestnicz±ce w procesach oddychania i utleniania komórkowego (dehydrogenazy, oksydazy, ATP- azy). Enzymy występuj± w wewnętrznej błonie mitochondrialnej lub w matrix – macierzy.Lizosomy:S± to organelle otoczone pojedyncz± błon±, których ¶rednica wynosi 0,2 – 3 μm. Zawieraja wiele enzymów hydrolitycznych i z tegowzględu można je nazwać „układem trawiennym” komórki. Lizosomy mog± trawić zarówno materiał zewn±trzkomórkowy (egzogenny), który dostał się do komórki przez fagocytozę, jak i wewn±trzkomórkowy (endogenny) powstały z rozpadu innych struktur. Rozróżniamy lizosomy pierwotne, które nie brały jeszcze udziału w trawieniu oraz lizosomy wtórne, które aktualnie trawi± lub były w ten proces zaangażowane poprzednio. Fagosomy to lizosomy wtórne trawi±ce materiał egzogenny. Wakuole autofagowe to lizosomy trawi±ce fragmenty własnych struktur komórkowych. Na rybosomach ER następuje synteza enzymów lizosomalnych; w aparacie Golgiego następuje dobudowanie reszty cukrowej i „opakowanie” enzymów lizosomalnych błon±.Centrum komórkowe:Występuje w większo¶ci komórek przeważnie w pobliżu j±dra w postaci ograniczonego zagęszczenia cytoplazmy zwanego centrosomem. Wewn±trz tego zagęszczenia leż± dwa ziarniste lub pałeczkowate twory, które nazywamy centriolami lub jako cało¶ć diplosomem. Centriola ma postać walca o ¶rednicy ok. 150 nm i długo¶ci 300 – 500 nm, w którego długiej osi biegnie 9 potrójnych mikrotubul obwodowych tworz±cych rodzaj otoczki zewnętrznej. Trzy mikrotubule o ¶rednicy ok. 15 – 25 nm każda tworz±ce jedn± grupę maj± czę¶ciowo wspólne ¶ciany i leż± we wspólnej płaszczyĽnie nachylonej pod k±tem 30 – 400 do obwodu centrioli. Nadaje to centrioli na przekroju poprzecznym wygl±d wirnika turbiny.Centriole podczas kariokinezy wędruj± do przeciwległych biegunów komórki daj±c pocz±tek wrzecionu kariokinetycznemu. Centriole daj± także pocz±tek rzęskom i witkom, których budowa jest bardzo podobna do budowy centrioli.Peroksysomy:S± to kuliste ciała o ¶rednicy 0,5 – 1,5 μm otoczone pojedyncz± błon± i zawieraj±ce drobnoziarnist± macierz. W czę¶ci centralnej macierzy występuje gęsty wielokanalikowy rdzeń. Bior± one udział w usuwaniu nadtlenku wodoru, utlenianiu i produkcji energii, a także w glukoneogenezie.Mikrotubule komórkowe: Maj± postać cienkich rureczek o ¶rednicy 20 – 27 nm i różnej długo¶ci, rozmieszczonych nieregularnie w cytoplazmie. Wchodz± w skład rzęsek, witek oraz wrzeciona kariokinetycznego. S± elementami szkieletowymi, wpływaj± na kształt komórki oraz bior± udział w kr±żeniu wewn±trzkomórkowym i ruchach komórki.Włókienka komórkowe (mikrofilamenty):Maj± strukturę nitek, z których większo¶ć ma ¶rednicę 4 – 5 nm. Tworz± one ukłóad kurczliwy lub podporowy komórki.J±dro:Głównym składnikiem j±dra s± nukleoproteidy zbudowane z białek prostych (histonów lub protamin), które s± zwi±zane z kwasem nukleinowym. Występuje tu DNA i RNA, a także wiele enzymów decyduj±cych o metabolizmie kwasów nukleinowych i enzymów glikolitycznych. Wielko¶ć j±dra to ok. 0,5 – 600 μm.· Błona j±drowa jest zbudowana z dwóch błon elementarnych, które stanowi± czę¶ć siateczki wewn±trzplazmatycznej. Jest ona poprzerywana licznymi otworami o ¶rednicy 20 – 100 nm, które nosz± nazwę nukleoporów, a ułatwiaj± wymianę substancji między j±drem a cytoplazm±. Do zewnętrznej powierzchni błony od strony cytoplazmy s± najczę¶ciej przytwierdzone rybosomy.· Chromatyna jest form± istnienia chromosomów w komórce w okresie międzypodziałowym. Składa się z kwasu DNA, który kontroluje aktywno¶ć metaboliczn± i okre¶la charakterystykę morfologiczn± i biochemiczn± komórki oraz z białka, które wi±że się z DNA.· J±derko sw± budow± przypomina g±bkę lub sieć. Utworzona jest ona z nici j±derkowej o grubo¶ci 60 – 80 nm zbudowanej z ziarenek o ¶rednicy 15 nm, będ±cych prekursorami rybosomów cytoplazmatycznych, i elementów włóknistych. Czę¶ć bezpostaciow± tworz± włókienka o grubo¶ci ok. 5 nm. Zarówno elementy ziarniste jak i włókniste zawieraj± rybonukleoproteidy. Podstawow± czynno¶ci± j±derka jest synteza głównych czę¶ci składowych rybosomów cytoplazmatycznych, a także synteza białek.Chloroplasty:S± organellami charakterystycznymi dla komórek ro¶linnych. Złożone s± z dwu błon, z których wewnętrzna wpukla się do ¶rodka w postaci blaszkowatych wypustek – lamelli. Skupione we wnętrzu lamelle zagęszczaj±c się tworz± grana, w których zawarty jest chlorofil. Obecno¶ć nici DNA i rybosomów pozwala stwierdzić autonomiczno¶ć i zdolno¶ć powielania chloroplastów.Chromoplasty:Otoczone s± również podwójn± błon±, a zawarte w nich barwniki nadaj± barwę komórce. Występuj± w starzej±cych się czę¶ciach ro¶lin, w których chlorofil uległ rozkładowi i przekształcił się w barwniki nieaktywne.Leukoplasty:S± to plastydy bezbarwne, uczestnicz±ce w produkcji materiałów zapasowych, najczę¶ciej skrobi (amyloplasty), tłuszczów (elajoplasty) oraz białek (proteinoplasty), które mog± występować w postaci ziaren białkowych (aleuronowych).¦ciana komórkowa:Jest charakterystyczna tylko dla organizmów ro¶linnych, grzybów i bakterii. Każde z tych królestw ma ¶cianę komórkow± zbudowan± z innych substancji. Budulcem ¶ciany komórkowej ro¶lin jest celuloza ułożona w regularne łańcuchy, pomiędzy którymi występuj± pektyny i woda. Zespoły łańcuchów celulozy tworz± mikrofibrylle. Na pierwotn± ¶cianę komórkow± składaj± się: celuloza ok.20%, a także pektyny i hemicelulozy. ¦ciana wtórna zbudowana jest w 60 % z celulozy. Otworki w ¶cianie pierwotnej to plazmodesmy. Komórki otoczone ¶cian± wtórn± ł±cz± się ze sob± za pomoc± jamek prostych i lejkowatych i s± poł±czone ze sob± blaszk± ¶rodkow±. Grzyby maj± ¶cianę komórkow± zbudowan± z chityny. Organizmy prokariotyczne maj± ¶cianę zbudowan± z substancji białkowo – tłuszczowo – węglowodanowej zawieraj±cej mureinę będ±c± mukopeptydem.SYMBOL NAZWA HIPOWITAMINOZA¬RÓDŁA WITAMINYA Retinol (akseroftol) zahamowanie wzrostu, patologiczne zmiany nabłonka, zapalenie spojówek, rogowacenie skóry, upo¶ledzenie widzenia o zmroku. oleje rybne, tran, jaja, pełne mleko, sery, warzywa (prowitaminy – karotenoidy).D Ergokalcyferol (cholekalcyferol) zahamowanie wzrostu, zaburzenia w gospodarce wapniem i fosforem (krzywica). oleje rybne, tran, preparaty syntetyczne, na¶wietlanie promieniami ¶wietlnymi.E α-tokoferol zmieniona budowa krwinek czerwonych, kreatynuria, dystrofia mię¶ni, zaburzenia procesów rozrodczych. oleje jadalne, sałataK fitochinon skaza krwotoczna, upo¶ledzona synteza protrombiny (u chorych leczonych antybiotykami lub sulfonamidami). zapotrzebowanie pokrywane przez bakterie jelitowe; kapusta, szpinak, w±troba.C kwas askorbinowy nieprawidłowy stan tkanki ł±cznej, pękanie naczyń włosowatych, zburzenia wapnienia ko¶ci i wchłaniania żelaza, szkorbut. owoce cytrusowe, owoce głogu, jarzyny spożywane na surowo.P rutyna krucho¶ć naczyń krwiono¶nych papryka, owoce cytrusowe.B1 tiamina zaburzenia katabolizmu cukrów, niedowład mię¶ni, zapalenie wielonerwowe, beri – beri. drożdże, ciemny chleb, mięso, w±troba, mleko, sery, groch.B2 ryboflawina zahamowanie wzrostu, zmiany chorobowe w jamie ustnej i na przedniej powierzchni oka, łojtok, szorstko¶ć skóry. drożdże, w±troba, sery, jaja.B6 pirydoksyna, pirydoksal, pirydoksamina. zaburzenia przemiany białek, zmiany chorobotwórcze skóry, spadek liczby limfocytów we krwi. drożdże, fasola, jaja, mięso;bakterie jelitowe.PP niacyna, amid kwasu nikotynowego. zmiany skórne, zburzenia czynno¶ci przewodu pokarmowego i o¶rodkowego układu nerwowego, pelagra. w±troba, mięso, drożdże, jarzyny, zboża.B12 kobalamina anemia zło¶liwa, zaburzenia wzrostu, uszkodzenie mielinowej otoczki nerwów. H biotynakwas pantotenowykwas foliowy łuszczenie skóry, łojtok, bóle mię¶ni.zahamowanie wzrostu, niedoczynno¶ć kory nadnerczy, wzmożona pobudliwo¶ć nerwowa, chwiejny chód.anemie makrocytarne, zaburzenia przewodu pokarmowego. bakterie jelitowe, w±troba, drożdżedrożdże, w±troba, jaja, bakterie przewodu pokarmowegodrożdże, w±troba, zielone jarzyny, bakterie przewodu pokarmowego.OOGENEZA1. Oocyty pierwszego rzędu zajmuj± ¶rodek pęcherzyków pierwotnych, otoczonych jedn± warstw± komórek (w jajnikach). Po urodzeniu jest ok. 400 000 pęcherzyków pierwotnych z zatrzymanym rozwojem na pierwszej profazie mejozy. 