Przemiany współczesnych rynków pracy
advertisement
Zofia Dach Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Przemiany współczesnych rynków pracy 1. Wprowadzenie Współczesna gospodarka to układ czterech podsystemów: informacyjnego, przepływów kapitałowych, sieci transnarodowych korporacji oraz tradycyjnego rynku towarów i usług. Systemy te nie działają autonomicznie, lecz są wzajemnie powiązane. Dynamiczny i różnokierunkowy przebieg procesów społeczno-gospodarczych to wynik zależności i sprzężeń zachodzących pomiędzy wymienionymi podsystemami1. Z epoki cywilizacji przemysłowej świat wszedł w epokę cywilizacji informacyjnej. Nowe wymagania stawiane gospodarce przez otoczenie zewnętrzne wynikają z zasadniczych przemian związanych z dominacją wielkich koncernów ponadnarodowych w konkurencji światowej, a przede wszystkim z tym, że w wyniku rewolucji naukowo-technicznej wiedza stała się samodzielnym czynnikiem wytwórczym o podstawowym znaczeniu. Trwa wyścig innowacyjny, który nadał nowy kształt konkurencji rynkowej. Konkurencja rynkowa przemienia się w konkurencję między wielkimi i coraz większymi organizacjami. W związku z deregulacją prawa antymonopolowego następuje wzmożony proces tworzenia megafuzji i przejęć. Na naszych oczach dokonuje się w świecie proces łączenia się wielkich firm samochodowych, lotniczych, elektronicznych, bankowych, farmaceutycznych i innych w giganty, które opanowują gospodarkę światową. 1 Globalizacja – pomiędzy polityką a ekonomią. Wybrane aspekty, pod red. D. Karnowskiej, M. Szatlach, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 101–102. 250 Zofia Dach Postępująca globalizacja, informatyzacja, robotyzacja i dokonujące się procesy integracyjne w świecie zasadniczo zmieniają podstawy warunkujące przyszły rozwój społeczeństw. Globalizacja i rozstrzygająca rola wiedzy i kapitału intelektualnego, spadek znaczenia pracy w warunkach rozwoju społeczeństwa informacyjnego to główne zmiany, z jakimi mamy do czynienia we współczesnym świecie. Szybki postęp i dyfuzja nowych rozwiązań technologicznych, którym towarzyszą nowe formy organizacji pracy, prowadzą do zmiany wielkości i struktury jakościowej popytu na pracę. Zmniejsza się radykalnie zapotrzebowanie na kadry nisko- i niewykwalifikowane, rośnie zaś popyt na pracę wysoko kwalifikowaną, co jest stałym elementem przemian na rynku pracy. Trzeba jednak podkreślić, że ze względu na przyspieszenie technologiczne, rosnące powiązania międzynarodowe oraz niestabilne i dynamicznie zmieniające się reakcje popytu na pracę należy się liczyć z postępującą dynamizacją rynku pracy i wzrostem niepewności w zakresie dostosowywania struktury popytu do struktury podaży pracy. Głównymi czynnikami przezwyciężenia tych dysproporcji są inwestycje w kapitał ludzki oraz wzrost liczby osób z wyższym wykształceniem, ponieważ osoby te charakteryzują się większą mobilnością i umiejętnościami adaptacyjnymi. Badania empiryczne niezbicie wskazują na duże znaczenie wykształcenia jako czynnika warunkującego dostosowanie się do niestabilnej i dynamicznej sytuacji na rynku pracy2. Celem artykułu jest uświadomienie, jak globalizacja i dokonujące się przemiany w cyberświecie zdominowane przez nowe technologie wpływają na kształtowanie się współczesnych rynków pracy. 2. Rynki pracy wobec wyzwań globalnych Globalizacja oznacza wzrost internacjonalizacji gospodarek krajowych oraz przenikanie i konwergencję rynków towarowych i usług, finansowych i rynków pracy. Istotą globalizacji są procesy pogłębiania się podziału pracy oraz poszerzania rynków zbytu, przejawiające się w zacieśnianiu międzynarodowych współzależności gospodarczych i ekspansji korporacji międzynarodowych. U podstaw postępującej globalizacji w świecie leżą dwie podstawowe przesłanki – postęp naukowo-techniczny oraz liberalizacja warunków rozwoju handlu międzynarodowego, inwestycji zagranicznych oraz rynków finansowych. Rosnąca konkurencja międzynarodowa decyduje o dynamicznych i różnokierunkowych przemianach, w tym na krajowych rynkach pracy. Globalizacja 2 Por. np. J. Liwiński, M. Socha, U. Sztanderska, Wykształcenie a rynek pracy [w:] Ekonomiczne i społeczne efekty edukacji, Instytut Problemów Współczesnej Cywilizacji, Warszawa 2000, s. 27–86. Przemiany współczesnych rynków pracy 251 powoli „wymazuje granice państw”, a łatwość przepływu kapitału stanowi o eliminacji formalnych granic między krajowymi rynkami pracy. Powiązania globalnych rynków pracy można rozpatrywać w kontekście bezpośrednich międzynarodowych przepływów ludności i zasobów siły roboczej (globalizacja