UKŁAD TRAWIENNY — NARZĄD TRAWIENNY
advertisement
UKŁAD TRAWIENNY Narząd trawienny składa się z części ułożonych kolejno po sobie, tworzy długą cewę sięgającą od części twarzowej czaszki do miednicy mniejszej. Cewa ta ma liczne gruczoły, których część jest wbudowana w jej ścianę, część zaś leży poza nią, a tylko przewody tych gruczołów wprowadzają wydzielinę do światła przewodu pokarmowego. W skład układu trawiennego wchodzą narządy, które służą do odżywiania ustroju. Pierwszy odcinek stanowi jama ustna, w której pokarm ulega rozdrobnieniu, wymieszaniu ze śliną i przygotowaniu do dalszego transportu. Jama ustna znajduje się w części twarzowej czaszki; jest podzielona na przedsionek zawarty między policzkami i wargami a wyrostkami zębodołowymi szczęk i żuchwy oraz jamę ustną właściwą, leżącą poza wyrostkami zębodołowymi. Policzki i wargi są od zewnątrz pokryte skórą, od wewnątrz wyścielone błoną śluzową zawierającą gruczoły ślinowe. Między skórą i błoną śluzową leżą mięśnie skórne należące do układu mięśni wyrazowych. Do przedsionka uchodzą przewody ślinianek przyusznych. Jama ustna właściwa ma ściany częściowo kostne, jest całkowicie wypełniona językiem. Sklepienie jamy ustnej tworzy podniebienie, w części przedniej twarde, o podkładzie kostnym, w części tylnej miękkie, zbudowane z mięśni. Pod błoną śluzową są zgrupowane gruczoły podniebienne. Ścianę przednią i ściany boczne tworzą wyrostki zębodołowe szczęk i żuchwy wraz z zębami o zmiennej liczbie i układzie, zależnie od wieku. Dno jamy ustnej tworzą mięśnie łączące żuchwę z kością gnykową, umożliwiające otwieranie ust przez obniżanie żuchwy. Na dnie jamy ustnej leżą ślinianki podjęzykowe. Język spełnia wieloraką czynność: umożliwia rozdrabnianie pokarmu przez zęby, mieszanie go ze śliną, formowanie kęsa i przesuwanie go do gardła, jest ponadto ruchowym narządem mowy i zawiera narząd smaku. Język jest zbudowany z mięśni i połączony mięśniami z otoczeniem kostnym. Jest pokryty błoną śluzową, która na powierzchni grzbietowej ma kilka typów brodawek, receptory smaku oraz nagromadzenie tkanki chłonnej w postaci migdałka językowego. W wyrostkach zębodołowych tkwią zęby. Uzębienie człowieka umożliwia spożywanie pokarmu roślinnego i zwierzęcego. Jest ono wymienne, rozwija się dwuetapowo. Pierwszy etap to uzębienie mleczne, w liczbie 20 zębów, z których pierwsze pojawiają się zwykle w 6 miesiącu życia, i uzębienie stałe, w liczbie 32 zębów — pierwsze wyrzynają się w szóstym roku życia. Każdy ząb składa się z części wystającej poza wyrostek zębodołowy, zwanej koroną, z szyjki otoczonej dziąsłem i korzenia lub korzeni tkwiących w zębodole lub zębodołach. Korona jest pokryta szkliwem odpornym na działanie czynników mechanicznych i chemicznych, korzeń i szyjka są zbudowane z zębiny pokrytej cementem. Ząb zawiera kanał korzenia i jamę wypełnioną unaczynioną i unerwioną miazgą, jedyną częścią miękką zęba. W uzębieniu rozróżnia się zęby sieczne, czyli siekacze, kły, zęby przedtrzonowe i trzonowe. W skład uzębienia mlecznego wchodzą w szczęce: dwa siekacze, jeden kieł i dwa zęby trzonowe. W uzębieniu stałym w szczęce znajdują się: dwa siekacze, jeden kieł, dwa zęby przedtrzonowe i trzy trzonowe. Oprócz drobnych gruczołów ślinowych błony śluzowej jamy ustnej znajdują się w jej otoczeniu