2. Po osi±gnięciu dojrzało¶ci płciowej, na krótko przed jajeczkowaniem, następuje odblokowanie mejozy pod wpływem hormonu wydzielanego przez przysadkę mózgow±. Rezultatem tego jest wytworzenie się oocytu drugiego i pierwszego ciałka kierunkowego.3. Okres drugiego podziału dojrzewania zostaje zatrzymany na stadium metafazy i w takiej postaci opuszcza pęcherzyk jajnikowy owotyda. 4. Dopiero po wniknięciu plemnika owotyda (oocyt drugiego rzędu w drugiej metafazie mejozy)dziel±c się dalej daje jajo oraz drugie ciałko kierunkowe.5. Pęknięty pęcherzyk jajnikowy (Graffa) zmienia się w ciałko żółte, które po zapłodnieniu wydziela progesteron blokuj±cy menstruację i przygotowuj±cy macicę do przyjęcia zarodka. Jeżeli nie doszło do zapłodnienia ciałko żółte ulega uwstecznieniu. SPERMATOGENEZA1. Podczas mitozy z pierwotnych komórek nabłonka płciowego (gonocytów) w kanalikach krętych j±der powstaj± spermatogonia.2. Czę¶ć spermatogonii przekształca się w spermatocyty I rzędu, które różni± się tym od spermatogonii, że wzrastaj± osi±gaj±c rozmiary około dwukrotnie większe niż spermatogonia.3. W wyniku mejozy spermatocyty dziel± się i powstaj± spermatydy z haploidaln± liczb± chromosomów.4. Spermatydy wydłużaj± się tworz±c owaln± komórkę, a następnie wytwarzaj± wić. Cytoplazma wydłużaj±c się dalej tworzy z przedniej strony plemnika akrosom z enzymami hydrolitycznymi, z tylnej za¶ – wstawke zawieraj±c± mitchondria. Dojrzały plemnik składa się z trzech czę¶ci: główki, szyjki ze wstawk± i wici.Procesy spermatogenezy biegn± równocze¶nie we wszystkich odcinkach kanalików krętych, ale s±siednie kanaliki zawsze znajduj± się w różnych fazach cyklu plemnikotwórczego. UKŁAD PŁCIOWY MĘSKI SKŁADA SIĘ Z:1. J±der – złożonych z kanalików krętych, których ł±czna długo¶ć wynosi ok. 500 m (powstaj± w nich plemniki z nabłonka plemnikotwórczego2. Naj±drza – których zadaniem jest doprowadzanie plemników do nasieniowodu dzięki skurczom mię¶ni gładkich3. Moszny – skórzastego worka, w którym znajduj± się j±dra wraz z naj±drzami4. Nasieniowodu – który umożliwia szybkie przesunięcie nasienia z naj±drza do cewki moczowej dzięki silnemu umię¶nieniu (mię¶nie gładkie) 5. Gruczołu krokowego – którego wydzielina stanowi pożywkę dla plemników oraz zwiększa szybko¶ć przesuwania nasienia poprzez zmniejszenie tarcia6. Pr±cia – które zawiera wspólne uj¶cie układów: moczowego i rozrodczegoCYKL MENSTRUACYJNY1. Okres menstruacyjny:- pękaj±ce naczynia włosowate w ¶luzówce macicy powoduj± odrywanie się zewnętrznej warstwy rozro¶niętej błony ¶luzowej, co przejawia się krwawieniem- zmniejsza się grubo¶ć błony ¶luzowej macicy z 5 – 6 mm do 1 mm- trwa to ok. 4 dni2. Okres wzrostowy:- dochodzi do odnowy cało¶ci błony ¶luzowej- wzrastaj± gruczołyodnawia się nabłonek pokrywaj±cy ¶wiatło macicy- pod koniec tego okresu błona ¶luzowa jest całkowicie odbudowana i nastepuje wtedy jajeczkowanieokres wzrostowy trwa ok. 10 dni- jajeczkowanie następuje ok. 11 – 14 dnia cyklu3. Okres wydzielniczy:- gruczoły macicy ulegaj± wzrostowi i skręcaniu oraz wydzielaj± ¶luz do jej ¶wiatławzrastaj± naczynia włosowate oplataj±ce gruczoły macicytrwa to ok. 14 dniBUDOWA I FUNKCJE ŁOŻYSKA1. Czę¶ć matczyna powstaje z komórek tkanki ł±cznej ¶luzówki macicy, które przekształcaj±c się w wieloboczne komórki tworz± warstwę grubej doczesnej. Warstwa ta posiada silnie skręcone naczynia krwiono¶ne. Czę¶ć płodowa łożyska powstaje z kosmówki, która wytwarza długie, rozgałęzione kosmki, do których wnikaj± mezodermalne naczynia płodowe (krwiono¶ne). Ponieważ kosmki te wnikaj± głęboko w grub± doczesn± i oplataj± naczynia krwiono¶ne matczyne, łożysko stanowi jedyna drogę „bezpo¶rednich” kontaktów płodu ze ¶rodowiskiem i organizmem matki.2. Łożysko ma kształt tarczy skupiaj±cej kosmki w jednym miejscu (łożysko tarczowe). Podczas porodu następuje rozerwanie naczyń krwiono¶nych i wysunięcie kosmków z grubej doczesnej (poród krwawy).3. Funkcje łożyska: Ř Utrzymuje płód w macicyŘ Umożliwia mu pobieranie substancji odżywczych z krwi matkiŘ Stanowi jedyn± drogę wymiany gazowej płoduŘ Umożliwia wydzielanie szkodliwych metabolitów płodu do krwi matkiŘ Stanowi ochronę płodu przed drobnoustrojami organizmu matki (oprócz niektórych wirusów m. in. HIV, różyczki)Ř Wytwarza hormony wpływaj±ce na utrzymanie ci±żyŘ Dostarcza płodowi gotowych przeciwciał z organizmu matkiROZWÓJ ZARODKOWY1. Bruzdkowanie – kolejne podziały zapłodnionego jaja (zygoty) na coraz mniejsze komórki zwane blastomerami. (komórki po cytokinezach mitotycznych nie zwiększaj± swojej objęto¶ci). U człowieka występuje bruzdkowanie całkowite, ale widoczne s± tylko bruzdy podziałowe.2. Gastrulacja – proces przekształcania się zarodka ze stadium blastuli w gastrulę. U zwierz±t trójwarstwowych i człowieka polega na przemieszczeniu się komórek w obrębie zarodka (powstanie trójwarstwowego woreczka komórek) i utworzeniu tzw. listków zarodkowych: ektodermy, endodermy i mezodermy.3. Organogeneza – formowanie się narz±dów w okresie zarodkowym. U człowieka zaczyna się ok. 10 – 12 tygodnia po zapłodnieniu i polega na przegrupowaniu i różnicowaniu się komórek i tkanek. W tym okresie, zwanym okresem płodowym, powstaj± wszystkie narz±dy i organy. I tak powstaj±:v z endodermy: - nabłonek przewodu pokarmowego - nabłonek układu oddechowego - nabłonek pęcherza moczowego i cewki moczowejv z mezodermy: - prawie wszystkie mię¶nie - tkanka ł±czna (wszystkie rodzaje) - układ kr±żenia i limfatyczny - nerki i narz±dy płciowev z ektodermy: - naskórek i jego pochodne, - gruczoły potowe, łojowe, mleczne szkliwo zębów - układ nerwowy i czę¶ć nerwowa przysadki - elementy oczu: siatkówka, rogówka, soczewkaREPLIKACJAI. INICJACJA:a) Polimeraza DNA wyszukuje miejsca rozpoczęcia replikacji na cz±steczce DNA (sekwencje origin),b) Rozdzielenie obu nici DNA przy udziale enzymów i powstanie widełek replikacyjnychII. ELONGACJA:a) Na jednej ze „starych” nici DNA nowy łańcuch polinukleotydowy syntetyzowany jest w sposób ci±gły,b) Na drugiej nici zwanej opóĽnion± tworzone s± krótkie odcinki zwane fragmentami Okazaki,c) Ostatni wł±czany nukleotyd kontrolowany jest przez polimerazę DNA i, w przypadku błędnego przył±czenia, jest usuwany,III. TERMINACJA:a) Widełki replikacyjne docieraj± do miejsca zakończenia replikacji (sekwencje ter)b) Następuje ł±czenie poszczególnych fragmentów na nici opóĽnionej tak, aby powstała ci±gła nić DNATRANSKRYPCJAI. INICJACJA:a) Zwi±zanie się polimerazy RNA z odpowiednim odcinkiem DNA tzw. promotorem, odnalezionym przez skanowanie nici DNA przez tę polimerazę,b) Rozsunięcie nici DNA w wyniku pękania wi±zań wodorowychII. ELONGACJA:a) Odpowiednie nukleotydy ustawiane s± na zasadzie komplementarno¶ci – powoduje to wydłużanie się łańcucha mRNA,b) Zatrzymanie się polimerazy RNA na kodonie STOPIII. TERMINACJAa) Rozpad kompleksu polimeaza – DNA – mRNAb) Nowo powstały produkt to mRNA, który u Procaryota jest matryc± do wła¶ciwej syntezy białka, gdyż zawiera kopię kilku genów leż±cych obok siebiec) Pierwotny produkt transkrypcji u Eucaryota to hnRNA, zawieraj±cy sekwencje koduj±ce (egzony) i niekoduj±ce (introny). Aby stał się on mRNA introny musz± zostać usunięte w ramach obróbki posttranskrypcyjej.TRANSLACJAI. INICJACJA – powstanie maszyny translacyjneja) Przył±czenie się mRNA do mniejszej podjednostki rybosomub) Ustawienie się tRNA z metinin± naprzeciwko kodonu STARTc) Doł±czeni dużej podjednostki rybosomu tak, aby tRNA z metionin± zaj±ł miejsce P na rybosomie.II. ELONGACJA:a) Ustawienie się odpowiedniego tRNA „załadowanego” aminokwasem w wolnym miejscu A na rybosomieb) Powstanie wi±zania peptydowego między metionin± a aminokwasem z miejsca Ac) Powstanie w miejscu P wolnego tRNA, który