migracji ludności) oraz powiązań pośrednich – przez międzynarodową integrację produkcji. Migracje zagraniczne kształtują się pod wpływem różnych czynników, takich jak: przeludnienie, wysoki przyrost naturalny ludności, znaczna nierównowaga w strukturze ludności według wieku, sytuacja osobista i rodzinna obywateli, poziom materialnych i kulturalnych warunków życia ludności, sytuacja na rynku pracy, przebieg koniunktury gospodarczej, sytuacja społeczno-polityczna państwa, działalność dużych firm międzynarodowych powodująca konieczność przepływu pracowników3. W ostatnich latach obserwuje się narastające przepływy siły roboczej między regionami i państwami oraz ilościowe i jakościowe zmiany w globalnych zasobach pracy. Zwiększająca się polaryzacja dochodowa społeczeństw, z coraz większym udziałem ludzi wykluczonych, których gospodarka globalna w warunkach nowych technologii nie jest w stanie wchłonąć, to tworzenie świata z perspektywą masowych migracji ludzi bez szans, ludzi biednych i zdesperowanych4. Ogromny wpływ na migrację ludności wywierają zjawiska demograficzne: z jednej strony starzenie się społeczeństw w krajach rozwiniętych, a z drugiej – znacznie zróżnicowany przyrost ludności w wieku produkcyjnym w szeregu krajach. Starzenie się populacji ludności w krajach zachodnich powoduje, że w wielu dziedzinach odczuwają one braki siły roboczej i stwarzają popyt na pracę. Obserwowane i przewidywane zmiany demograficzne wywoływać będą skutki ogólnoświatowe. Należy przypuszczać, że w niedługiej perspektywie zmniejszą się globalne zasoby pracy. W pierwszej kolejności dotyczyć to będzie krajów Europy i Azji Centralnej (byłych republik ZSRR)5. Kurcząca się podaż zasobów pracy złagodzi zapewne powstające napięcia na rynku pracy związane z przewidywanym spadkiem popytu na pracę, spowodowanym szokami technologicznymi. Sytuacja ta nie powinna pociągać za sobą negatywnych skutków w postaci wzrostu stopy bezrobocia. Problemem społecznym będzie natomiast rosnący stopień dezaktywizacji społeczeństwa oraz wywołana tym zjawiskiem zmniejszająca się wydolność systemów zabezpieczenia rentowo-emerytalnego6. 3 E. Marek, Migracje zagraniczne i uchodźctwo we współczesnym świecie, „Polityka Społeczna” 1995, nr 3. 4 Por. Z. Bauman, Globalizacja i co z tego dla ludzi wynika, PIW, Warszawa 2000, rozdz. 3. 5 Globalizacja…, s. 108. 6 M. Sulmicka, Przeciwdziałanie skutkom starzenia się społeczeństwa w krajach wysoko rozwiniętych, „Polityka Społeczna” 2003, nr 7. 252 Zofia Dach Współczesna gospodarka światowa to głównie sieć korporacji transnarodowych. Korporacje najlepiej wykorzystują nowe warunki, jakie stwarza globalizacja, a ponadto są katalizatorem tego procesu. Na podstawie wyników różnych analiz do głównych funkcji korporacji transnarodowych można zaliczyć7: – przemieszczanie zasobów i zdolności produkcyjno-handlowych, – pobudzanie wzrostu i efektywności gospodarczej, – stymulowanie restrukturyzacji, – aktywizowanie lokalnych zasobów i konkurencji na rynku, – przekazywanie nowych metod i wzorców zachowań, – wyrównywanie warunków działania, – integrowanie działalności przedsiębiorstw i gospodarek. Jedną z form radzenia sobie z presją nasilającej się konkurencji globalnej oraz zapewnienia przez korporacje transnarodowe lepszej pozycji na rynku są międzynarodowe fuzje i przejęcia. W ostatnich latach proces ten przybrał rozmiary o niespotykanej dotąd sile. Światowy boom w zakresie przejęć i fuzji wzmacnia powstanie globalnego rynku towarów i usług oraz produkcji międzynarodowej, w tym globalnego rynku pracy. Coraz częściej pojawiają się jednak wątpliwości nie tylko co do ekonomicznego sensu rzeczywistych korzyści międzynarodowych aliansów strategicznych, lecz także ich wpływu na rozwój poszczególnych krajów oraz skutków dla zdrowych warunków konkurencji w gospodarce światowej8. Wpływ transnarodowych korporacji i ich filii szczególnie uwidacznia się na lokalnych rynkach pracy. Dokonuje się on głównie przez siatki międzynarodowych powiązań produkcyjnych, specyficzne systemy zleceń dla lokalnych firm, systemy kontraktacji i subkontraktacji. Popyt na pracę o zasięgu ponadnarodowym w zasadniczy sposób wpływa na wielkość i strukturę popytu na pracę na krajowych rynkach pracy. Obecnie obserwuje się tendencje do lokowania produkcji wymagającej zaangażowania niewykwalifikowanej siły roboczej w krajach rozwijających się, w których istnieje jej wysoka podaż i jest ona stosunkowo tania. Należy też podkreślić, że w ostatnich latach w nurt światowej gospodarki rynkowej włączyło się wiele dużych i ludnych krajów (Chiny, Indie oraz blok państw ASEAN), a także nastąpiło intensywne przejmowanie przez te kraje miejsc pracy z Europy i USA. Kraje azjatyckie zdobyły przewagę konkurencyjną nad resztą świata, zwiększając swoje korzyści z globalizacji. Globalny rynek pracy został więc zasilony przez tę część zasobów, która uczestniczy bezpośrednio w międzynarodowej wymianie zasobów pracy (w postaci emigracji), czy też 7 A. Zorska, Ku globalizacji. Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2002, s. 49. 8 W. Szymański, Czy globalizacja musi być irracjonalna?, SGH – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2007. Przemiany współczesnych rynków pracy 253 pośrednio – poprzez udział w produkcji towarów i usług na eksport. Wymiana handlowa z nowymi „tanimi” producentami uważana jest coraz częściej za potencjalnie wysoce destrukcyjną dla utrzymania zatrudnienia w krajach wysoko uprzemysłowionych. Stąd też w niektórych z nich odradzają się sentymenty protekcjonistyczne. Skutkiem procesów globalizacyjnych na krajowych rynkach pracy jest zmniejszanie zapotrzebowania na tzw. pracę typową (wykonywaną w pełnym wymiarze czasu pracy, na czas nieokreślony) i zwiększanie liczby miejsc pracy w formach nietypowych. Chodzi tutaj o: zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy, zatrudnienie na zasadzie kontraktu, pracę na czas określony, na wezwanie, dorywczą, pracę w domu czy telepracę. Wprowadza się też nową organizację pracy w zespołach, które mają różne zadania i realizują jednocześnie kilka projektów w tym samym czasie. Nowe elastyczne formy zatrudnienia prowadzą do obniżenia zarówno kosztów siły roboczej, jak i kosztów kapitału oraz powodują zwiększenie mobilności siły roboczej. Elastyczny czas pracy, elastyczne płace i brak licznych uprawnień chroniących pracowników przed zwolnieniami określają w głównej mierze stopień elastyczności rynku pracy. Zakres stosowania elastycznych form stosunków pracy wzbudza szereg kontrowersji, które można sprowadzić do następującego pytania: w jaki sposób godzić interes mikroekonomiczny (wyższa efektywność, dostosowanie się do coraz większej konkurencji) z interesem ogólnospołecznym (niedopuszczanie do pogłębiania się różnic społecznych czy powiększania liczby osób zaliczanych do grupy „ubogich pracujących”)?9. Utrata bezpieczeństwa socjalnego pracowników związana z uelastycznieniem rynków pracy (likwidacja gwarancji prawnych i zapewnień socjalnych) prowadzi do niepewności ekonomicznej zatrudnionych, do frustracji i różnych napięć społecznych. Globalizacja pozostaje jednym z najbardziej aktualnych i kontrowersyjnych tematów. Niewątpliwe korzyści związane z globalizacją to aktywizacja międzynarodowych przepływów towarów i usług, czynników wytwórczych i informacji oraz bardziej produktywne ich wykorzystanie. Problemem natomiast jest to, że efekty globalizacji są dzielone niesprawiedliwie. Szczególnie uderzające jest narastanie nierówności w stosunkach podziału dochodów, co widoczne było zwłaszcza w latach 80. i 90. XX w., kiedy to współczesna faza globalizacji związana z daleko posuniętą liberalizacją handlu i przepływów kapitałowych oraz czwarta rewolucja technologiczna nabrały największego impetu. 9 Globalizacja…, s. 118. 254 Zofia Dach 3. Gospodarka oparta na wiedzy i informacji a rynek pracy Czynnikiem generującym proces globalizacji, znacząco wpływającym na rynek pracy, jest rozwój technik oraz technologii produkcyjnych i informacyjnych. Wszelkie zmiany technologiczne wpływają na zmiany struktury popytu na pracę, szczególnie pod względem kwalifikacji. Innowacje technologiczne oddziałują w różnorodny sposób na poszczególne sektory gospodarki czy branże. Z jednej strony powodują likwidację miejsc pracy w dziedzinach niewymagających wysokich kwalifikacji, ale też z drugiej – w wielu z nich przyczyniają się do powstawania nowych miejsc pracy, wymagających innych, na ogół wyższych kwalifikacji10. Jednakże taka „kompensacja” nie jest ani automatyczna, ani bezbolesna. W krótkim okresie nowe miejsca pracy nie zastępują starych pod względem wymaganych umiejętności czy lokalizacji. Tam, gdzie rozbieżności te są duże i trwałe, mamy do czynienia z bezrobociem strukturalnym i problemami dostosowań strukturalnych. Zmiany zachodzące w gospodarce światowej (cywilizacyjne, społeczne, gospodarcze i technologiczne) dokonują się w poszczególnych krajach w różnym tempie. Jednym z głównych założeń strategii lizbońskiej przyjętej w 2000 r. jest radykalna transformacja gospodarki europejskiej w kierunku gospodarki opartej na wiedzy. Strategia lizbońska jest podstawowym