B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura 1 Prof. dr hab. Barbara

1
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
Prof. dr hab. Barbara Tuchańska
Katedra Filozofii Współczesnej UŁ
EPISTEMOLOGIA 2.0
I. WPROWADZENIE
(1-2) 6-7.10.14
Wprowadzenie: rys historyczny
1. Epistemika – epistemologia – filozofia poznania
2. Epistemika
2.1. poznanie w filozofii starożytnej i średniowiecznej
2.2. I przełom – teologiczny: bezpośrednia relacja między podmiotem poznającym i
Bogiem
2.2.1. ustanowienie swoistego porządku (sfery) poznania
2.2.2. ukonstytuowanie opozycji wewnętrzne – zewnętrzne
2.3. poznanie w filozofii wczesnonowożytnej
2.3.1. skrajny indywidualizm i antynaturalizm
2.3.2. subiektywizacja poznania
2.3.3. odróżnienie przedmiotu poznania od przedmiotu
2.3.4. ustanowienie bezpośredniej relacji poznawczej między człowiekiem i
Bogiem
2.3.5. możliwe staje się przejście do epistemologii
3. Epistemologia
3.1. II przełom – kantowski: eliminacja Boga z teorii poznania
3.2. transcendentalizm: epistemologia jako teoria wiedzy-o-przedmiocie
3.2.1. założenia
3.2.2. epistemologia wskazuje warunki transcendentalne (aprioryczne i
formalne) poznania
3.3. fenomenologia
4. Współczesna filozofia poznania
4.1. III przełom – heglowsko-nietzscheański: usytuowanie poznania w dziejach,
odsłonięcie społecznego wymiaru poznania
4.2. faktualizacja poznania: osadzenie poznania w:
4.2.1. przyrodzie
4.2.2. byciu
4.2.3. języku, grach językowych, dialogu
4.2.4. praktyce społecznej, systemie władzy
4.2.5. w życiu i świecie codzienności
4.2.6. w ludzkich dziejach
(3-4) 13-14.10.14
Wprowadzenie: problemy i stanowiska
1. Filozofia poznania i filozofia nauki: wiedza a wiedza naukowa
1.1. analityczna epistemologia i filozofia nauki
1.2. nieanalityczna filozofia nauki
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
2
1.2.1. Husserl: nauka jako praktyka teoretyczna pochodna względem świata
życia
1.2.2. ontologia hermeneutyczna: poznanie obiektywizujące a rozumienie
2. Odrzucenie normatywizmu
2.1. socjologia wiedzy (nauki)
3. Zmiany pojęcia racjonalności poznawczej (naukowej): zastąpienie teocentrycznej
racjonalności proceduralnej racjonalnością rozumu transcendentalnego i racjonalnością
logiczno-metodologiczną
3.1. wczesnonowożytne teocentryczne rozumienie racjonalności
3.2. Kantowskie pojęcie racjonalności
3.3. racjonalność metodologiczna
3.4. racjonalność człowieka a wolność
4. Nowożytne przekształcenie absolutyzmu w fundamentalizm, osłabianie fundamentalizmu
(zdania obserwacyjne jako fundament, historyczne a priori) i jego odrzucenie
4.1. starożytny ideał wiedzy absolutnej
4.2. nowożytny fundamentalizm
4.2.1. wczesnonowożytny fundamentalizm proceduralny i strukturalny
4.2.2. fundamentalizm transcendentalistyczny
4.3. krytyka fundamentalizmu
4.4. całkowite zakwestionowanie programu fundamentalistycznego
5. Współczesne przekształcenie sceptycyzmu w relatywizm (relacjonizm, perspektywizm)
5.1. niepewność wiedzy ze względu na brak fundamentu i absolutnych reguł
(logicznych, metodologicznych)
5.2. historyczna, społeczna i kulturowa ograniczoność i zależność poznania
II. TRADYCJE FILOZOFICZNE
(5-6) 20-21.10.14
Stanowiska: racjonalizm – empiryzm
1. Nowożytny sceptycyzm