wraca do cytoplazmyd) Przesunięcie powstałego peptydu (wraz z mRNA) z miejsca A do miejsca P (czyli o trzy nukleotydy) – tzw. translokacjae) Nasunięcie się na wolne miejsce A odpowiedniego tRNA „załadowanego” aminokwasem... itd.III. TERMINACJA:a) Nasunięcie się w miejsce A rybosomu trójki STOPb) Zwi±zanie się z trójk± nonsensown± białkowego czynnika uwalniaj±cego w miejscu Ac) Uwolnienie polipeptydu; rozpad rybosomu na podjednostki; zakończenie translacji.CECHY KODU GENETYCZNEGO1) Trójkowy charakter – trzy nukleotydy (kodon) koduj± jeden aminokwas2)Nienakładanie się trójek, czyli kodonów3) Bezprzecinkowo¶ć – pomiędzy trójkami nie ma żadnych dodatkowych znaków4) Jednoznaczno¶ć – dana trójka nukleotydów oznacza zawsze tylko jeden aminokwas5) Degeneracja – jeden aminokwas może być zakodowany przez kilka różnych trójek6) Uniwersalno¶ć – we wszystkich organizmach żywych reguły kodu s± takie same7) Kolinearno¶ć – danej kolejno¶ci kodonów w matrycy zawsze odpowiada konkretna kolejno¶ć ułożenia aminokwasów w białku.SPOSÓB UPAKOWANIA INFORMACJI GENETYCZNEJI. NUKLEOSOMY – utworzone s± przez białka histonowe i nawinięte na nie fragmenty DNAII. FIBRYLLE CHROMATYNOWE – składaj±ce się z wielu nukleosomów oddzielonych białkami histonowymiIII. SOLENOIDY – tworz±ce nici chromatynoweIV. NICI CHROMATYNOWE – tworz± pętle zwane domenami spięte białkami spinaj±cymiV. CHROMATYDA – połówka chromosomuVI. CHROMOSOM.M O N E R ACHARAKTERYSTYKA:1) Brak typowego j±dra; zamiast niego występuje nukleoid czyli koli¶cie zamknięta nić DNA zwana genoforem2) Brak niektórych organelli: ER, aparatu Golgiego, plastydów, mitochondria „zast±pione” mezosomami, a chlorofil, zwany bakterichlorofilem, jest rozproszony w cytoplazmie lub zawarty w tylakoidach (sinice)3) ¦ciana komórkowa zbudowana z substancji białkowo – tłuszczowo – cukrowej (mukopeptydu – mureiny)4) Cytoplazma pozbawiona zdolno¶ci ruchu ze względu na duż± gęsto¶ć5) Substancje zapasowe to: glikogen, wolutyna, białka i tłuszcze; u sinic – skrobia sinicowa6) Sinice zawieraj± fikocyjan – barwnik maskuj±cy obecno¶ć chlorofilu i nadaj±cy im sinozielony kolor7) U sinic występować mog± tzw. wakuole gazowe (pseudowakuole) będ±ce organell± hydrostatyczn±8) Wszystkie monera maj± zdolno¶ć otaczania się otoczk± ¶luzow±, a sinice tworz± nawet pochewki ¶luzoweODŻYWIANIE:q AutotrofyI. Fotoautotrofy – należ± tu nieliczne gatunki bakterii zawieraj±cych bakteriochlorofil (bakterie purpurowe i zielone) oraz prawie wszystkie sinice. Maj± one zdolno¶ć asymilowania zwi±zków nieorganicznych tworz±c z nich, przy udziale energii ¶wietlnej, zwi±zki organiczne.II. Chemoautotrofy – asymiluj± CO2 wykorzystuj±c energię wyzwolon± podczas utleniania zwi±zków nieorganicznych. Należ± tu m. in.:a) Bakterie nitryfikacyjne: - Nitrsomonas - Nitrobacter b) Bakterie siarkowe: - c) Bakterie żelaziste: - d) Bakterie wodorowe: - q Heterotrofy1. Saprofity (roztocza)2. PasożytyODDYCHANIE:1. Tlenowe (aeroby) – pobieraj± tlen z powietrza lub z wody i przy jego pomocy utleniaj± zwi±zki organiczne uzyskuj±c energię.2. Beztlenowe (anaeroby) – rozkładaj± zwi±zki organiczne bez użycia tlenu, produkuj±c w ten sposób różne produkty uboczne obok uzyskanej energii; s± to bakterie przeprowadzaj±ce fermentację (mlekow±, masłow±, octow±, alkoholow±). ROZMNAŻANIE:1. Wegetatywnie – przez podłużny, amitotyczny podział komórki2. Płciowo – wymiana czę¶ci nukleotydu pomiędzy dwoma różnoimiennymi płciowo komórkami bakterii (koniugacja)3. Fragmentacja plechy – siniceASYMILACJA azotu atmosferycznego ma ogromne znaczenie dla bakterii (niektórych gatunków) ponieważ pozwala na wytwarzanie białek z udziałem azotu atmosferycznego uniezależniaj±c je od jego ilo¶ci w podłożu. Możliwo¶ć tak± maj±: beztlenowce – Clostridium oraz tlenowce – Azotobacter, a także bakterie brodawkowe – Rhizobium.KSZTAŁT BAKTERII CHOROBOTWÓRCZEJ WYWOŁYWANE CHOROBYZiarenkowiec Zakażenia ropneDwoinka Rzeż±czka; zapalenie płucPaciorkowiec Zakażenia ropneGronkowiec Zakażenia ropnePakietowiec XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXPałeczka Zapalenie płuc; tyfus brzuszny. (Nie wytwarzaj± przetrwalników)Laseczka Tężec; w±glik; dyfteryt (błonica). (Wytwarzaj± przetrwalniki)¦rubowiec XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXPrzecinkowiec cholera CHOROBY BAKTERYJNE: w±glik, gruĽlica, tyfus brzuszny, tyfus plamisty, błonica (dyfteryt), cholera, róża, tężec, zapalenie płuc, rzeż±czka, szkarlatyna (płonica), krztusiec, salmonellozy, czerwonka, dżuma, różyca.G L O N Y POJĘCIA:Konwergencja - zewnętrzne podobieństwo różnych pod względem systematycznym organów, wykształcone na skutek tego, że w różnych liniach rozwojowych mog± istnieć podobne tendencje morfologiczne utrwalone następnie przez selekcyjne działanie podobnych warunków ¶rodowiska. Narz±dy powstałe w wyniku tego procesu nazywane s± a n a l o g i c z n y m i Pirenoidy – małe białkowe ciałka wypełnione ziarnist± matriks, w której znajduj± się zakończenia tylakoidów chloroplastu, w którym się znajduj±. Dookoła pirenoidu odkładaj± się produkty fotosyntezy, skrobia lub inne wielocukry spotykane tylko u glonów np.: paramylon, laminaryna itp. Mastygonemy – rzęski występuj±ce na powierzchni wici niektórych glonówPlamka oczna (plamka czerwona, stigma) – pomarańczowoczerwona, wielo¶cienna płytka niektórych wiciowców, zawieraj±ca karotenowy barwnik, umiejscowiona blisko przedniego bieguna komórki w chromatoforze lub w jego bezpo¶rednim s±siedztwie w okolicy ciałka podstawowego wici; jest ona zwi±zana z fototaktycznymi ruchami komórek.Neuston – drobne formy glonów występuj±ce na powierzchni zbiornika wodnego lub płytko pod ni±.Holozoiki – organizmy odżywiaj±ce się stałym pokarmem organicznym nie rozpuszczonym w wodzie.Ryzoid – chwytnik, biegun chwytnikowy.Komórki interkularne – komórki ¶rodkowe glonów o plechach nirkowatych.Komórki apikalne – komórki szczytowe glonów nitkowatych, zachowuj±ce zdolno¶ć podziałow±; maj± one charakter komórki inicjalnej.Plektenchyma – „nibytkanka” utworzona z komórek lub ich zespołów, które przedtem nie były ze sob± poł±czone.Fylloidy – wierzchołkowe płaty glonów o plechach tkankowych przypominaj±ce li¶cie.SYSTEMATYKA: EUGLENINY- Jednokomór - kowe;- brak ¶ciany komórkowej;-występuje gardziel, z której wyrastaj± 2 wici;- czerwona plamka;wakuola pulsuj±ca z uj¶ciem do gardzieli- fotoautotrofy;- rozmnażanie przez podział podłużny;- występowanie:wody słodkie często zanieczyszczone;DINOFITY- jednokomórkowe- celulozowa ¶ciana komórkowa tworz±ca sztywny pancerzyk;- br±zowe soczewkowate chromatofory;- fotoautotrofy;podział podłużny komórki;- nieliczne proces płciowy;- różne wody, ¶nieg, lód, plankton morski;CHRYZOFITY- złotowiciwe:różny stopień organizacji; złociste chromatofory; fotoautotrofy lub heterotrofy; podział komórki; różne wody;różnowiciowe:różny stopień organizacji; żółtozielone chromatofory; rozmnażanie płciowe (oogamia), bezpłciowe (synzoospory); głównie wody słodkie;okrzemki:jednokomórkowe lub kolonijne; skrzemieniała ¶ciana komórkowa tworz±ca pancerzyk; niektóre posiadaj± zdolno¶ć ruchu; podział komórki i płciowo; wody słodkie i morza;ZIELENICE- różna organizacja – jednokomórkowe, kolonijne, wielokomórkowe;- zielone chromatofory;- rozmnażanie wegetatywne, bezpłciowe, płciowe;- przemiana pokoleń- większo¶ć słodkowodna; plankton; ¶rodowisko l±dowe; symbionty; zoochlorelle;ZIELENICE WŁA¦CIWESPRZĘŻNICERAMIENICEBRUNATNICE- duże i osiadłe;- czę¶ci: li¶ciokształtne, łodygokształtne, korzeniokształtne;- tkanki rzekome; - brunatne chromatofory;- rozmnażanie bezpłciowo, płciowo;- wody morskie chłodne;KRASNOROSTY- duże i osiadłe;- czę¶ci: li¶ciokształtne, łodygokształtne, korzeniokształtne;- bardzo złożone plechy plektenchymatyczne- barwniki fikobilinowe; - rozmnażanie:bezpłciowe,płciowe (bardzo skomplikowane cykle)- wody morskie ciepłe, rzadko – wody słodkie; G R Z Y B Y POJĘCIA:Grzybnia plecha grzybów; ich ciało wegetatywne (inaczej zwana też mycelium),Strzępki – nitkowate, jedno- lub wielokomórkowe, proste lub rozgałęzione jednostki strukturalne grzybni,Owocnik – czę¶ć grzybni zbudowana ze zbitych strzępek, tworz±ca okre¶lon± formę, w której powstaj± zarodniki.Zoospory – zarodniki opatrzone jedna lub kilkoma wiciami maj±ce zdolno¶ć ruchu; powstaj± w zarodniach zwanych zoosporangiami.Aplanospory – zarodniki nieruchome. Gametangium – twór jedno- lub wielokomórkowy, w którym powstaj± gamety.Lęgnia – jednokomórkowe gametangium żeńskie glonów i grzybów.Plemnia – gametangium męskie¦luĽnia (plazmodium) – wegetatywna postać ¶luzoro¶li; powstałe w wyniku wielokrotnych podziałów j±dra pojedynczych pełzakowatych komórek, poł±czone ze wzrostem ilo¶ci cytoplazmy; jest nag± bezkształtn± mas± protoplazmy poruszaj±c± się ruchem pełzakowatym.Gametangiogamia – proces płciowy, w którym bior± udział całe gametangia.Ryzomorfy – grube, długie i ciemno zabarwione sznury podziemnej grzybni niektórych grzybów służ±ce do szybkiego rozprzestrzeniania się grzyba.Sklerocja – kuliste twory zbudowane z plektenchymy i umieszczone w podłożu, służ±ce do gromadzenia materiałów pokarmowych.Sklerota – grzybnia przetrwalnikowa.Hymenium (warstwa rodzajna) – czę¶ć owocnika grzybów złożona ze ¶ci¶le do siebie przylegaj±cych worków lub lub podstawek oraz występuj±cych między nimi komórek płonnych.Konidium – zarodnik powstaj±cy przez odcięcie komórki na końcu strzępki.Hymenofor – spodnia czę¶ć kapelusza grzybów, gdzie formuj± się podstawki.Plazmogamia – zlanie się cytoplazmy. SLUZORO¦LA GRZYBY WŁA¦CIWE POROSTY- wieloj±drowe, różnie zabarwionemasy plazmatyczne;odżywiaj± się saprofitycznie b±dĽ pasożytniczo;- rozmnażaj± się przez zarodniki. 1. Lęgniowce – plemnia obrasta lęgnię, j±dra plemnikowe z lęgniowymi tworz± zygoty; bezpłciowo – zoospory, konidia; Roztoczek, Fitoftora.2. Skoczkowce – rozmnażanie płciowe; jednokomórkowe do komórczakowych; grzyb wywołuj±cy raka ziemniaczanego.3. Sprzężniaki – strzępki wieloj±drowe; bezpłciowo – aplanospory; a) kopulacja gametangiów + i - , b) powstanie kiełkuj±cej zygospory, kyóra dziel±c się mejotycznie tworzy zarodnię z zarodnikami; Ple¶niak, Zrywka.4. Workowce – p±czkowanie – drożdże; a) po zlaniu się zawarto¶ci lęgni i plemni j±dra sprzężone przechodz± do strzępek wyrastaj±cych z zapłodnionej lęgni,b) dochodzi do zlania się j±der w szczytowych komórkach w czę¶ci rodzajnej owocnika,c) na skutek podziałów powstaje 8 zarodników umieszczonych w worku; występuje przemiana faz j±drowych; gametangiogamia; Pędzlak, Kropidlak, Smardz, Trufla, Buławinka czerwona, m±cznikowce.5. Podstawczaki – (od zarodników podstawkowych);a) podczas kopulacji (+ i -) dochodzi do plazmogamii i utworzenia j±der sprzężonych w komórkach dikariotycznych;b) w szczytowych komórkach strzępek owocnika zachodzi kariogamia;c) komórka zygotyczna tworzy podstawkę a jej j±dro, przechodz±c mejozę, staje się „j±drami” zarodników podstawkowych, które s± wyrostkami komórek podstawkowych.6. Grzyby niedoskonałe – rozmnażanie tylko za pomoc± konidiów. 1. ¦rodowisko życia: - ziemia, kora, skały,¶ciany budynków, ¶niegi ,lody;2. Kształty:a) blaszkowate (tarczownica),b) krzaczkowate (chrobotki,płucnice),c) skorupiaste (wzorzec geograficzny).3. Budowa:Komórki glonu (sinicy) zwane gonidiami znajduj± się w ¶rodku plechy, otoczone grzybni±, która stanowi ich ochronę i zwykle podstawow± strukturę porostu. Zewnętrzn± czę¶ć stanowi grzybnia ze zwartych grubo¶ciennych strzępek; wewn±trz za¶ znajduj± się strzępki luĽniej ułożone i oplataj±ce komórki gonidiów.4. Rozmnażanie:a) bezpłciowefragmentacja plechyurwistkiwyrostkib) płciowe- może rozmnażać się tylko grzyb P I E R W O T N I A K I POJĘCIA:Cytoszkielet – kompleks włókienek białkowych i mikrotubul o zróżnicowanej budowie i wła¶ciwo¶ciach, występuj±cy w każdej komórce. Pełni funkcje podporowe, uczestniczy w ruchu cytoplazmy i organelli wewn±trz komórki, a także w ruchu komórki jako cało¶ci;Pelikula – powierzchniowa warstwa komórki złożona z pofałdowanej niekiedy błony komórkowej, cytoplazmy, różnych charakterystycznych dla typu pierwotniaka włókienek cytoszkieletu i mikrotubul;Cysta przetrwalnikowa – postać pierwotniaka, gdy jest on pokryty grub± otoczk± białkowo – cukrow±, dzięki której zwalnia on swój metabolizm i może przetrwać niekorzystne warunki ¶rodowiska;Cytostom – miejsca w błonie komórkowej „gładkie”, gdzie odbywa się tworzenie wodniczek pokarmowych i pobieranie pokarmu;Cytopyge – miejsce usuwania niestrawionych resztek pokarmowych;Endoplazma – półpłynna czę¶ć cytoplazmy korzenionórzek, zajmuj±ca centraln± czę¶ć komórki, w której leż± organelle;Ektoplazma – zewnętrzna, podbłoniasta czę¶ć cytoplazmy, gęsta i przezroczysta;Mejoza postgamiczna – charakterystyczna dla haploidalnych osobników troficznych, (następuje po poł±czeniu się gamet);Mejoza progamiczna – charakterystyczna dla diplontów (poprzedza proces zapłodnienia, ma na celu wytworzenie gamet);Fotoreceptor – narz±d ¶wiatłoczuły, przekazuj±cy wici odebrane bodĽce. Zależnie od położenia organizmu względem kierunku ¶wiatła stigma osłania fotoreceptor lub nie. W ten sposób euglena orientuje się sk±d dociera ¶wiatło;Makronukleus (Ma) – spełnia funkcję j±dra komórkowego – steruje syntez± białek, a po¶rednio także całym metabolizmem orzęska. Nie zawiera pełnej informacji genetycznej ale namnożone fragmenty chromosomów odpowiadaj±ce zawarto¶ci DNA 60 – 1500 j±der;Mikronukleus (Mi) – diploidalne j±dro zawieraj±ce pełn± informację genetyczn± lecz aktywne tylko podczas procesu płciowego.WICIOWCE SPOROWCE ORZĘSKI KORZENIONÓRZKI OTWORNICE PROMIENICE- ciało z wici±i haploidalnym j±drem;- od autotrofów doheterotrofów- substancje zapasowe:skrobia, paramylon,leukozyna;- otoczki, pancerzyki¦WIDROWCE:- pasożyty krwi;wić przyczepionafałdem błony;- brak wodniczek;- ¦widrowiec gambijski,- ¦widrowiec nagany.EUGLENY z gromadyeuglenin z glonów.BRUZDNICE z gromadydinofitów z glonów. - uproszczona budowa;- pasożyty haploidalne;- cykl rozwojowy zestałocieplnym kręgowcemi z bezkręgowcem.ZARODZIEC MALARII:- wpuszczone przez komarapostacie inwazyjnepasożytuj± w w±trobiei w ¶ledzionie;- atakuj± krwinkiczerwone;- po podziałach wewn±trzosobniki rozrywaj± krwinki(wszystkie naraz), pojawia sięgor±czka i dreszcze;- po 10 dniach przekształconew komórki macierzystegamet i wessane z krwi±rozwijaj± się w ciele komara;- komórki macierzysteprzekształcaj± się w gamety,ł±cz± się, przechodz±mejozę, tworz± się postacieinwazyjne, które przebijaj±¶linianki komara i czekaj±tam na uk±szenie. - występuj± 2 typy j±der;organellami ruchu s± rzęski, płotki i szczecinki;- pod pelikul± układy włókien zebranych w pasma usztywniaj±ce lub kurczliwe;- cytostom i cytopyge;podział poprzeczny (Mi – mitoza, Ma - amitoza );- proces płciowy:1. sklejenie 2 orzęsków,2. mejoza Mi,3. zanik 3 j±der,4. mitoza Mi,5. jedno z powstałych w ten sposób j±der ł±czy się z Mi partnera,6. rozdzielenie,7. diploidalny Mi dzieli się mitotycznie,8. jedno z powstałych j±der to nowe Mi, a drugiestanie się Ma,9. stary Ma zanika.PantofelekSentor (tr±bik)StylonychiaWirczyk - jedno lub kilka j±der;- błona komórkowa cienka;- jedna wodniczka tętni±ca;różna liczba wodniczek odżywczych;- nibynórzki (pseudolipodia)- wody słodkie, morskie, pasożyty (czerwonka pełzakowata). - pancerzyki wapienne złożone z wielu komór;- przez liczne otworki w pancerzyku wysuwaj± liczne cienkie i długie nibynórzki ł±cz±ce się w przestrzenn± sieć;- występuje przemiana pokoleń;z ich pancerzyków powstały skały wapienne. - pancerzyki krzemionkowe o skomplikowa- nym kształcie;planktoniczne;- wielka liczba długich i cienkich nibynórzek;- radiolarie (promienice) utworzyły skały – radiolaryty;- wraz z otwornicami tworz± skamieniało¶ci przewodnie i s± przedmiotem badań mikropaleontologiiCYKL ŻYCIOWY KOMÓRKI SKŁADA SIĘ Z:1. INTERFAZY czyli okresu międzypodziałowego, w którym zachodzi:synteza RNA i białek (jest to okres 8 godzin);- replikacja czyli podwojenie DNA (okres 5 – 6 godzin);synteza