programem społeczno-gospodarczym Unii Europejskiej wskazującym kierunki rozwoju w obszarach, które na globalnym rynku dóbr i usług mają decydujące znaczenie. Jej najważniejszym celem jest uczynić do 2010 r. gospodarkę Unii najbardziej konkurencyjną w świecie, dynamiczną, opartą na wiedzy, zdolną do zrównoważonego rozwoju, tworzącą większą liczbę trwałych i innowacyjnych miejsc pracy. Działania realizowane w ramach strategii mają na celu lepsze wykorzystanie istniejącego potencjału gospodarki – pracy, wiedzy, kapitału, poprzez deregulację i urynkowienie z jednej strony oraz aktywne budowanie przewagi konkurencyjnej – z drugiej11. Epoka globalizacji już przynosi i będzie przynosiła nadal szybki wzrost zapotrzebowania na wiedzę, która staje się (obok ziemi, pracy i kapitału) czwartym czynnikiem produkcji. Wiedza, umiejętności i kwalifikacje pracowników stają się najważniejszymi aktywami przedsiębiorstw, których konkurencyjność rynkowa jest zależna nie tylko od kapitału fizycznego, ale również od ilości i jakości kapitału ludzkiego. Szybki rozwój wiedzy i związana z tym intensywność 10 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2000–2004, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2006. 11 Polska wobec Strategii Lizbońskiej, Biała Księga, Gdańsk–Warszawa 2003. Przemiany współczesnych rynków pracy 255 stosowania w praktyce innowacji są czynnikami warunkującymi intensyfikację i racjonalizację procesów produkcyjnych oraz unowocześnienie wytwarzanych wyrobów. To innowacyjność jest zasadniczym narzędziem wzrostu konkurencyjności firm, regionów, jak też całych gospodarek. Na początku XXI w. nikt nie ma już wątpliwości, że wiedza i sprzężona z nią informacja stały się głównymi czynnikami wzrostu i rozwoju gospodarczego, tworząc zupełnie inny świat ekonomiczny. Dzięki postępom w wielu naukach stworzono przełomowe technologie, które pozwoliły na powstanie nowych, wielkich gałęzi przemysłu: komputerów, półprzewodników, laserów. Są to przemysły oparte na wiedzy i sile umysłu ludzkiego. To właśnie wiedza stała się nową podstawą dobrobytu. Wraz ze wzrostem znaczenia tzw. niematerialnych czynników rozwoju wiedza naukowa stała się najważniejszym czynnikiem warunkującym rozwój gospodarczy12. Przejście od społeczeństwa przemysłowego do społeczeństwa wiedzy nie pozostaje bez wpływu na rynek pracy. W długim okresie następuje zmiana struktury zatrudnienia na korzyść pracowników o wysokich kwalifikacjach, i to we wszystkich dziedzinach gospodarki. Nie oznacza to oczywiście, że zupełnie zniknie popyt na niewykwalifikowaną siłę roboczą, ale popyt na pracowników bez kwalifikacji będzie się zmniejszał. 4. Przyszłość pracy w nowoczesnym społeczeństwie 4.1. Uwagi ogólne W literaturze przedmiotu spotkać można szereg scenariuszy dotyczących wpływu społeczeństwa wiedzy (informacji) na stan zatrudnienia i istotę pracy. W wielu wypowiedziach widoczne jest nastawienie wręcz katastroficzne, w innych zaś odczuwa się wyraźnie pozytywny stosunek do tego problemu. Najbardziej katastroficzną wizję wpływu procesów zachodzących we współczesnym świecie na rynkach pracy sformułował J. Rifkin, według którego postępujące procesy globalizacyjne, a w szczególności rewolucja informatyczno-technologiczna, będą skutkować dramatycznym spadkiem popytu na pracę. Stawia on tezę, że o ile pierwsza rewolucja przemysłowa, opierająca się na rewolucji naukowo-technicznej, spowodowała zmianę sposobu produkcji i stopniowe zastępowanie maszynami pracy fizycznej człowieka, o tyle obecnie nowe technologie z zakresu informatyki i automatyzacji zastąpią umysł ludzki. W informatycznej erze inteligentne maszyny będą eliminować pracę ludzką z procesu pro12 L.C. Thurow, Nowe reguły gry w gospodarce opartej na wiedzy, Helion, Gliwice 2006. 256 Zofia Dach dukcji i usług. Zdaniem J. Rifkina za pięćdziesiąt lat do wykonywania całej pracy wytwórczej potrzeba będzie jedynie 5% siły roboczej13. Wielu ekonomistów nie dostrzega jednak zagrożeń w postępujących procesach globalizacyjnych. Według nich globalizacja, związana tak silnie z postępem technicznym i technologicznym, staje się motorem wszelkich zmian korzystnych dla jednostek i całych grup społecznych – zwiększa możliwości uzyskiwania wysokich dochodów z pracy i możliwości kształcenia, poprawia jakość życia, wpływając na skrócenie czasu pracy i wydłużenie czasu wolnego, prowadzi do zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska i poprawy warunków zdrowotnych14. Na przykład A.L. Porter zauważa, że pojawienie się społeczeństwa informacyjnego zmienia w sposób zasadniczy istotę