2.1. Montaigne, Pascal: subiektywistyczne zwątpienie w ludzką rozumność
2.2. Descartes: obiektywistyczne zwątpienie w wartość wiedzy i problem istnienia
wiata zewnętrznego
2.3. Humowskie zwątpienie w ludzką możliwość poznania tego, co nie jest dane nam
bezpośrednio
2. Autonomizacja filozofii
2.1. filozofia przyrody jako badanie świata podporządkowane metodzie poznania
2.2. Descartes: odrzucenie objawienia i możliwość nieomylności ludzkiego umysłu
2.3. nowa relacja między religią, filozofią i przyrodoznawstwem: marginalizacja
prawd religijnych, centralne miejsce prawd naukowych
2.4. budowanie autonomii człowieka: porzucanie dogmatów objawienia, osadzenie
człowieka w świecie przyrody
2.5. postępująca sekularyzacja obrazu świata: prawa natury, heliocentryczny kosmos,
swoistość mechanicznego porządku zjawisk oderwanego od kosmicznego logosu,
oświeceniowy materializm ateistyczny
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
3
2.6. eliminacja tematyki teologicznej z racjonalistycznej filozofii (obalanie dowodów
na istnienia Boga, odrzucanie możliwości racjonalnego objaśniania prawd
objawionych)
3. Opozycja wewnętrzne – zewnętrzne i nowa rola autorefleksji (radykalna subiektywizacja
poznania)
3.1. Descartes: poznanie jako proces psychiczny (mechaniczny) i epistemologiczny,
podmiotowe źródło prawomocności wiedzy i jej obiektywne ugruntowanie w Bogu
3.2. Hume: odrzucenie esencjalizmu, idei abstrakcyjnych oraz idei podmiotupodstawy prowadzące do koncepcji podmiotu konstruującego siebie z własnego
materiału wrażeniowego
4. Teistyczna metafizyka jako podstawa poznania
3.2. Kartezjańskie przezwyciężenie sceptycyzmu: racjonalistyczna rekonstytucja
metafizycznej podstawy
3.3. Bóg jako podstawa i gwarant (realności rzeczywistości, istnienia innych,
odnoszenia się wiedzy do przedmiotu)
3.4. epistemologiczny porządek umysłu (poznania) – mechanistyczny porządek ciała
jako punkt wyjścia oddzielenia epistemologii i epistemiki
3. Racjonalność strukturalna i proceduralna
3.1. Bacon: nowa metoda budowania wiedzy praktycznie użytecznej, gwarantująca
unikania subiektywnych złudzeń i dopasowywania świata do wiedzy
metoda badania jako intersubiektywny gwarant wartości wiedzy
3.2. racjonalność – intelekt – rozum
3.3. nowożytny mit Rozumu bez granic i uwarunkowań
3.4. metoda filozofowania (pluralizm, autorefleksja)
4. Wiedza a świat
4.1. metafizyczny i subiektywistyczny paradygmat filozofowania
4.2. bezpośrednie poznanie idei i umysłu oraz jego czynności
4.3. poznanie świata zapośredniczone przez idee, które są bytami mentalnymi, a
jednocześnie jako reprezentacje stają się tożsame z przedmiotami jako znanymi
4.4. praktyczna funkcja filozofii: zapanowanie nad światem faktycznym poprzez
odkrywanie praw przyrody
(1) Dąmbska, I., Sceptycyzm francuski XVI i XVII wieku, Toruń 1958, s. 7-16, 24-34, 61-66, 7783.
(2) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej, przekł. M. Filipczuk, J. Ruszkowski, Poznań
2002, s. 321-343, 356-363.
(3) Renaut, A., Era jednostki. Przyczynek do historii podmiotowości, przekł. D. Leszczyński,
Wrocław 2001, s. 201-212.
(4) Sieczkowski, T., Poznanie i jego przedmiot w kontekście epistemologicznym, „Przegląd
Filozoficzny – Nowa Seria”, 2006, rocz. 15, nr 3, s. 187-201.