RNA i białek (okres G2 = 5 godzin).Interfaza trwa ok. 19 godzin.2. MITOZY trwaj±cej około 1 godziny.PRZEBIEG MITOZY:PROFAZA:W j±drze powstaj± chromosomy z chromatyny na skutek jej spiralizacji. Chromosomy dziel± się chromatydy poł±czone w centromerze, powstaje wrzeciono podziałowe (przy pomocy centriol). Zanika błona j±drowa i j±derko.METAFAZA:Chromosomy ustawiaj± się w płaszczyĽnie równikowej wrzeciona podziałowego. Następuje podział centromeru w każdym chromosomie. Połówki chromosomów czyli chromatydy rozdzielaj± się.ANAFAZA:Chromosomy potomne (chromatydy) wędruj± do przeciwległych biegunów komórki.TELOFAZA:Chromosomy potomne rozkręcaj± się przyjmuj±c postać nici (chromatyny), zanika wrzeciono podziałowe, powstaje błona j±drowa i j±derko, zachodzi cytokineza.W komórkach ro¶linnych cytokineza zaczyna się od ¶rodka w kierunku brzegu komórki. W komórkach zwierzęcych podział cytoplazmy odbywa się dzięki wpukleniu błony komórkowej do ¶rodka z obu stron komórki.W wyniku mitozy z jednej komórki macierzystej powstaj± dwie komórki potomne. Każda komórka potomna ma tak± sam± liczbę chromosomów jak komórka macierzysta, czyli każda komórka potomna ma liczbę chromosomów diploidaln±.ZNACZENIE MITOZY:a) umożliwia wzrost i rozwój organizmów;b) w organizmach dorosłych umożliwia procesy regeneracji (odbudowy);c) umożliwia dokładny i równy podział chromosomów oraz dokładne rozdzielenie informacji genetycznej do j±der potomnych.PRZEBIEG MEJOZY:PIERWSZY PODZIAŁ – MEJOTYCZNY (REDUKCYJNY):PROFAZAa) leptoten – powstaj± chromosomy z chromatny na skutek spiralizacji;b) zygoten – chromosomy homologiczne układaj± się w pary. Zjawisko takie nazywamy koniugacj±. Parę homologicznych chromosomów nazywamy biwalentem.c) pachyten – chromosomy w biwalentach dziel± się na chromatydy. Każdy biwalent posiada 4 chromatydy.d) diploten – następuje skrzyżowanie się chromatyd w miejscach zwanych chiazmami. Zachodzi wymiana odcinków pomiędzy chromatydami chromosomów homologicznych. Zjawisko takie nazywamy „crossing over”.e) diakineza – zanika błona j±drowa i j±derko.METAFAZA:W płaszczyĽnie równikowej wrzeciona podziałowego ustawiaj± się pary chromosomów czyli biwalenty.ANAFAZA:Całe chromosomy złożone z 2 chromatyd wędruj± do przeciwległych biegunów komórki. nast±piła redukcja liczby chromosomów o połowę.TELOFAZA:Chromosomy ulegaj± despiralizacji. Nie zachodzi cytokineza. Pojawia się błona j±drowa i j±derko.DRUGI PODZIAŁ MEJOTYCZNY – MITOZAJ±dra komórki po podziale redukcyjnym ulegaj± od razu podziałowi mitotycznemu (przebiega on tak samo jak zwykła mitoza). W rezultacie, w wyniku mejozy, z jednej komórki macierzystej powstaj± 4 komórki potomne o haploidalnej liczbie chromosomów każda.ZNACZENIE MEJOZY:a) umożliwia rekombinację genetyczn± zapewniaj±c± różnorodno¶ć organizmów żywych;b) umożliwia powstanie gamet niezbędnych w procesie rozmnażania płciowego.FOTOSYNTEZAWARUNKI FOTOSYNTEZY:a) obecno¶ć ¶wiatłab) chlorofil (w chloroplastach) – zielony barwnik, najczę¶ciej a i b; karotenoidy u ro¶lin wyższych, a u glonów żyj±cych na różnych głęboko¶ciach także fukoksantyna (brunatnice) i fikoerytryna (krasnorosty);c) dwutlenek węgla (CO2)pobierany przez ro¶liny l±dowe w postaci gazowej przez aparaty szparkowe na dolnej stronie skórki li¶cia, u ro¶lin wodnych pobierany w postaci cał± powierzchni± li¶ci;d) obecno¶ć wody – pobieranej przez system korzeniowy (ro¶liny l±dowe) lub przez cał± powierzchnię (ro¶liny wodne);e) temperatura może wpływać na tempo fotosyntezy;f) sole mineralne również mog± wpływać na tempo fotosyntezy.LOKALIZACJA PROCESU FOTOSYNTEZY: a) u organizmów bezj±drowych (niektórych bakterii i sinic) – w tylakoidach lub ciałkach chromatoforowych;b) u organizmów j±drowych (wszystkich ro¶lin) w chloroplastach.ISTOTˇ PROCESU FOTOSYNTEZY JEST PRZEKSZTAŁCENIE ENERGII ¦WIETLNEJ W ENERGIĘ CHEMICZNˇ (ENERGIĘ WIˇZAŃ CHEMICZNYCH) PRZY UDZIALE ENZYMÓW I CHLOROFILU.FAZA JASNA FOTOSYNTEZYFosforylacja niecykliczna1) bior± tu udział dwa fotosystemy PS I i PS II wbudowane w błonę gran. Każdy fotosystem składa się z kilkuset cz±steczek chlorofilu. W¶ród nich jest jedna duża cz±steczka, z której wybijany jest elektron. Pozostałe cz±steczki chlorofilu (małe) wychwytuj± fotony ¶wiatła i przekazuj± ich energię dużej aktywnej cz±steczce.2) przebieg fosforylacji niecyklicznej:I. Cz±steczki chlorofilu z PS I absorbuj± kwanty ¶wiatła i przekazuj± ich energię dużej aktywnej cz±steczce;II. Następuje wybicie elektronu z aktywnej cz±steczki chlorofilu (każdy elektron ma zapas energii, gdyż pochłon±ł foton);III. Wybite elektrony wyłapywane s± i transportowane przez łańcuchy przeno¶ników elektronów, które znajduj± się w błonach gran. Podczas wędrówki elektron traci stopniowo energię, która jest magazynowana w ATP;IV. Po wybiciu elektronu w dużej cz±steczce chlorofilu PS I powstaje „dziura”, do której s± przekazywane elektrony wybite z aktywnej cz±steczki chlorofilu z PS II, a ta z kolei „wysysa” elektrony z cz±steczki wody powoduj±c jej rozpad;V. Wodór powstały w wyniku rozpadu wody przył±cza się do fosforanu dwunukleotydu nikotynamidoadeninowego (NADP) i powstaje NADPH2.W wyniku fazy jasnej w fosforylacji niecyklicznej powstaje tzw. siła asymilacyjna, czyli ATP i NADPH2, która będzie wykorzystana w reakcjach fazy ciemnej. W fazie jasnej podczas fosforylacji niecyklicznej powstaje tlen, który jest produktem ubocznym fotosyntezy.Fosforylacja cyklicznaa) zachodzi przy udziale ¶wiatła ale nie powoduje fotolizy wody (nie powstaje zatem tlen);b) wytwarzany jest tylko ATP, nie powstaje NADPH2;c) elektrony kr±ż± w zamkniętym obiegu: fotosystem – łańcuch przeno¶ników elektronów – fotosystem.FAZA CIEMNA FOTOSYNTEZYetap – I – karboksylacja:1. rybulozo – 1,5 – difosforan (RuDP; pięciowęglowa ketoza) przył±cza dwutlenek węgla;2. powstanie nietrwałej heksozy i jej hydroliza do dwóch trójwęglowych cz±steczek kwasu – 1,3 – fosfoglicerynowego (PGA);etap – II – redukcja: 1. redukcja PGA do aldehydu fosfoglicerynowego (PGAl). Zużywane s± tu 2 cz±steczki NADPH2 i 2 cz±steczki ATP; etap – III – regeneracja: 1. cz±steczek PGAl przy pomocy ATP odtwarza RuDP; 2. cz±steczek PGAl to zysk netto wł±czany w metabolizm autotrofa. ODDYCHANIEODDYCHANIE JEST PROCESEM KATABOLICZNYM, W WYNIKU KTÓREGO W KOMÓRKACH UWALNIANA JEST ENERGIA ZAKUMULOWANA W POSTACI WIˇZAŃ CHEMICZNYCH ZWIˇZKÓW ORGANICZNYCH (CUKRÓW). PROCES ODDYCHANIA KOMÓRKOWEGO WYMAGA OBECNO¦CI WIELU ENZYMÓW.PRZEBIEG ODDYCHANIA BEZTLENOWEGO:ETAP I – Glikoliza:Jest to beztlenowy etap oddychania komórkowego zachodz±cy w cytoplazmie wszystkich komórek.W wyniku tego procesu z jednej cz±steczki gukozy powstaj±:- dwie cz±steczki ATP, dwie cz±steczki NADH2,dwie cz±steczki pirogronianu (kwasu pirogronowego).Na proces glikolizy składaj± się następuj±ce reakcje:fosforylacja heksoz (strata dwóch cz±steczek ATP)- dehydrogenacja – odł±czenie wodoru od substratu i powstanie dwóch cz±steczek NADH2- fosforylacja substratowa (powstanie dwóch cz±steczek ATP jako czystego zysku).Bilans glikolizy:- 2 cz±steczki ATP (fosforylacja heksoz)+ 4 cz±steczki ATP (fosforylacja substratowa)+ 2 cz±steczki ATP (zysk)ETAP II – Przekształcenie pirogronianu:w wyniku dehydrogenacji i dekarboksylacji w wyniku dehydrogenacji: Oddychanie beztlenowe umożliwia kiszenie kapusty, ogórków, umożliwia powstawanie etanolu.PRZEBIEG ODDYCHANIA TLENOWEGOEtap I – gilkoliza:W wyniku tego procesu z 1 cz±steczki glukozy powstaj±:- 2 cz±steczki kwasu pirogronowego;- 2 cz±steczki NADH2;2 cz±steczki ATP.Etap II – reakcja pomostowa:Proces ten zachodzi w matrix mitochondrialnym, uczestniczy w nim kwas pirogronowy oraz koenzym A.Etap III – cykl Krebsa:Podczas cyklu Krebsa zachodz± następuj±ce reakcje:dwukrotna dekarboksylacja;- czterokrotna dehydrogenacja, w wyniku której powstaj± 3 cz±steczki NADH2 i 1 cz±steczka FADH2;uwalnia się też niewielka ilo¶ć energii (1 cz±steczka ATP).Dwutlenek węgla z cyklu Krebsa jest produktem ubocznym. W ostatnim etapie oddychania komórkowego