UKŁAD POKARMOWY Do układu pokarmowego zaliczamy: przewód pokarmowy wraz z jego gruczołami oraz zęby i język. Przewód pokarmowy rozpoczyna się otworem ustnym a kończy otworem odbytowym. Kolejne odcinki tego przewodu to: Jama ustna Gardło Przełyk Żołądek Jelito cienkie Jelito grube Ściana przewodu pokarmowego zbudowana jest zazwyczaj z trzech zasadniczych warstw: Błona śluzowa Błona mięśniowa Błona zewnętrzna BŁONA ŚLUZOWA – jej podstawę stanowi tkanka łączna wiotka (blaszka właściwa błony śluzowej). Blaszkę właściwą nabłonek a głębszą warstwę błony śluzowej stanowi łącznotkankowa błona podśluzowa. W blaszce właściwej znajdują się naczynia włosowate krwionośne, naczynia limfatyczne i nerwy. Pomiędzy blaszką właściwą a błoną podśluzową mieści się warstwa mięśni gładkich (blaszka mięśniowa błony śluzowej) stwarzająca możliwość przesuwania śluzówki BŁONA MIĘŚNIOWA – zbudowana z mięśni gładkich układających się przeważnie w dwie warstwy: wewnętrzną (okrężnicą) i zewnętrzną (podłużną). BŁONA ZEWNĘTRZNA – zbudowana z tkanki łącznej wiotkiej lub zbitej. W jamie brzusznej błonę zewnętrzną stanowi błona surowicza (otrzewna). Błona zewnętrzna tworzy zewnętrzną osłonę narządów przewodu pokarmowego. PRZEWÓD POKARMOWY JAMA USTNA – otwór ustny przyjmuje kształt szpary ust, która ograniczona jest wargami. Między wargami i policzkami a łukami zębowymi znajduje się przedsionek jamy ustnej. Natomiast wewnętrznie w stosunku do łuków zębowych występuje jama ustna właściwa, która w części tylnej przechodzi w gardło. Granice między jamą ustną i właściwą a gardłem stanowi otwór zwany cieśniną gardzieli. Od góry jama ustna właściwa jest ograniczona przez podniebienie składające się z podniebienia twardego (w części przedniej) i miękkiego (w części tylnej). Z tyłu w linii środkowej podniebienie miękkie zwisa ku dołowi w postaci języczka podniebiennego. Od podniebienia miękkiego odchodzą w dół dwa fałdy zwane łukami podniebiennymi, między którymi leży migdałem podniebienny. GARDŁO ma kształt lejkowatej spłaszczonej cewy, która rozciąga się od podstawy czaszki do szóstego kręgu szyjnego, gdzie przechodzi w przełyk. Jamę gardła dzielimy: Górna (nosową) Środkową (ustną) Dolną (krtaniową) Część nosowa gardła otwiera się z przodu do jamy nosowej. Na sklepieniu gardła występuje zgrupowanie tkanki limfatycznej tworzące nieparzysty migdałek gardłowy. W bocznej ścianie tej części gardła znajduje się otwór stanowiący ujście gardłowe trąbki słuchowej (trąbki Eustachiusza). Część ustna gardła – położona bezpośrednio za cieśniną gardzieli Część krtaniowa gardła – znajduje się z tyłu za krtanią. Od przodu w stosunku do tej części gardła występuje chrząstka nagłośniowa i wejście do krtani a bocznie od niego głęboki zachyłek gruszkowaty. PRZEŁYK przyjmuje postać długiej, wąskiej cewy ciągnącej się od części krtaniowej gardła do spustu żołądka znajdującego się na wysokości X-XI kręgu piersiowego. Składa się z części szyjnej, piersiowej i brzusznej. W jego przebiegu występują trzy zwężenia: na granicy z gardłem, na wysokości rozdwojenia tchawicy i w obrębie przepony. ŻOŁĄDEK znajduje się w części nadpępkowej jamy brzusznej. Jego większa część leży po lewej stronie płaszczyzny ośrodkowej. Stanowi on workowate rozszerzenie przewodu pokarmowego. Jego kształt i położenie zmienia się w zależności od pozycji i stopnia wypełnia pokarmem. Na jego lewym, górnym końcu znajduje wpust żołądka kontaktujący się z brzuszną częścią przełyku. Obszerna wpuklająca się ku górze część żołądka nazywa się dnem żołądka, poniżej którego występuje trzon żołądka. Spód żołądka stanowi część odźwiernikowa. Jest ona wyposażona w mięsień zwieracz odźwiernika, którego skurcz przesuwa pokarm do dalszej części przewodu pokarmowego. Błona śluzowa żołądka zawiera liczne gruczoły: gruczoły żołądkowe właściwe i gruczoły odźwiernikowe. Gruczoły żołądkowe występują w okolicy dna i trzonu żołądka. Zawierają dwa rodzaje