(5) Szulakiewicz, M., Obecność filozofii transcendentalnej. Toruń: Wydawnictwo UMK, 2002,
s. 39-49.
(6) Wehler, J., Zarys racjonalnego obrazu świata, przekł. M. Poręba, Warszawa 1998, s. 1931.
(7-8) 27-28.10.14
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
4
Stanowiska: transcendentalizm
1. Epistemologia – epistemika
1.1. sekularyzacja filozofii: nowe rozumienie porządku natury, nauka jako narzędzie
panowania nad przyrodą
1.2. przekształcanie się stosunku filozofii i nauki: transcendentalizmu (filozofia
transcendentalna a metafizyka)
1.3. Kantowski transcendentalizm jako wykroczenie poza (naukową) wiedzę
doświadczalną w celu jej niemetafizycznej i nieteologicznej legitymizacji
2. Kantowska koncepcja poznania i podmiotu
2.1. pogodzenie roszczenia nauki do wiedzy z Humowską krytyką poznania oraz
religijnej idei wolności z przyrodniczym determinizmem poprzez odrzucenie
dogmatycznej metafizyki i przezwyciężenie Humowskiego sceptycyzmu
2.2. poznający rozsądek jako prawodawca przyrody, rozum jako regulatywny,
krytykujący siebie i postulujący
2.3. realizm krytyczny: wiedza zgadza się ze światem uporządkowanym przez
aprioryczne struktury aparatu poznawczego (miejsce matematyki, (chaotyczność
doświadczenia, organizująca rola apriorycznych struktur)
2.4. formalny, a nie przedstawiający charakter struktur apriorycznych (swoistość
sądów syntetycznych a priori) i antyempirystyczne ujęcie struktury naukowego
procesu poznania
3. Rozum i rozsądek (intelekt)
3.1. historyczne przekształcenia pojęć rozum i rozsądku: ontologiczny wyróżnik
człowieka (do drugiej połowy XIX w.) i zdolność oceniania (wartościowania)
przekonań, sposobów działania i dzieł sztuki
3.2. rozum jako zdolność szukania naczelnych zasad i nadrzędność rozumu względem
intelektu
3.3. intelekt jako zdolność pojęciowego myślenia i jego odniesienie do zmysłowości i
do rozumu, nadające mu charakter ograniczony, pośredni i zapośredniczający
3.4. racjonalność teoretyczna (naukowo uzasadnione przekonania), praktyczna
(moralność) i estetyczna (genialność)
3.5. zmiany przedmiotu rozumu (idee, istota rzeczy, Boskie pojęcia, chaotyczny świat
doświadczenia, ugruntowanie poznania)
3.6. konsekwencje Kantowskiej koncepcji: dyferencjacja rozumu (oddzielenie sensu i
prawdy), nowy dualizm w ujęciu człowieka, wytyczanie własnych granic przez
autonomiczny rozum
4.Relacja między intelektem (świadomością) i światem
4.1. oświeceniowa sekularyzacja umysłu i obrazu świata
4.2. Kantowska koncepcja przedmiotu poznania i jej konsekwencje: samodzielność i
niesamowystarczalność zmysłowości, samodzielność i transcendentna bezradność
rozumu, przezwyciężenie opozycji dogmatyzmu i sceptycyzmu (aprioryczne warunki
poznania)
5. Załamanie się metafizyki i filozofii krytycznej
(1) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej, przekł. M. Filipczuk, J. Ruszkowski, Poznań
2002, s. 376-378, 401-414.
(2) Wehler, J., Zarys racjonalnego obrazu świata, przekł. M. Poręba, Warszawa 1998, s. 3741.
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
5
(3) Szulakiewicz, M., Obecność filozofii transcendentalnej. Toruń: Wydawnictwo UMK, 2002,
s. 55-63, 116-123.
(4) Arend, H., Myślenie, przekł. H. Buczyńska-Garewicz, Warszawa 1991, s. 105-108, 111124.