wykorzystywany jest NADH2 i FADH2. Ponieważ w wyniku glikolizy powstały 2 cz±steczki kwasu pirogronowego, więc produkty cyklu należy podwoić.Etap IV – oddychanie wewn±trzkomórkowe (fosforylacja oksydatywna):Zachodzi w błonach grzebieni mitochondrialnych.a) NADH2 i FADH2 przenosz± wodór na łańcuch przeno¶ników elektronów, czyli łańcuch oddechowy;b) Przez łańcuch oddechowy płynie najpierw strumień protonów, a potem – elektronów;c) Wieloetapowej wędrówce wodoru i elektronów towarzyszy stopniowe uwalnianie energii; (1 cz±steczka NADH2 warunkuje powstanie 3 cz±steczek ATP; 1 cz±steczka FADH2 – powstanie 2 cz±steczek ATP; 1 cz±steczka HADH2 z glikolizy – powstanie 2 cz±steczek ATP);d) Ostatni przeno¶nik elektronów – oksydaza cytochromowa – przenosi elektrony bezpo¶rednio na tlen. Powstaj± wtedy jony , które natychmiast przył±czaj± przerzucane protony wodorowe i powstaje woda.Bilans oddychania tlenowego – całkowitego utleniania glukozy (dotyczy ATP)ZYSK Z PROCESU ILO¦Ć CZˇSTECZEK ATP UZYSKIWANYCH Z PROCESUZysk z glikolizy (fosforylacja substratowa) 2Zysk z NADH2 z glikolizy 4Zysk z reakcji pomostowej 6(bo 2 cz±steczki NADH2 × 3 ATP = 6 ATP)Zysk z cyklu Krebsa 2Zysk z NADH2 i FADH2 z cyklu Krebsa (2 × 3 NADH2) × 3 ATP = 18 cz±steczek ATP+ (2 × FADH2) × 2 ATP = 4 cz±steczki ATP22 cz±steczki ATP cz±steczekW wyniku oddychania tlenowego 1 cz±steczka glukozy dostarcza 36 cz±steczek ATP, a jako produkty uboczne powstaj±: dwutlenek węgla i woda.Równanie oddychania tlenowego można przedstawić następuj±co: G ˇ B K IPojęcia:1) Choanocyty – komórki kołnierzykowe entodermy, które filtruj± i zatrzymuj± na kołnierzykach pokarm i trawi± go wewn±trzkomórkowo.2) Pinakocyty – płaskie ektodermalne komórki wy¶cielaj±ce i ograniczaj±ce kanaliki i pory ł±cz±ce jamę ¶rodkow± ze ¶rodowiskiem zewnętrznym, przebijaj±c ¶cianki g±bki; także wy¶cielaj± i bubuj± szkielet.3) Mezenchyma – bezstrukturalna, galaretowata warstwa ¶rodkowa zawieraj±ca pewne elementy komórkowe: archeocyty – komórki embrionalne, totipotencjalne, podatne do zmiany swego wygl±du i funkcji; skleroblasty – komórki igło i szkieletotwórcze.Procesy życiowe:· Oddychanie – dyfuzja;· Wydalanie – dyfuzja;· Odżywianie – pokarm dostaje się do jamy ¶rodkowej wraz z pr±dem wody przez liczne otwory i pory przebijaj±ce ¶ciany ciała. Woda wraz z produktami wydalniczymi wypływa z jamy gastralnej przez osculum (otwór wyrzutowy) dzięki pr±dowi wywołanemu ruchem wici choanocytów. Ilo¶ć przefiltrowywanej wody może dochodzić do 1600 litrów na dobę.· Rozmnażanie – płciowo – zapłodnienie krzyżowe odbywa się w mezenchymie;bezpłciowo – p±czkowaniebezpłciowo – p±ki zimowe.J A M O C H Ł O N Y Pojęcia:1) Metageneza – przemiana pokoleń;2) Planula – orzęsiona, zbudowana z kilku komórek larwa jamochłonów;3) Ropalia – ciałka brzeżne; narz±dy zmysłu równowagi u maduz zawieraj±ce statocysty, prymitywne oczka oraz narz±dy zmysłu chemicznego;4) Efyra – młodociana meduza powstała ze strobilizuj±cego polipa;5) Knidocyty – komórki parzydełkowe, na które składa się: knidocyl (kolec czuciowy), knidoblast (banieczka wypełniona parz±cym płynem) oraz zwinięta nić zakończona ostrzem w postaci grotu; (repelenty, penetranty, wolwenty);komórki nabłonkowo – mię¶niowe z włókienkami kurczliwymi;nabłonkowo – zmysłowe, zakończone na wolnym końcu pałeczk± czuciow±, na drugim za¶ wyrostki do komunikowania się z komórkami nerwowymi;- nabłonkowo – nerwowe mieszcz±ce się u podstaw komórek nabłonkowo – mię¶niowych; ł±cz± się ze sob± wypustkami tworz±c rozproszon± sieć nerwow±;komórki interstycjalne – totipotencjalne, z których mog± także powstawać gamety.Polip – osiadła postać jamochłonów; posiadaj±cy promienist± symetrię; ciało przytwierdzone za pomoc± stopy do podłoża; otwór gębowy na wolnym końcu zaopatrzony jest w wieniec niejednokrotnie długich czułków; ma kształt cylindryczny z cienk± warstw± mezoglei; sposoby rozmnażania: strobilizacja, p±czkowanie, płciowo.Meduza – wolnopływaj±ca planktoniczna postać jamochłonów kształtu dzwonowatego z duż± ilo¶ci± mezoglei i otworem gębowym na spodniej stronie parasolu; zaopatrzona w czułki brzeżne, ropalia, kanały jamy gastralnej oraz cztery ramiona do chwytania pożywienia; posiada symetrię promienist± i rozmnaża się płciowo; zapłodnienie zewnętrzne lub wewnętrzne.Koralowce – występuj± jedynie w postaci polipa; żyj± tylko w morzach o temperaturze powyżej 20oC; korale rafotwórcze (madreporowe) buduj± szkielety wapienne (6 lub 8 promienne)ze skomplikowanymi rozgałęzieniami jamy gastralnej; ukwiały nie buduj± szkieletów i zamieszkuj± wszystkie morza o pełnym zasoleniu, s± drapieżne; koralowce rozmnażaj± się przez p±czkowanie, podział podłużny oraz drog± płciow±; znane s± formy żyworodne; pomiędzy otworem gębowym a jam± gastraln± występuje gardziel.P Ł A Z I Ń C EPOJĘCIA:1) Pseudocel – pierwotna jama ciała niewysłana własnym nabłonkiem;2) Parenchyma – wypełnienie pseudocelu zbudowane z komórek o różnym pochodzeniu i substancji galaretowatej międzykomórkowej;3) Nabłonek syncytialny – nabłonek zbudowany z wielu zlanych ze sob± komórek (powstaje wielokomórkowy nabłonek);4) Protonefridium – narz±d wydalniczy złożony z szeregu komórek płomykowych rozmieszczonych w parenchymie i ł±cz±cych się ze specjalnymi przewodami (2) biegn±cymi wzdłuż ciała robaka po obu jego bokach;5) Komórka płomykowa – jednostka układu protonefridialnego zbudowana z komórki zawieraj±cej kanalik, w którym (poniżej j±dra tej komórki) znajduj± się wici przesuwaj±ce do przewodu wydaliny pobrane z parenchymy przez komórkę;6) Skoleks – główka;7) Proglotydy – człony;8) Cefalizacja – proces zaznaczania się głowy.WIRKI (wypławek biały) – wymiary: ok. 20 mm i 6 mm; występuje głównie w wodach stoj±cych, pełza po podłożu; urzęsiony nabłonek, pod którym s± 3 warstwy mię¶ni (okrężne, podłużne, sko¶ne) oraz grzbietobrzuszne przechodz±ce przez parenchymę (g±bczast± masę o charakterze tkanki ł±cznej, złożon± z wielobocznych komórek z wypustkami pełni±cych różne funkcje); w odcinku głowowym 2 prymitywne oczka; układ nerwowy jest pasmowy złożony z 2 poł±czonych ze sob± zwoi; szeroka wysuwana gardziel prowadzi do ¶lepo zakończonego trójdzielnego jelita; wykształcone czołowe płaty dotykowe i liczne komórki zmysłu mechanicznego.PRZYWRY (motylica w±trobowa):Pokrycie ciała – wór skórno – mię¶niowy wytwarzaj±cy gruby oskórek (kutikulę), w którym wykształcaj± się gruczoły ¶luzowe ułatwiaj±ce przyczep do tkanek żywiciela;Układ pokarmowy – otwór gębowy położony na dnie przedniej przyssawki prowadzi do dwudzielnego jelita zakończonego ¶lepo (trawienie wewn±trzkomórkowe);Układ nerwowy – pasmowy (2 pnie nerwowe poł±czone nerwami bocznymi biegn± po brzusznej stronie ciała);Układ wydalniczy – protonefridialny z jednym kanałem głównym;Oddychanie – fermentacja tłuszczowo – kwasowa (rozkłada glikogen zawarty w parenchymie);Układ rozrodczy – jest obojnaczy, silnie rozwinięty i zajmuje dużo miejsca w organizmie; otwór płciowy leży pomiędzy przyssawkami na stronie brzusznej.Rozmnażanie Jajo po dostaniu się do wody rozwija się w urzęsion± larwę – miracidium (dziwadełko). Przedostaje się ona przez układ oddechowy błotniarki moczarowej do jej jamy płaszczowej, gdzie przekształca się w sporocystę, w której partenogenetycznie rozwija się 8 redii. Przebijaj± się one do jelita ¶rodkowego, gdzie odżywiaj± się i wydaj± partenogenetycznie larwy – cerkarie. S± to formy podobne do osobników dorosłych, ale zaopatrzone w ogonek i bez układu rozrodczego. Przebijaj± one skórę ¶limaka i wydostaj± się na zewn±trz do wody. Cerkaria napotkawszy żywiciela może od razu rozwin±ć się w jego ciele. Nie maj±c w pobliżu żywiciela otorbia się na ro¶linie wodnej (zwie się w takim stadium metacerkari±) i czeka na żywiciela. Jeżeli młoda motylica zostanie zjedzona przebija ¶cianę przewodu pokarmowego, dostaje się z krwi± do w±troby, gdzie osadza się w kanalikach żółciowych i osi±ga dojrzało¶ć.TASIEMCE – gruby oskórek proteinowy jest odporny na działanie