pracy i stosunek do niej. Rozważając problem zapotrzebowania na siłę roboczą w społeczeństwie informacyjnym, pisze on, że skutki dla stanu zatrudnienia kumulują się w czasie. Ćwierćwiecze to chyba najważniejszy horyzont czasowy. Społeczeństwo informacyjne spowoduje zapewne przyspieszenie zmian technicznych i intensyfikację ich wpływu na stan zatrudnienia w miarę wykształcania się nowych systemów produkcyjnych. Podkreśla, że zmniejszenie kosztów produkcji i przez to obniżenie ceny konkretnego wyrobu wywołane zmianami technicznymi prowadzi do wzrostu popytu, a następnie do wzrostu zapotrzebowania na siłę roboczą. Co więcej, zmiany w technice wytwarzania mogą spowodować powstanie i rozwój całkowicie nowych wyrobów, stwarzając nowe miejsca pracy. Z optymizmem stwierdza, że spadek zapotrzebowania na siłę roboczą wynikły z nowych technik wytwarzania jest zawsze równoważony z nawiązką korzystnymi dla stanu zatrudnienia wpływami wzrostu ogólnej produkcji15. Wnioski płynące z analizy społeczeństwa informacyjnego mogą być różne w zależności od przyjęcia optymalnego lub pesymistycznego scenariusza jego rozwoju. Rozsądek pozwala dostrzegać przewagę szans rozwojowych nad zagrożeniami. Chodzi o to, aby umieć wykorzystać szansę oraz zabezpieczyć się w porę przed niebezpieczeństwami. 4.2. Zmiany w strukturze zatrudnienia według sektorów ekonomicznych W nowoczesnych gospodarkach wzrasta znaczenie sektora usług. W latach 80. i 90. XX w. w krajach OECD w związku z ciągłym powstawaniem nowych 13 J. Rifkin, Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001. 14 R.B. Reich, Praca narodów. Przygotowanie się do kapitalizmu XXI wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1996. 15 A.L. Porter, Zmiany w zatrudnieniu, czyli „odtrudnienie” [w:] Problemy społeczeństwa informacyjnego, pod red. L.W. Zachera, Transformacje, Warszawa 1997. 257 Przemiany współczesnych rynków pracy rodzajów usług oraz ich przekształcaniem się w towary, sektor usług stał się pewnego rodzaju centrum współczesnych przemian i stanowi o istocie zmian strukturalnych zachodzących w nowoczesnych gospodarkach. Coraz większą rolę w tych procesach przemian zaczęła odgrywać działalność innowacyjna i nowe technologie. Głównie technologie informacyjne i komunikacyjne zrewolucjonizowały sposoby wytwarzania i dostarczania tradycyjnych usług oraz przyczyniły się do powstawania zupełnie nowych usług16. Dane o aktywności zawodowej ludności w 52 państwach w latach 1990–2001 wskazują na określone trendy w zmianach struktury zatrudnienia17. We wszystkich państwach zwiększył się udział pracujących w usługach w ogólnej liczbie pracujących. Tempo zmian było większe w państwach, które dzielił większy dystans cywilizacyjny do grupy najbogatszych państw świata. Ponadto wszystkie kraje o wysokim udziale pracujących w usługach w liczbie pracujących ogółem należą do najwyżej rozwiniętych. W Unii Europejskiej usługi stanowią 68% PKB i zatrudnionych jest w nich ok. 70% ogółu pracujących. Kolejnym trendem dotyczącym zmian struktury zatrudnienia według sektorów ekonomicznych jest spadek udziału pracujących w przemyśle (poza Chinami) oraz w rolnictwie w liczbie pracujących ogółem. Zmiany w strukturze zatrudnienia według sektorów w krajach UE-15, USA i w Polsce w latach 1990–2004 przedstawia tabela 1. Tabela 1. Struktura zatrudnienia według sektorów ekonomicznych w wybranych krajach (w %) Sektory Kraj Lata rolnictwo przemysł i budownictwo usługi Polska 1994 2006 23,0 15,8 32,0 30,0 45,0 54,2 UE-15 1991 2004 6,0 3,9 31,3 27,4 62,7 68,8 Szwajcaria 1995 2006 4,4 3,8 28,6 23,0 66,9 73,2 USA 2000 2006 2,6 1,5 23,2 20,8 74,2 77,7 Źródło: Memento statistique de la Suisse 2006, Office fédéral de la statistique, Neuchâtel 2006 oraz Aktywność ekonomiczna ludności Polski w IV kw. 2002, GUS, Warszawa 2003; Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 2005; Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 2007, s. 777. 16 G. Węgrzyn, Gospodarka oparta na wiedzy a rynek pracy [w:] Wiedza w gospodarce, społeczeństwie i przedsiębiorstwach, pod red. K. Piechy, E. Skrzypek, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2007. 17 M. Geise, Rynki pracy wobec wyzwań globalnych [w:] Globalizacja…, s. 109. 