trzy pary ślinianek. Największa ś1inianka przyuszna, leżąca dobocznie i ku tyłowi od żuchwy, odprowadza swoją wydzielinę specjalnym przewodem do przedsionka jamy ustnej na poziomie drugiego zęba trzonowego. Mniejsza od niej ślinianka podżuchwowa leży pod dnem jamy ustnej, a jej przewód uchodzi na brodawce podjęzykowej dobocznie od wędzidełka języka. Najmniejsza ślinianka podjęzykowa leży na dnie jamy ustnej, tworząc fałd błony śluzowej pod językiem. Ma szereg przewodów mniejszych, które uchodzą do jamy ustnej wzdłuż fałdu podjęzykowego, oraz przewód większy, uchodzący wraz z przewodem ślinianki podżuchwowej. Gardło, kolejny odcinek przewodu pokarmowego, leży na szyi sięgając ku górze do podstawy czaszki, u dołu przechodzi bezpośrednio w przełyk. Ściana gardła jest zbudowana z mięśni prążkowanych zwieraczy i dźwigaczy, których czynność umożliwia przesuwanie treści pokarmowej do przełyku. Jama gardła łączy się, idąc kolejno od góry ku dołowi, z jamą nosową, ustną i krtaniową, stąd podział jamy gardła na część nosową, część ustną i część krtaniową. W jamie gardła krzyżuje się droga pokarmowa z oddechową. Na ścianie bocznej gardła znajduje się ujście trąbki słuchowej, która wychodzi z jamy bębenkowej ucha środkowego i doprowadza powietrze do jamy bębenkowej. Na przejściu jamy nosowej i ustnej w gardło są zgromadzone migdałki: gardłowy, trąbkowe, podniebienne i językowy, tworzące w sumie pierścień chłonny. Przełyk zaczyna się na poziomie VI kręgu szyjnego jako przedłużenie gardła, przechodzi przez klatkę piersiową, następnie przez przeponę jamy brzusznej i na wysokości X lub XI kręgu piersiowego uchodzi do części wpustowej żołądka. Długość przełyku wynosi przeciętnie 25 cm. Ma on kształt rury o ścianach typowych dla dalszych odcinków przewodu pokarmowego. Ściana ta jest zbudowana z błony śluzowej, podśluzowej i mięśniowej o układzie okrężnym i podłużnym. Ten schemat budowy ściany przewodu pokarmowego powtarza się, jakkolwiek poszczególne elementy składowe są zmienne, zależnie od czynności. W zakresie przełyku błona śluzowa jest pofałdowana, błona mięśniowa w odcinku górnym jest jeszcze poprzecznie prążkowana, w odcinku dalszym i do końca cewy pokarmowej jest gładka. Błona śluzowa zawiera gruczoły przełykowe. Żołądek jest najszerszą częścią przewodu pokarmowego, stanowi okresowy zbiornik pokarmu. Leży po lewej stronie jamy brzusznej w okolicy pępkowej, jest umocowany połączeniem z przełykiem i przejściem w dwunastnicę. Kształt żołądka jest zmienny, zależnie od stanu wypełnienia. W żołądku wyróżnia się część wpustową, trzon i część odźwiernikową zakończoną odzwiernikiem. Ściana żołądka zbudowana jest zgodnie ze schematem podanym przy opisie przełyku, z tą różnicą, że zawiera ponadto błonę surowiczą. Błona śluzowa jest obficie i w sposób charakterystyczny pofałdowana, zawiera liczne gruczoły o różnej budowie zależnie od tego, czy są to gruczoły trzonu, czy odźwiernika. Gruczoły trzonu są głównym producentem soku żołądkowego zawierającego enzymy trawienne. Błona mięśniowa ma trzy warstwy: podłużną, okrężną i skośną. W odźwierniku warstwa okrężna jest zgrubiała i tworzy zwieracz odźwiernika, regulujący przechodzenie treści z żołądka do dwunastnicy. Treść pokarmowa przesuwa się z żołądka w wyniku skurczów warstw błony mięśniowej ścian. W