soków trawiennych; przyssawki i haczyki s± tworami, dzięki którym mog± się przeciwstawić niekorzystnym dla niego ruchom perystaltycznym jelita żywiciela; silny wór skórno – mię¶niowy; ciało jest silnie spłaszczone grzbietobrzusznie, wstęgowato wydłużone i członowate; brak układu pokarmowego; oddychanie beztlenowe; obojnactwo; ogromna rozrodczo¶ć.Bruzdogłowiec szeroki – tasiemiec o dł. ciała 2 – 20 m, pasożytuj±cy w jelicie cienkim człowieka, czasem zwierz±t mięsożernych; pierwszym żywicielem po¶rednim s± widłonogi, drugim – ryby. Wywołuje chorobę – dyfilobotriozę.Postać dorosła – jajo – koracidium – procerkoid (w ciele oczlika) – plerocerkoid (w ciele ryby) – w±gry (w mię¶niach ryb)Tasiemiec b±blowca – dł. do 7 mm, składa się z 3 – 5 członów. Żywicielem po¶rednim s± np. ¶winie, króliki, ostatecznym – drapieżniki.Postać dorosła – jajo – onkosfera (w mózgu, płucach lub w±trobie) – guzek b±blowcowy –pęcherze wtórneTasiemiec nieuzbrojony – dł. do 10 m, pasożytuje w jelicie cienkim człowieka; żywicielem po¶rednim jest bydło domowe; zarażenie następuje po zjedzeniu mięsa z larwami (w±grami).Postać dorosła – jajo – w±gier (w mię¶niach bydła)Tasiemiec uzbrojony – dł. do 8 m; złożony z ok. 900 członów. Człowiek może być żywicielem ostatecznym (w±gry rozwijaj± się u ¶wiń, a postać dorosła w jelicie człowieka), albo – znacznie gorzej – żywicielem po¶rednim (w±gry mog± osiedlić się w miejscu nietypowym np. w mózgu lub w oku).O B L E Ń C E Charakterystyka: długo¶ć 0,3 – 1200 mm, syncytialny komórkowy nabłonek jednowarstwowy wytwarza niekomórkowy oskórek (kutikulę); od wewn±trz do nabłonka przylega warstwa mię¶ni podłużnych podzielonych wyrostkami nabłonka na 4 pasma; pierwotna jama ciała wypełniona jest surowiczym płynem spełniaj±cym funkcje szkieletu hydraulicznego oraz układu kr±żenia; układ pokarmowy jest przewodem pokarmowym z prostym, nierozgałęzionym jelitem i otworami: gębowym i odbytowym; układ wydalniczy zwykle protonefridialny w postaci 2 kanalików biegn±cych po bokach ciała w naskórku i kończ±cy się w przedniej czę¶ci ciała wspólnym uj¶ciem; układ nerwowy rozpoczyna się obr±czk± okołoprzełykow±, od której odchodz± pnie nerwowe oraz ich boczne odgałęzienia; układ rozrodczy ma postać nitkowat± (j±dra zazwyczaj s± pojedyncze, maj± uj¶cie do końcowej czę¶ci przewodu pokarmowego, a gonady żeńskie uj¶cie swe maj± z daleka od otworu odbytowego);formy wolno żyj±ce oddychaj± zwykle tlenowo, pasożyty – beztlenowo, ale obie formy zachowuj± zdolno¶ć do oddychania obu typów.Wrotki – wolno żyj±ce, długo¶ci 0,1 – 2 mm; przednia czę¶ć ciała zaopatrzona w wieniec rzęsek otaczaj±cych otwór gębowy, za którym znajduje się obszerna gardziel, a za ni± żoł±dek, jelito i odbyt. S± to organizmy rozdzielnopłciowe z wyraĽnie zaznaczonym dymorfizmem płciowym. Formy troficzne s± najczę¶ciej diploidalnymi samicami rozmnażaj±cymi się dzieworodnie. Z diploidalnych jaj wylęgaj± się samice, a z haploidalnych – niewielkie samce, które zapładniaj± haploidalne jaja i gin±. Nicienie Glista ludzka - 1 samia składa ok. 200 tys. jaj w ci±gu doby. Zapłodnione jaj wydostaj± się z kałem żywiciela. Zarażenie następuje przez połknięcie jaj. W jelicie wylęgaj± się larwy, które przez ¶cianę jelita przebijaj± się do naczyń krwiono¶nych, a następnie z pr±dem krwi docieraj± do płuc, gdzie przebijaj± ¶ciany pęcherzyków płucnych i dostaj± się do gardzieli. Odruchowo połknięte dostaj± się do jelita, gdzie dojrzewaj± i rozmnażaj± się. Samice glisty dochodz± do 35 cm długo¶ci. Samce s± mniejsze (24 – 24 cm), maj± ostro zakończone końce ciała, a jeden z nich zakrzywiony haczykowato.Dorosłe osobniki (♂i ♀ w jelicie) – jajo – larwy – naczynia krwiono¶ne – w±troba – serce – płuca – gardło – przełyk – żoł±dek – jelitoOwsik – długo¶ć do 12 mm; nicień żyj±cy w jelicie prostym. Objawy to m. in.: niezno¶ne swędzenie w okolicy odbytu. Pasożytuj± w ciele dzieci 3 – 7 letnich. Zarażenie (często – samozarażenie) następuje przez połknięcie jaj. Dla dorosłych Ľródłem zakażenia jest woda z publicznych basenów pływackich. Przykre swędzenie okolic odbytu spowodowane jest wędrówk± samic zapłodnionych w okolice odbytu w celu złożenia jaj, które wymagaj± tlenu do swojego rozwoju.Włosień spiralny (włosień kręty, trychina) – zarażenie następuje przez zjedzenie wieprzowiny zawieraj±cej żywe larwy wło¶ni. Po zjedzeniu mięsa z otorbionymi larwami mięso i torebki wokół larw zostaj± strawione. Uwolnione larwy dojrzewaj± w jelicie cienkim i dobywaj± kopulację. Samce gin±, a samice wnikaj± do ¶luzówki jelita, gdzie każda z nich rodzi 1000 larw. Larwy przebijaj± się do naczyń krwiono¶nych, z pr±dem krwi docieraj± do mię¶ni, gdzie znów przebijaj± naczynia krwiono¶ne, wędruj± w¶ród włókien mię¶niowych, wreszci otaczaj± się ochronn± torebk±. Okres wędrówki larw objawia się wysoka gor±czk±, silnymi bólami mię¶ni, zaburzeniami oddychania i akcji serca. Zarażenie duż± ilo¶ci± wło¶ni może spowodować ¶mierć.Postać dorosła (kopulacja w jelicie cienkim) – larwa w ¶luzówce jelita – naczynia krwiono¶ne – mię¶nie – otorbione larwy w mię¶niachP I E R ¦ C I E N I C EPOJĘCIA:1) Metameria (segmentacja) – podział ciała na krótkie pier¶cieniowate odcinki (segmenty czyli metamery) oddzielone od siebie przegrodami międzysegmentalnymi. Pier¶cieniow± budowę wykazuj± niemal wszystkie narz±dy i układy; rozpada się na odcinki wtórna jama ciała i ograniczaj±cy j± nabłonek mezodermalny. Metameria może być h o m o n o m i c z n a – segmentacja zewnętrzna odpowiada wewnętrznej lub h e t e r o n o m i c z n a – jeżeli na zewn±trz jest więcej segmentów niż w ¶rodku ciała (np. pijawki);2) Prostomium – odcinek pierwszy zwany głowowy zwany przedustnym;3) Metanefridium – narz±d wydalniczy parzysty w poszczególnych segmentach; składa się z urzęsionego lejka (nefrostomu) skierowanego do wtórnej jamy ciała oraz tr±bkowato skręconej cewki, która przebija przegrodę międzysegmentaln± i otwiera się w następnym segmencie z boku ciała na zewn±trz. Produktem wydalniczym u dżdżownicy jest adenina;4) Trochofora – larwa pier¶cienic o rozwoju złożonym (wieloszczetów);5) Ekskretofory – gromadz±ce się na powierzchni jelita komórki (chloragogenowe), będ±ce pomocniczymi narz±dami wydalniczymi;6) Parapodia – pranóża; występuj± głównie u wieloszczetów i s± wyrostkami na segmentach ułatwiaj±cymi poruszanie się zwierzęcia;7) Siodełko – specjalne, większe od pozostałych segmenty wytwarzaj±ce wydzielinę, w której umieszczane s± następnie jaja tworz±c kokon w postaci mufki.Charakterystyka: ciało podzielone na metamery; występuje układ krwiono¶ny (krew kr±ży w górnym naczyniu od tyłu do przodu; osocze zawiera barwniki oddechowe: hemoglobinę lub chlorokruorynę (zielony)); układ nerwowy drabinkowy lub łańcuszkowy; układ wydalniczy metanefridialny; u niektórych daleko posunięty proces cefalizacji (np. u nereidy); jelito ma własne umię¶nienie, może wykonywać ruchy perystaltyczne; zmysł dotyku, nieraz – wzroku; chemoreceptory.Wieloszczety: żyj± w wodach słonych prowadz±c różny tryb życia od osiadłego do wolno żyj±cego; mog± być drapieżnikami, mułożercami b±dĽ filtratorami; głowa podzielona na 2 płaty (I – szczęki, ryjek; II – oczy, czułki); występuj± bardzo liczne schitynizowane szczecinki rozmieszczone na parzystych, płatowatych i nieczłonowanych pranóżach, które mog± przekształcić się u niektórych w skrzela skórne; s± rozdzielnopłciowe; rozwój złożony; zapłodnienie zewnętrzne. Przedstawiciele: nereida, nalepian, palolo zielony.Sk±poszczety: ilo¶ć pier¶cieni jest bardzo różna u różnych gatunków (2 – 600); u glebożerców stożkowato zakończony przód ciała; wór powłokowo – mię¶niowy wydziela ¶luz, zawiera komórki fotoreceptorów, chemoreceptorów, mechanoreceptorów; układ rozrodczy obojnaczy; zapłodnienie krzyżowe; rozwój prosty (możliwe jest rozmnażanie przez podział lecz mało rozpowszechnione); posiadaj± duże zdolno¶ci regeneracyjne; układ pokarmowy: otwór gębowy, gardziel, przełyk z gruczołami wapiennymi (Morrena) słuz±cymi do zobojętniania kwasów humusowych, wole, żoł±dek, jelito, otwór odbytowy. Przedstawiciele: dżdżownica ziemna, rurecznik (tubifex), wazonkowiec.Pijawki – mała liczba (ok. 21) segmentów; metameria heteronomiczna; cilnie zredukowana celoma; układ pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym na dnie przyssawki przedniej, gardziel (gdzie uchodz± gruczoły z hirudyn±), wole (z duż± ilo¶ci± kieszeni), słabo rozwinięty żoł±dek, jelito, otwór odbytowy; zapłodnienie krzyżowe; rozwój prosty; obojnactwo; zwierzęta czasowo pasożytuj±ce. Przedstawiciele: pijawka rybia, pijawka lekarska, pijawka końska, pijawka kacza, pijawka ¶limacza.S T A W O N O G I Gromada: skorupiakiPodgromada: członowceRozwielitka (dafnia) jest przedstawicielem rzędu wio¶larek. Zamieszkuje wody słodkie, gdzie wchodzi w skład planktonu. Ciało jej pokryte jest dwuklapowym pancerzem przezroczystym i otwartym po stronie brzusznej, a poł±czonym po grzbietowej, przechodzacym po stronie brzusznej w charakterystyczny dziób. Czułki drugiej pary s± długie, dwugałęziste z licznymi szczecinami, służ± do pływania. 