258 Zofia Dach W gospodarce opartej na wiedzy szczególnego znaczenia nabiera sektor usług opartych na zaawansowanej wiedzy18. Do takich usług zalicza się m.in.: transport wodny i powietrzny, poczta i telekomunikacja, pośrednictwo finansowe, obsługa nieruchomości i firm, edukacja, ubezpieczenia i fundusz emerytalno-rentowy, rekreacja, kultura i sport. W UE-25 zatrudnieni w usługach opartych na zaawansowanej wiedzy stanowili w 2004 r. 33% ogółu zatrudnionych. Najwyższy odsetek zatrudnionych w tego rodzaju usługach występuje w: Szwecji (47%), Danii (42,3%), Wielkiej Brytanii (42,1%), Holandii (41%) i Finlandii (40,3%), najniższy natomiast w Polsce (22,2%)19. Potwierdzeniem powyższych tendencji są badania empiryczne przeprowadzone przez A. Balcerzaka i E. Rogalską. Wykorzystując skonstruowany syntetyczny miernik rozwoju, stworzyli oni typologię krajów Unii Europejskiej ze względu na stopień zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy20. W tym celu posłużyli się metodą, w której wykorzystano średnią arytmetyczną oraz odchylenie standardowe. Analizowane kraje podzielili na cztery grupy: – kraje o najwyższym stopniu zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy, – kraje o wysokim stopniu zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy, – kraje o średnim stopniu zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy, – kraje o niskim stopniu zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy. Wyniki przeprowadzonego badania zostały przedstawione w tabeli 2. Tabela 2. Taksonomiczna miara rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w krajach Unii Europejskiej uzyskana za pomocą metody unitaryzacji zerowej Miejsce 1 2 3 4 5 6 7 18 Kraj Bardzo wysoki stopień rozwoju Szwecja Finlandia Luksemburg Dania Wysoki stopień rozwoju Holandia Estonia Wielka Brytania Miara 0,700917 0,570445 0,567931 0,559225 0,533539 0,525314 0,520473 G. Węgrzyn, Zatrudnienie w Unii Europejskiej – aktualne tendencje, „Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów SGH” nr 55, s. 184 –196. 19 Ibidem. 20 A. Balcerzak, E. Rogalska, Gospodarka oparta na wiedzy [w:] Społeczeństwo i gospodarka w Europie w XXI wieku, pod red. G. Wrzeszcz-Kamińskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowej, Wrocław 2007, s. 100–102. 259 Przemiany współczesnych rynków pracy cd. tabeli 2 Miejsce 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Kraj Słowenia Niemcy Austria Irlandia Średni stopień rozwoju Francja Włochy Cypr Portugalia Hiszpania Belgia Węgry Czechy Niski stopień rozwoju Litwa Grecja Łotwa Polska Słowacja Miara 0,517362 0,49681 0,45453 0,42491 0,394992 0,392874 0,386302 0,384927 0,377079 0,371922 0,358878 0,317041 0,290694 0,289145 0,253396 0,247448 0,221645 Źródło: A. Balcerzak, E. Rogalska, op. cit., s. 101. W sporządzonym rankingu do krajów charakteryzujących się najwyższym stopniem rozwoju gospodarki opartej na wiedzy zaliczono kraje skandynawskie. Polska w przeprowadzonym badaniu została zaliczona do grupy krajów charakteryzujących się niskim stopniem rozwoju gospodarki i uplasowała się na przedostatniej pozycji, wyprzedzając tylko Słowację. 4.3. Zawody przyszłości Jak już wyżej podkreślano, kształtowanie się społeczeństw opartych na wiedzy wywiera wielokierunkowy wpływ na funkcjonowanie rynków pracy. Jednym z głównych kierunków zmian są zmiany zawodowe. Z jednej strony powstają nowe zawody, rośnie popyt na pracę określonych grup zawodowych i maleje popyt na pracę innych, z drugiej zaś – zmienia się charakter zajęć wykonywanych w ramach dotychczasowych zawodów. Inny jest sposób wykonywania czynności zawodowych i pojawiają się nowe wymagania kwalifikacyjne. 260 Zofia Dach Elektronika wraz z informatyką i telekomunikacją wywiera decydujący wpływ na rozwój gospodarczy i społeczny na całym świecie. W związku z tym powstaje wiele miejsc pracy dla osób reprezentujących nowe zawody polegające na projektowaniu, wytwarzaniu, stosowaniu lub sprzedawaniu produktów elektroniki o zastosowaniach informatyczno-telekomunikacyjnych czy metrologicznych21. Trzeba też podkreślić, że wiele zawodów, które powstaną w przyszłości, współcześnie jest jeszcze nierozpoznanych, co wynika z permanentnego rozwoju wiedzy, nowych technologii, jak również z dynamicznego rozwoju potrzeb człowieka. Z drugiej strony – nasili się zapewne proces eliminowania wielu dotychczas funkcjonujących zawodów. W społeczeństwie informacyjnym coraz częściej będzie wymagane posiadanie więcej niż jednego zawodu, pozwalającego na zatrudnienie na mobilnym rynku pracy. Rozwój technologii informatycznych powoduje, że rośnie popyt na pracowników charakteryzujących się takimi cechami, jak22: profesjonalność, samodzielność, decyzyjność, ciągle uczących się, dzielących się wiedzą, czujących trendy, otwartych na zmiany, elastycznych, świadomych cykliczności zjawisk i procesów. Ciekawe badania na temat poszukiwanych obecnie zawodów przeprowadziła firma