żołądku pokarm gromadzi się, ulega trawieniu i wyjaławianiu. Jelito cienkie dzieli się na trzy odcinki: dwunastnicę, jelito czcze i kręte. Dwunastnica jest odcinkiem nieruchomym przytwierdzonym do tylnej ściany jamy brzusznej, pozostałe odcinki są zawieszone na podwójnym fałdzie otrzewnej, zwanym krezką, dzięki czemu są ruchome, noszą nazwę jelita krezkowego i zmieniają swoje położenie zależnie od zmiany położenia ciała. Dwunastnica leży na tylnej ścianie jamy brzusznej, na poziomie I — III kręgu lędźwiowego. Błona śluzowa dwunastnicy jest silnie pofałdowana w fałdy okrężne. W części środkowej, zwanej zstępującą, znajduje się fałd podłużny, zakończony brodawką, na której jest wspólne ujście przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego. Dwunastnica zatacza łuk, obejmując głowę trzustki. Dalsze odcinki jelita cienkiego mają podobny wygląd zewnętrzny i budowę, pełnią też podobne czynności. W jelicie cienkim odbywa się główny proces trawienia, czyli rozkład na składniki proste, które mogą ulec wchłonięciu. Błona śluzowa jelita czczego i kolejno krętego jest pofałdowana. Fałdy mają układ okrężny, są one w jelicie czczym wysokie i gęsto ułożone, maleją i stają się coraz rzadsze w dalszym odcinku jelita krętego, zmierzając ku jego końcowi. Oprócz fałdów powierzchnię chłonną jelita cienkiego zwiększają drobne uwypuklenia błony śluzowej, zwane kosmkami. Błona śluzowa zawiera liczne gruczoły wydzielające bogaty w enzymy trawienne sok jelitowy. Błona mięśniowa ma układ podłużny i okrężny. Skurcz tej błony miesza i przesuwa pokarm w kierunku jelita grubego. Na zewnątrz jelito ma całkowicie gładką powierzchnię, pokrytą błoną surowiczą. Odcinek leżący za dwunastnicą, obejmujący 2/5 długości jelita, określa się jelitem czczym, dalsze 3/5 to jelito kręte. W ścianie jelita cienkiego znajdują się liczne naczynia krwionośne i chłonne, które przenoszą z jelita wchłonięte składniki pokarmowe do krwi częściowo bezpośrednio, częściowo zaś pośrednio. Jelito cienkie przechodzi w jelito grube. Ujście to znajduje się na talerzu kości biodrowej prawej, w odniesieniu do jelita grubego na granicy między kątnicą i okrężnicą. Jest zaopatrzone w zastawkę krętniczo-kątniczą. Jelito grube okrąża pętle jelita cienkiego, wypełniające dolny odcinek jamy brzusznej i stąd jego części, tj. kątnica, okrężnica i odbytnica. Okrężnicą składa się z okrężnicy wstępującej, poprzecznej, zstępującej i esowatej. Kątnica leży na talerzu kości biodrowej prawej. Z jej strony przyśrodkowej zwisa do miednicy mniejszej wyrostek robaczkowy. Ma on typową dla jelita budowę ściany i obficie nagromadzona jest w nim tkanka chłonna. Okrężnicą wstępująca biegnie ku górze do wątroby, zagina się i jako okrężnicą poprzeczna przechodzi na poziomie pępka ku stronie lewej do śledziony. Tu ponownie zagina się i zbiega ku dołowi jako okrężnicą zstępująca. Po dojściu do talerza kości biodrowej lewej przechodzi w okrężnicę esowatą. Ten ostatni odcinek okrężnicy wchodzi do miednicy mniejszej i przechodzi na wysokości trzeciego kręgu krzyżowego w odbytnicę. Odbytnica przylega do kości krzyżowej i guzicznej, kończy się otworem odbytowym, otoczonym dwoma zwieraczami — wewnętrznym gładkim i zewnętrznym poprzecznie prążkowanym. Ściana jelita grubego ma takie same warstwy jak jelita