(5) Baumgartner, H.-M., Rozum skończony. Ku rozumieniu filozofii przez samą siebie przekł.
A. M. Kaniowski, Warszawa 1996, s. 189-213.
(9-10) 3-4.11.14
Stanowiska: naturalizm – kulturalizm
1. Współczesna filozofia poznania i nauki
1.1. krytyka i przekroczenie kantowskiego transcendentalizmu w stronę monistycznej
metafizyki idealistycznej lub naturalistycznej albo w stronę filozofii kultury i analizy
kryzysu kultury
1.2. nihilizm i schyłek metafizyki prowadzący do faktualistycznych ujęć poznania
1.3. porzucenie metafizyki i problematyzacja podstawowych opozycji
epistemologicznych: podmiot–przedmiot, byt–pojęcie, natura–kultura
1.4. porzucenie epistemologicznych problemów i pojęć: obiektywistycznego pojęcia
wiedzy, problemu usprawiedliwienia
2. Problematyzacja mitu epistemologicznego
2.1. dwa pnie cywilizacji: naukowa znajomość świata a przeświadczenia mityczne
2.2. problem poznawalności świata w jego niezależności od podmiotu jako pytanie
epistemologiczne rozstrzygane poprzez opowiedzenie się za mityczną opcją
2.3. problem prawomocności myślenia w podmiotowo-przedmiotowej opozycji
3. Epistemologia analityczna oparta na „introspekcji analityka”
3.1. redukcja wiedzy do przekonania
3.2. poszukiwanie warunków posiadania wiedzy
4. Rozum w naturze – rozum w kulturze
4.1. czy rozum może być historyczny?
4.2. naturalistyczny eksternalizm i krytyka opozycji eksternalizm – internalizm
4.3. biologiczne teorie poznania: ewolucja biologiczna jako przybliżanie się do
prawdy metodą prób i błędów (przetrwanie jako kryterium sukcesu)
4.4. krytyka naturalistycznego wyjaśniania rozumu: niemożliwość naturalnej historii
rozumu jako teorii usprawiedliwiającej roszczenie rozumu do prawdziwości
4.5. krytyka spekulatywnej historiozofii na przykładzie Schellinga i odrzucenie
spekulatywnej historiozofii rozumu na rzecz faktualnej historiografii rozumu
(retrospektywnej, partykularnej, hipotetycznej i konstrukcyjnej): dzieje ludzkiego
rozumu jako przedmiot naukowych badań historycznych
5. Ontologiczno-hermeneutyczne ujęcie poznania: poznanie i wiedza jako aspekty
społeczno-historycznego bycia
5.1. epistemologiczna dezobiektywizacja przyrody i uznanie kultury za realność
pierwotną
5.2. poznanie jako sposób współ-bycia ludzi z ludźmi i rzeczami: wzajemne
oddziaływanie podmiotu i przedmiotu,
5.3. wyspecjalizowane i względnie autonomiczne praktyki poznawcze
5.4. ontyczna struktura nauki: dialog – doświadczenie – technologiczne
zaangażowanie
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
6
(1) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej. Poznań 2002, s. 414-418.
(2) Kołakowski, L., Obecność mitu. Wrocław, 1994, s. 7-24.
(3) Szulakiewicz, M., Obecność filozofii transcendentalnej. Toruń: Wydawnictwo UMK, 2002,
s. 150-161.
(4) Judycki, S., „O dzisiejszym stanie epistemologii”, [w:] Epistemologia współcześnie, red.
M. Hetmański, Kraków 2007, s. 71-84.
(5) Baumgartner, H.-M., Rozum skończony. Ku rozumieniu filozofii przez samą siebie, przekł.
A. M. Kaniowski, Warszawa 1996, s.153-188.
(6) Pobojewska, A., „Jedna natura – wiele kultur; jedna kultura – wiele natur”, w Między
sensem a genami, red. B. Tuchańska, Warszawa, s. 178-181.