Manpower, zajmująca się pośrednictwem pracy. Zestawiła ona 10 najbardziej poszukiwanych zawodów w 32 państwach (w tym w Polsce). Z badań tych wynika, że w analizowanych krajach najbardziej brakuje wykwalifikowanych pracowników fizycznych, m.in. elektryków, murarzy, hydraulików i spawaczy. Na kolejnych miejscach znaleźli się: kierowcy, technicy, inżynierowie, pracownicy działu obsługi klienta, personel hoteli i restauracji, pracownicy produkcji i przedstawiciele handlowi. Jeśli chodzi o Polskę, to głównymi powodami braków w zakresie poszukiwanych zawodów są niedostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku oraz migracja pracowników za granicę. Najmniejsze problemy rekrutacyjne odnośnie do wymienionych poszukiwanych zawodów (w granicach 12–15%) zgłaszają pracodawcy z Wielkiej Brytanii, Irlandii i Holandii (braki uzupełnili tam m.in. Polacy). Co ciekawe, w odróżnieniu od wyników światowych, w Polsce wśród 10 najbardziej poszukiwanych zawodów nie znaleźli się pracownicy IT oraz wyższa kadra zarządzająca23. W rozważaniach nie można pominąć i tego, że postęp cywilizacyjny współwystępuje z innymi ważnymi procesami, takimi jak postępujący proces starzenia się społeczeństw czy rosnące potrzeby bogacących się grup społecznych. Dla wielu osób życiową zawodową szansą może być obsługa osób starych i chorych. 21 Z. Jacukowicz, Nowy świat pracy [w:] Przyszłość pracy w XXI wieku, pod red. S. Borkowskiej, IPiSS, Warszawa 2004, s. 93. 22 P. Szeliga, Talenty na czas: spojrzenie poszukiwacza talentów [w:] Inwestowanie w kapitał ludzki, Biblioteka Wiadomości Statystycznych, GUS, PTE, Warszawa 2007, s. 224. 23 Podane za: „Top 10” pracowników, „Parkiet” z 23.04.2008, s. 15. Przemiany współczesnych rynków pracy 261 Rośnie popyt na usługi pielęgniarzy, rehabilitantów, fizykoterapeutów, opiekunek oraz lekarzy różnych specjalności. Sytuację taką obserwujemy już od dawna w takich krajach, jak USA, Wielka Brytania, Niemcy czy Włochy. Warto pamiętać, że potrzeby rynku pracy ciągle się zmieniają i lista profesji uważanych za przyszłościowe szybko się dezaktualizuje. 5. Zakończenie Globalizacja rynków towarowych i usług, rynków finansowych, działalności gospodarczej, produkcji przemysłowej oraz technologii i wiedzy ma istotny wpływ na lokalne rynki pracy. Najważniejsze implikacje procesów globalizacyjnych w odniesieniu do rynków pracy można sformułować następująco: – liberalizacja importu i przepływów kapitałowych otwiera krajowe rynki pracy na rosnące, pośrednie wpływy globalizacji przez import oraz nowe technologie, które stosują korporacje transnarodowe; – zagraniczne firmy dzięki przewadze konkurencyjnej z łatwością wypierają produkcję danego kraju, co prowadzi do upadku przedsiębiorstw niezdolnych do sprostania wyzwaniom globalizacyjnym. W konsekwencji przyczynia się to do powiększania bezrobocia, zwłaszcza w mniej rozwiniętych regionach świata; – wzrost udziału danego kraju w wymianie międzynarodowej powoduje pogłębianie się międzynarodowych powiązań rynków pracy; – intensywnym przepływom kapitału, towarów i usług towarzyszy nasilona emigracja siły roboczej; – postęp technologiczny w zakresie informacji i komunikacji zmniejsza popyt na siłę roboczą, eliminuje pracę ludzką z procesu produkcji i usług; – postępujący proces globalizacji zwiększa rozwarstwienie dochodowe społeczeństw i pogłębia pauperyzację; – skutkiem procesów globalizacyjnych dla rynków pracy jest zmniejszanie zapotrzebowania na tzw. pracę typową (wykonywaną w pełnym wymiarze czasu pracy, na czas określony) i zwiększanie liczby miejsc pracy w formach nietypowych; – społeczeństwo informacyjne kreuje nowe zawody, deprecjonując i niszcząc tradycyjne. Rozwijający się sektor informacyjny i audiowizualny absorbuje nowych pracowników, których zawody i umiejętności muszą być dostosowane do zmieniających się potrzeb; – charakterystyczny dla społeczeństw informacyjnych jest nowy podział pracy między sektorami gospodarki. W społeczeństwach informacyjnych rozwijany jest sektor usług, w tym usług informacyjnych, na nieznaną dotychczas skalę. Konwergencja technologii komputerowych, telekomunikacyjnych i medial- 262 Zofia Dach nych, rozwój sieci informacyjnych, w tym Internetu, powoduje tworzenie się wciąż nowych obszarów usług świadczonych rosnącej liczbie użytkowników. Wymienione implikacje procesów globalizacyjnych nakładają na rządy państw nowe zadania. Coraz większe nasycenie gospodarki kapitałem i wzrost jego produkcyjności, oparty na postępie technologicznym, powodują nieuchronne zmniejszanie się zapotrzebowania na pracę. Z perspektywy