komórek nabłonkowych: komórki główne i komórki okładzinowe. JELITO CIENKIE ciągnie się od odźwiernika do ujścia jelita grubego. Składa się z trzech odcinków: z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego. Długość jelita cienkiego to 6 metrów. W błonie śluzowej początkowego odcinka dwunastnicy występują gruczoły dwunastnicze podśluzówkowe, a na całej długości jelita cienkiego – gruczoły jelitowe. Powierzchnia błony śluzowej jelita cienkiego tworzy liczne fałdy okrężne (lepiej widoczne w obszarze dwunastnicy i jelita czczego). Powierzchnie błony śluzowej całego jelita cienkiego pokrywają kosmki jelitowe. Wewnątrz pojedynczego kosmka znajduje się sieć naczyń włosowatych krwionośnych. Powierzchnia komórek nabłonka pokrywającego błonę śluzową jelita cienkiego od strony światła jelita tworzy liczne mikrokosmki. Występowanie fałdów okrężnych kosmków i mikokosmków zwiększa powierzchnię chłonną jelita. Dwunastnica – pierwszy odcinek jelita cienkiego. Ma kształt podkowy. Początkowa górna część dwunastnicy nosi nazwę opuszki, która przechodzi w część zstępującą. W połowie części zstępującej znajduje się brodawka większa, na której występuje ujście przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego. Powyżej tej brodawki mieści się brodawka mniejsza dwunastnicy mająca na szczycie otwór przewodu trzustkowego dodatkowego. Część dolna dwunastnicy obejmuje część poziomą, która zagina tak tworząc część wstępującą, która kontaktuje się z jelitem czczym. Jelito czcze i jelito kręte – oba te odcinki są przymocowane do tylnej ściany jamy brzusznej za pomocą krezki i dlatego noszą wspólną nazwę jelita krezkowego. Wolny brzeg krezki przytwierdzony do jelita ma długość równą jego długości, natomiast drugi brzeg przytwierdzony do ściany jamy brzusznej ma około 15 centymetrów. W związku z tym jelito cienkie układa się w liczne pędzle wypełniające większą część jamy brzusznej. Około 2/5 jelita krezkowego stanowi jelito czcze a 3/5 jelito kręte. Jelito czcze jest szersze i ma grubszą ścianę niż jelito kręte. JELITO GRUBE – w skład jelita grubego wchodzi jelito ślepe (kątnica), okrężnica i odbytnica. W ścianie jelita grubego przebiegają trzy pasma mięśni podłużnych zwanych taśmami. Są one krótsze niż jelito i dlatego na jego powierzchni powstają wybrzuszenia (wypuklenia okrężnicy). Poprzedzielane są zagłębieniami wystającymi do światła jelita jako fałdy półksiężycowate. Jelito ślepe – początkowy odcinek jelita grubego, stanowi ślepo zakończony worek leżący w prawym dole biodrowym. Jest zwykle w całości pokryte otrzewną. Na granicy z okrężnicą mieści się ujście jelita krętego ograniczone zastawką krętniczo-kątniczą, która uniemożliwia cofanie się pokarmu z jelita grubego do jelita cienkiego. Nieco poniżej zastawki w ścianie jelita ślepego znajduje się ujście wyrostka robaczkowego. Na on postać ślepo zakończonej cewki będącej uwypukleniem jelita ślepego. Okrężnica – dzieli się na: wstępująca, poprzeczną, zstępującą, esowatą. Okrężnica wstępująca biegnie ku górze od ujścia jelita krętego do trzewnej powierzchni wątroby, gdzie tworzy zgięcie prawe okrężnicy i przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Okrężnica poprzeczna ciągnie się od prawego podżebrza ku lewej stronie ciała gdzie poniżej śledziony tworzy zgięcie lewe okrężnicy przechodząc w okrężnicę zstępującą. Okrężnica zstępująca biegnie w dół do zgięcia lewego okrężnicy i na wysokości grzebienia miednicy przechodzi w okrężnicę esowatą. Okrężnica esowata (esica) przytwierdzona jest krezką do ściany jamy brzusznej. Tworzy pętle w dolnej części jamy brzusznej. Odbytnica – zaczyna się jako przedłużenie esicy a kończy otworem odbytowym. Górny odcinek odbytnicy tworzy rozszerzenie zwane bańką odbytnicy. Dolny odcinek nosi nazwę kanału odbytowego. W końcowej części odbytnicy mięśnie okrężne błony mięśniowej tworzą mięsień zwieracz wewnętrzny odbytu. Oprócz niego występuje mięsień zwieracz