(7) Tuchańska, B., „Socjo-historyczna hermeneutyka poznania zamiast epistemologii. Projekt
badawczy i edukacyjny”, [w:] Epistemologia współcześnie, red. M. Hetmański, Kraków 2007,
s. 85-100.
III. PROBLEMY i ROZWIĄZANIA
(11) 10.11.14
Problemy i rozwiązania: absolutyzm – relatywizm
1. Absolutyzm – fundamentalizm
1.1. absolutystyczne rozumienie wiedzy i podmiotu
1.1.1. wczesnonowożytny absolutyzm epistemologiczny: Bóg jako Fundament
fundamentu
1.1.2. współczesny absolutyzm i normatywizm
1.2. myślenie fundamentalistyczne a fundamentalizm
1.3. rola fundamentu w dla poznania i wiedzy (usprawiedliwienie a wyjaśnienie)
2. Trzy odmiany fundamentalizmu
2.1. znaczenie różnicy między być w świecie i mieć świat
2.2. metafizyczny fundamentalizm racjonalistyczny: źródłowe czynności poznawcze
2.3. transcendentalistyczny fundamentalizm epistemologiczny: podmiotowe
koniecznościowe warunki poznania jako (re)prezentowania świata możliwego
doświadczenia
2.4. empirystyczny fundamentalizm epistemologiczny: predykaty obserwacyjne jako
podstawa pewności wiedzy
2.5. krytyka fundamentalizmu
2.5.1. odrzucenie „naturalnego” oddzielenia zdań obserwacyjnych i
teoretycznych, wykazanie niekonkluzywności rozumowań
2.5.2. krytyka sądu cogito, zakwestionowanie prymatu poznania przed
byciem
2.5.3. koło hermeneutyczne jako ontologiczna struktura rozumienia
2.5.4. niemożliwość języka prywatnego
2.5.5. rola doświadczenia historyczności w porzuceniu absolutyzmu i
pozaepistemologicznego ujęcia doświadczenia
2.5.6. trzy pytania pod adresem transcendentalizmu i przejście od
nastawienia na uprawomocnienie do nastawienia refleksyjnego oraz
zakwestionowanie koncepcji podmiotu transcendentalnego
3. Relatywizm – etnocentryzm
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
7
3.1. związek relatywizmu z
3.1.1. odwrotem od fundamentalizmu
3.1.2. poszukiwaniem pozapoznawczego podłoża poznania (w woli mocy,
życiu, byciu, porządku społeczno-kulturowym, dziejach)
3.2. sposoby rozumienia względności poznania
3.2.1. sceptycyzm jako negacja absolutyzmu
3.2.2. nihilizm jako „odwrócenie”, przewartościowanie wartości lub
odrzucenie czysto epistemologicznego wartościowania wiedzy
3.2.3. pluralizm epistemologiczny jako odrzucenie uniwersalności (jedyności)
pojęcia prawdy, metody naukowej, kryteriów selekcji wiedzy, modelu
rozwoju wiedzy
3.2.4. relatywizm jako idea podmiotowego zrelatywizowania poznania,
wielości perspektyw i niemożliwości poznania całościowego
3.2.5. anarchizm epistemologiczny jako subiektywizacja wiedzy i zatarcie
granicy między wiedzą i niewiedzą
3.2.6. etnocentryzm jako kulturowa relatywizacja wiedzy i poznania bez
postulatu równouprawnienia perspektyw
3.3. nieepistemologiczne założenia poszczególnych stanowisk: pragmatyczne,
funkcjonalistyczne i polityczne, postmodernistyczne, psychologiczne,
antymetafizyczne i antytranscendentalistyczne, socjologiczne
4. Etnocentryzm – anty-anty-etnocentryzm
4.1. relatywizm z absolutystycznej perspektywy
4.2. anty-absolutyzm jako punkt wyjścia relatywizmu: odrzucenie programu
usprawiedliwienia i absolutystycznych pojęć, odrzucenie uniwersalistycznych
kategorii
4.3. akceptacja kulturowo-społeczno-historycznego kontekstualizmu (relatywizacji
faktualnej)
4.4. etnocentryzm jako konsekwencja anty-absolutyzmu i kontekstualizmu
4.5. źródła anty-anty-etnocentryzmu i anty-anty-relatywizmu i ich krytyka
(1) Tuchańska, B., „Epistemologia: fundamentalizm i jego zmierzch”, [w:] Między
przyrodoznawstwem, matematyką a humanistyką, E. Piotrowska, M. Szcześniak, J.