historycznej substytucja pracy człowieka przez rzeczowe i niematerialne czynniki produkcji jest nie do uniknięcia. Zdając sobie z tego sprawę, wszystkie kraje rozwinięte w swoich programach i strategiach przeciwdziałających bezrobociu uwzględniają dokonujące się w świecie przemiany cywilizacyjne. Nowa cywilizacja nie utrzyma się, jeśli nie zapewni obywatelom przez pracę świadomego uczestnictwa w jej tworzeniu. Wspólnota międzynarodowa stoi dziś przed wielkim wyzwaniem. Aktualna sytuacja w zakresie zatrudnienia prowadzi do ogromnego marnotrawstwa zasobów pracy oraz bezmiaru ludzkiego cierpienia. Masowe bezrobocie i ubóstwo utrzymujące się obecnie w wielu krajach stanowi potencjalne zagrożenie dla dalszego rozwoju cywilizacyjnego. Literatura Aktywność ekonomiczna ludności Polski w IV kw. 2002, GUS, Warszawa 2003. Bauman Z., Globalizacja i co z tego dla ludzi wynika, PIW, Warszawa 2000. Balcerzak A., Rogalska E., Gospodarka oparta na wiedzy [w:] Społeczeństwo i gospodarka w Europie w XXI wieku, pod red. G. Wrzeszcz-Kamińskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowej, Wrocław 2007. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2000–2004, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2006. Globalizacja – pomiędzy polityką a ekonomią. Wybrane aspekty, pod red. D. Karnowskiej, M. Szatlach, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006. Geise M., Rynki pracy wobec wyzwań globalnych [w:] Globalizacja – pomiędzy polityką a ekonomią, pod red. D. Karnowskiej, M. Szatlach, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006. Jacukowicz Z., Nowy świat pracy [w:] Przyszłość pracy w XXI wieku, pod red. S. Borkowskiej, IPiSS, Warszawa 2004. Liwiński J., Socha M., Sztanderska U., Wykształcenie a rynek pracy [w:] Ekonomiczne i społeczne efekty edukacji, Instytut Problemów Współczesnej Cywilizacji, Warszawa 2000. Marek E., Migracje zagraniczne i uchodźctwo we współczesnym świecie, „Polityka Społeczna” 1995, nr 3. Memento statistique de la Suisse 2006, Office fédéral de la statistique, Neuchâtel 2006. Polska wobec Strategii Lizbońskiej, Biała Księga, Gdańsk–Warszawa 2003. Porter A.L., Zmiany w zatrudnieniu, czyli „odtrudnienie” [w:] Problemy społeczeństwa informacyjnego, pod red. L.W. Zachera, Transformacje, Warszawa 1997. Rifkin J., Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001. Reich R.B., Praca narodów. Przygotowanie się do kapitalizmu XXI wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1996. Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 2005, 2007. Przemiany współczesnych rynków pracy 263 Sulmicka M., Przeciwdziałanie skutkom starzenia się społeczeństwa w krajach wysoko rozwiniętych, „Polityka Społeczna” 2003, nr 7. Szeliga P., Talenty na czas: spojrzenie poszukiwacza talentów [w:] Inwestowanie w kapitał ludzki, Biblioteka Wiadomości Statystycznych, GUS, PTE, Warszawa 2007. Szymański W., Czy globalizacja musi być irracjonalna?, SGH – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2007. Thurow L.C., Nowe reguły gry w gospodarce opartej na wiedzy, Helion, Gliwice 2006. „Top 10” pracowników, „Parkiet” z 23.04.2008. Węgrzyn G., Gospodarka oparta na wiedzy, a rynek pracy [w:] Wiedza w gospodarce, społeczeństwie i przedsiębiorstwach, pod red. K. Piechy, E. Skrzypek, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2007. Węgrzyn G., Zatrudnienie w Unii Europejskiej – aktualne tendencje, „Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów SGH” nr 55. Zorska A., Ku globalizacji. Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2002. Changes on Contemporary Labour Markets The paper discusses the impact of globalization processes on contemporary labour markets. Special attention is given to the role of transnational corporations in the process of corporate internationalization and their impact on the movement of production and trade resources and potential. The author identifies changes in demand for labour in the era of the knowledge- and informationbased society. She stresses the need for qualitative changes to education and employment structure, adjusted to the needs of modern societies. Finally, the paper formulates forecasts related to future expectations and possible demand for marketable professions. Zofia Dach – profesor doktor habilitowany, profesor zwyczajny, kierownik Katedry Mikroekonomii na Wydziale Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Zainteresowania naukowo-badawcze: mikroekonomia, polityka zatrudnienia, polityka społeczna, racjonalność gospodarowania, rynek kapitałowy. e-mail: [email protected]