zewnętrzny odbytu zbudowany z mięśni poprzecznie prążkowanych. ZĘBY I JĘZYK ZĘBY zbudowane są z zębiny i ułożone w dwa łuki zębowe: górny (szczękowy) i dolny (żuchwowy). Ząb składa się z korony, szyjki i korzenia. Poszczególne zęby osadzone są w zębodole i okryte częściowo dziąsłem. Korzeń jest połączony z zębodołem za pomocą ozębnej. Korona zęba wystaje do jamy ustnej a jej zewnętrzna powierzchnia pokryta jest bardzo twardym szkliwem. Między koroną a korzeniem występuje szyjka zęba. Wnętrze zęba stanowi komora zębowa, która wypełniona jest miazgą zębową. W uzębieniu człowieka rozróżnia się cztery rodzaje zębów: siekacze, kły, zęby przedtrzonowe i trzonowe. Występują dwa pokolenia zębów: zęby mleczne i zęby stałe. JĘZYK jest fałdem mięśniowym pokrytym błoną śluzową leżącym na spodzie jamy ustnej. Składa się z trzonu, który ku tyłowi przechodzi w nasadę języka a ku przodowi zwęża się tworząc koniec języka. Powierzchnia górna to grzbiet języka. Granica między trzonem a nasadą języka wyznacza bruzda krańcowa, na której szczycie znajduj się otwór ślepy. Na grzebiecie języka występują cztery rodzaje brodawek: Brodawki nitkowate (najliczniejsze i najmniejsze, pokrywają przednią część języka) Brodawki grzybowate (mniej liczne i większe od poprzednich, pokrywają też przednią część języka) Brodawki okolone (największe, znajdują się na granicy trzonu i nasady języka) Brodawki liściaste (ułożone są na bocznych powierzchniach języka) W brodawkach językowych występują także kubki smakowe reagujące na cztery rodzaje smaku (słodki, słony, gorzki, ostry). Dolna powierzchnia języka jest gładka. W linii pośrodkowej przebiega nieparzysty fałd błony śluzowej (wędzidełko języka) który łączy tę powierzchnię z dnem jamy ustnej. Gruczoły ślinowe – rozróżniamy małe i duże gruczoły. Pierwsze są rozrzucone w ścianach jamy ustnej i noszą nazwy: wargowe, policzkowe, językowe, podniebienne. Duże gruczoły (ślinianki) występują parami i do nich należą ślinianki przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe. Ślinianka przyuszna leży na zewnętrznej części mięśnia żwacza i jest największym gruczołem ślinowym. Ślinianka podżuchwowa jest częściowo pokryta żuchwą i leży w okolicy podżuchwowej. Ślinianka podjęzykowa (najmniejsza ze ślinianek) znajduje się pod błoną śluzową okolicy podjęzykowej. Składa się z kilku zrazików mające osobne przewody wyprowadzające (przewody mniejsze). Przednią część ślinianki stanowi gruczoł główny, od którego odchodzi przewód większy otwierający się na mięśnie podjęzykowe. GRUCZOŁY UKŁADU POKARMOWEGO WĄTROBA – największy gruczoł organizmu ludzkiego mający miękką i kruchą konsystencję. Większa jej część mieści się po prawej stronie jamy brzusznej, pod przeponą. Całość gruczołu podzielona jest trzema bruzdami ułożona w kształcie litery H na cztery płaty: prawy, czworoboczny, ogoniasty, lewy. Bruzda poprzeczna (wrota wątroby) stanowi miejsce, przez które wnikają do wątroby: tętnica wątrobowa, żywa wrotna oraz nerwy, a wychodzą z niej naczynia limfatyczne i przewód żółciowy. W przedniej części bruzdy prawej znajduje się pęcherzyk żółciowy. Wątroba okryta jest torebką wątroby. Kanaliki żółciowe wątroby zbierają się w dwa przewody wątrobowe: większy i mniejszy. Pierwszy z nich wychodzi z płata prawego, drugi z lewego. We wrotach wątroby przewody te łączą się w przewód wątrobowy wspólny, do którego ma ujście przewód pęcherzykowy. TRZUSTKA – znajduje się na tylnej ścianie jamy brzusznej, za żołądkiem. Składa się z głowy, trzonu i ogona. Wzdłuż osi trzustki biegnie przewód trzustkowy, do którego dochodzą mniejsze przewody. Przewód ten rozgałęzia się na dwa, które kończą się ujściami do dwunastnicy. Między pęcherzykami gruczołowymi występują grupy odmiennych komórek (wyspy Langerhansa), wśród których rozróżnia się komórki ALFA, BETA, DELTA produkujące różne hormony. Trzustka pełni jednocześnie funkcję gruczołu zewnątrz i wewnątrz wydzielniczego.