5 par odnóży tułowiowych zaopatrzonych grzebykowatymi brzegami służy do kierowania zawiesin pokarmowych w stronę otworu gębowego. Układ nerwowy łańcuszkowy. Woreczkowate serce wpompowywuje bezbarwn± krew wprost do przestrzeni między narz±dami. Przed pierwsz± par± odnóży tułowiowych (które s± u nasady zaopatrzone w woreczki skrzelowe) znajduje się parzysty gruczoł wydalniczy (gruczoł skorupowy). Rozmnaża się partenogenetycznie i płciowo (jaja zimowe s± przetrwalnikami). Występuje zjawisko cyklomorfozy – zmiany kształtu ciała w zależno¶ci od pory roku, gęsto¶ci wody i temperatury otoczenia.Do członowców należ± także widłonogi, których przedstawicielem jest oczlik. Występuje on w wodach słodkich i słonych stanowi±c ważny składnik planktonu. Nie posiada narzadów oddechowych (oddycha cał± powierzchni± ciała). Samice nosz± jaja przyczepione do odwłoka w tzw. spermatoforach. Maj± jedno oko; przechodz± rozwój złożony. Niektórzy przedstawiciele widłonogów s± pasożytami ryb i wielorybów.Kaczenice i p±kle s± przedstawicielami rzędu w±sonogów. Żyj± w wodach słonych, gdzie prowadz± osiadły tryb życia, będ±c filtratorami.Do członowców należ± także: przekopnica wła¶ciwa, splweka karpiowa, raczek skrzelowy, wio¶larka, małżoraczki i li¶conogi.Podgromada: pancerzowceRz±d: dziesięcionogiRak zamieszkuje czyste wody rzeczne, jeziora i stawy, gdzie żeruje jako padlinożerca. Ciało jego jest okryte twardym, grubym, przepojonym solami wapnia i zawieraj±cym chitynę pancerzem barwy brunatnej lub zgniłozielonej. Boczne płatowate czę¶ci pancerza nie zrastaja się z ciałem lecz nakrywaj± jamy skrzelowe mieszcz±ce pierzaste skrzela. W czę¶ci głowotułowiowej pancerz jest jednolity, jedynie między głow± a tułowiem występuje bruzda karkowa. Odwłok zbudowany jest z 7 segmentów pokrytych bardziej miękkim pancerzem. Rak ma 19 par odnóży: 2 pary czułków pełni±cych funkcję narz±dów zmysłów dotyku i czucia chemicznego; odnóża gębowe (żuwaczki, 2 pary szczęk i 3 pary szczękonóży) otaczaj±ce otwór gębowy,5 par odnóży krocznych, z których pierwsza para ma postaćsilnych kleszczy służ±cych do chwytania pokarmu i obrony, 6 par odnóży odwłokowych umożliwiaj±cych pływanie (u samic – przytrzymywanie jaj i młodych), z których ostatnia para wraz z ostatnim segmentem tworzy tzw. telson (płetwę). Wszystkie odnóża składaj± się z 2 odcinków poł±czonych ze sob± ruchomo stawami. Rak pływa ku tyłowi za pomoc± silnych uderzeń odwłoka. Do szkieletu zewnętrznego (pancerza) przyczepione s± mię¶nie poprzecznie pr±żkowane. Do żoł±dka dwudzielnego (żuj±cy i filtruj±cy) prowadzi otwór gębowy i przełyk. Za nim znajduje się jelito ¶rodkowe zwane żoł±dkiem trawi±cym, do którego uchodz± wydzieliny gruczołu trzustkowo – w±trobowego. Długie jelito tylne kończy się otworem odbytowym w ostatnim segmencie. Układ wydalniczy stanowi± gruczoły czułkowe (zielone) zbudowane z: woreczka celomatycznego, labiryntu i przewodu wyprowadzaj±cego z otworem zewnętrznym u nasady drugiej pary czułków. Układ krwiono¶ny jest otwarty i złożony z serca zaopatrzonego w 3 pary ostiów oraz z naczyń krwiono¶nych (zwanych tętnicami), krew może zawierać hemocyjaninę. Układ nerwowy złożony jest z 1 zwoju nadprzełykowego oraz podprzełykowego i z 18 par zwojów położonych wzdłuż ciała po stronie brzusznej. Ruchome oczy osadzone s± na słupkach. Narz±d równowagi tworz± statocysty (1 para) będ±ce zagłębieniami (u podstawy I pary czułków) wysłanymi orzęsionym nabłonkiem, gdzie znajduje się statolit (ziarenko węglanu wapnia). Rozwój jest prosty. Samica opiekuje się jajami i młodymi, które liniej± 8 razy w roku. Należ± tu także: homar, krab, krewetka, langusta.Gromada: wijeS± zwierzętami l±dowymi, życie prowadz± nocne, kryj±c się w dzień pod mchem, kor± drzew itp. Żywi± się butwiej±cymi resztkami organicznymi, choć spotyka się formy drapieżne. Wydłużone ciało tych zwierz±t dzieli się na głowę i tułów złożony z dziesięciu do stu kilkudziesięciu jednakowych segmentów pokrytych chitynowym oskórkiem. Na głowie, zależnie od rzędu, spotyka się 3 lub 4 pary przysadek, w tym parę wieloczłonowych czułków, parę żuwaczek oraz 1 lub2 pary szczęk. Każdy segment tułowia zaopatrzony jest w parę kończyn krocznych. Jedynie w rzędzie dwuparców spotyka się na segmentach po 2 pary kończyn, co jest spowodowane zlewaniem się segmentów. U tych samych po grzbietowej stronie znajduje się podwójny szereg otworków , przez które zwierzę wydziela ciecz o odstraszaj±cej woni. Narz±dy wewnętrzne wijów podobne s± do tychże u owadów. Układ nerwowy składa się z parzystego zwoju nadprzełykowego, obr±czki okołoprzełykowej oraz łańcucha zwojów brzusznych. Narz±dy zmysłu dotyku i węchu zlokalizowane s± w czułkach, oczy maj± przeważnie budowę prost±. Przewód pokarmowy można podzielić na 3 czę¶ci: jelito przednie, ¶rodkowe i tylne, do którego otwieraj± się u niektórych gatunków gruczoły odbytowe. Do jelita przedniego natomiast otwieraj± się gruczoły ¶linowe. Układ krwiono¶ny składa się z wielokomorowego, rurkowatego serca umieszczonego w zatoce osierdziowej i przytwierdzonego specjalnymi mię¶niami do ¶cian ciała. Z serca biegnie ku przodowi rozgałęziaj±ca się aorta, której odnogi biegn± do głowy i okolicy brzusznej. Układ oddechowy wykształca się w postaci tchawek, których zreszt± u niektórych form brak. Narz±dy wydalnicze w ilo¶ci 1 lub 2 par cewek Malpighiego otwieraj± się na granicy jelita ¶rodkowego i tylnego lub do jelita tylnego. Wije s± rozdzielnopłciowe i jajorodne; rozwój maj± prosty, choć u niektórych gatunków postacie młodociane posiadaj± mniejsz± ilo¶ć nóg i uzupełniaj± je w okresach linienia. Przedstawiciele: wij drewniak, skolopendry, krocionóg krwawoplamy, pierwowije, sk±potchawce.Gromada: owadyS± to stawonogi zamieszkuj±ce wszystkie ¶rodowisk: l±d, wodę, powietrze, co wynika z mnogo¶ci ich gatunków oraz wszechstronnym przystosowaniem do życia w różnych warunkach, a także obecno¶ci skrzydeł. Owady wykształciły różne strategie pobierania pokarmu: drapieżnictwo, pasożytnictwo, ro¶linożerno¶ć, s± także saprofagami. Ciało wszystkich owadów można podzielić na głowę, tułów i odwłok. Na głowie znajduj± się 4 pary przysadek (para czułków, para żuwaczek, 2 pary szczęk). W czułkach mieszcz± się głównie o¶rodki czucia chemicznego służ±ce do analizy o¶rodka gazowego. Narz±dy gębowe owadów s± przystosowane w zależno¶ci od trybu ich życia i rodzaju pobieranego pokarmu: gryz±ce, kłuj±co – ss±ce, ss±ce, liż±ce, gryz±co – liż±ce. Na głowie leż± też oczy złożone o dużym k±cie widzenia. Tułów jest poł±czony z głow± b±dĽ za pomoc± szyi, b±dĽ jest z ni± zro¶nięty nieruchomo. Nogi owadów w ilo¶ci 3 par s± rozmieszczone po parze na każdej czę¶ci tułowia (przedtułów, ¶ródtułów, zatułów) i s± zwykle złożone z 5 odcinków (biodra, krętarza, uda, goleni i stopy). Wyróżniamy następuj±ce typy odnóży owadów: grzebne (służ±ce do dr±żenia podziemnych korytarzy)