cienkiego, ale ogólnie biorąc jest znacznie cieńsza. Leżąca pod błoną surowiczą warstwa mięśniowa podłużna jest skupiona w trzy pasma, zwane taśmami, które zaczynają się w miejscu odejścia wyrostka robaczkowego od kątnicy, a kończą się na odbytnicy, przechodząc już w warstwę jednolitą. Taśmy są krótsze od jelita, stąd tworzenie się wypukleń całej ściany okrężnicy. Warstwa okrężna jest cienka, jedynie w okolicy otworu odbytowego grubieje i tworzy zwieracz wewnętrzny. Błona śluzowa jest również cienka, produkuje jedynie śluz. Na powierzchni zewnętrznej okrężnicy znajdują się zdwojenia błony surowiczej wypełnione zmienną ilością tkanki tłuszczowej, zwane przyczepkami sieciowymi. Przechodząc przez jelito grube treść pokarmowa zostaje zagęszczona przez wchłonięcie wody i formują się masy kałowe. Wątroba jest największym gruczołem przewodu pokarmowego i całego organizmu. Zajmuje całe prawe podżebrze i sięga poprzez okolicę pępkową do podżebrza lewego. Jest prawie w całości okryta otrzewną. Powierzchnia nie pokryta błoną surowiczą jest zrośnięta z przeponą. Wątroba dzieli się na dwa płaty — prawy, znacznie większy, i lewy, mniejszy. Powierzchnia przeponowa wątroby jest gładka. Na powierzchni trzewnej, sąsiadującej z narządami górnej części jamy brzusznej, występują odpowiadające temu sąsiedztwu liczne wyciski narządów. Wątroba ma wnękę, w której są skupione twory wchodzące i wychodzące z tego narządu, związane z jego ukrwieniem i czynnością. Wątroba jest zbudowana z komórek, które układają się w beleczki, a te tworzą zraziki. W wątrobie istnieje podwójne krążenie — czynnościowe i odżywcze. W skład krążenia czynnościowego wchodzi żyła wrotna, krążenie wewnątrzwątrobowe żylno-żylne i odpływ krwi żylnej przez żyły wątrobowe. Żyła wrotna zbiera krew ze śledziony i cewy pokarmowej od żołądka do górnego odcinka odbytnicy i wprowadza do wątroby głównie składniki pokarmowe wchłonięte przez ściany przewodu pokarmowego. Komórki wątroby produkują żółć, która przepływa przez drogi żółciowe najpierw wewnątrzwątrobowe, następnie wypływa poza wątrobę drogami zewnątrzwątrobowymi. Łączą się one w przewód wątrobowy wspólny, a ten z kolei z przewodem pęcherzyka żółciowego. Pęcherzyk żółciowy leży pod prawym płatem wątroby. Stanowi on zbiornik żółci, w którym ponadto ulega ona zagęszczeniu. Żółć dostaje się przewodem żółciowym wspólnym do dwunastnicy i wpływa do niej przez otwór na brodawce dwunastnicy. Krążenie odżywcze składa się z tętnicy wątrobowej właściwej, ze wspólnego koryta kapilarnego dla krążenia wrotnego i żył wątrobowych. Trzustka) jest drugim gruczołem przewodu pokarmowego leżącym poza nim w jamie brzusznej. Leży ona na tylnej ścianie jamy brzusznej, otoczona dwunastnicą, po stronie lewej sięga do śledziony. Ma budowę zrazikową. Przez całą jej długość w kierunku od ogona do głowy przechodzi główny przewód, do którego dochodzi szereg drobniejszych przewodzików. Główny przewód uchodzi do dwunastnicy razem z przewodem żółciowym wspólnym na brodawce dwunastnicy. Wprowadza do dwunastnicy enzymy trawienne, produkty części zewnątrzwydzielniczej trzustki. W zrazikach trzustki są rozmieszczone zgrupowania komórek wewnątrzwydzielniczych, zwane wyspami trzustkowymi (Langerhansa), produkujące hormony regulujące przemianę węglowodanową w organizmie.