Wiśniewski (red.), Poznań 2000, s. 193-202.
(2) Szulakiewicz, M., Obecność filozofii transcendentalnej. Toruń: Wydawnictwo UMK, 2002,
s. 89-94.
(3) Czerniak, S., „Względność poznania - problem z pogranicza epistemologii”, [w:]
Pogranicza epistemologii, J. Niżnik (red.), IFiS PAN, Warszawa 1992, s. 41-59.
(4) Tuchańska, B., On the Superiority of the Ordinary Day over the Holy Day: Relativism, Antianti-relativism, and Anti-anti-ethnocentrism, Internetowy Magazyn Filozoficzny HYBRIS, nr.
13, 2011, s. 22-38.
http://magazynhybris.com/images/teksty/13/03.Tuchanska%20[2238].pdf
(12-13) 17-18.11.14
Problemy i rozwiązania: podmiot – samoświadomość, świadomość czysta, podmiot
biologiczno-psychologiczny, ja społeczno-historyczne i wspólnota poznająca
1. Descartes: samoświadomość
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
8
1.1. nowoczesne określenia res cogitans: niepowątpiewalna realność, samodzielność,
pozaświatowość
1.2. odrzucenie abstrakcyjnego Ja na rzecz ja żyjącego w języku: podmiotowość jest
pochodną (językowych) reguł gramatycznych i kodów semantycznych, wtórność ja
względem aktów komunikacji, językowy charakter samoświadomości
1.3. krytyka radykalnego subiektywizmu: przedmiot doświadczenia, współdziałanie
zmysłów, gatunkowa wspólność świata, intersubiektywna przedmiotowa zgoda jako
warunki zjawiania się sobie i realności przedmiotu
2. Fenomenologiczny podmiot jako idealny biegun przeżyć świadomych – fenomenalistyczna
redukcja podmiotu do czynności umysłowych
2.1. od apercepcji czystej do czystego Ja mającego świat
2.2. Minsky: ja jako zespół dyspozycji, a nie to, co spaja czynności umysłowe
2.3. Dennett: ja jako „narracyjny środek ciężkości”
2.4. podejście komputerowo-naturalistyczne: eliminacja umysłu i możliwość
wyprowadzenia czynności poznawczych poza umysł
2.5. powiązanie życia psychicznego z dynamiką ciała człowieka
3. Foucault: podmiotowa samokonstytucja
3.1.odrzucenie poszukiwania początku na rzecz badania pochodzenia
3.2. historyczna ontologia nas samych w relacji do archeologii i genealogii: jaźń jako
konstytuowana w relacjach władzy i wiedzy, jaźń konstytuująca siebie
3.3. praktyczne konstytuowanie siebie jako konkretnego podmiotu poznawczego,
praktycznego i moralnego
3.4. środki samokonstytuowania się (procesy subiektywizacji i obiektywizacji)
4. Kuhn: badacz a paradygmat
4.1. społeczny kontekst indywidualnie realizowanego poznania: uwarunkowanie
badacza przez paradygmat, wspólną wiedzę, cele i reguły
4.2. wspólnoty naukowe: więzi komunikacyjne, wspólnota poglądów
5. Socjologia nauki: społeczna natura poznania i wiedzy (fakty, władza i dyskurs)
5.1. konstruowanie wiedzy przez wspólnoty uczonych w dyskursach i praktyce
laboratoryjnej
5.2. interakcje społeczne i konwersacja jako źródło konsensusu i wspólnotowej
wiedzy
5.3. konstrukcyjna, a nie deskrypcyjna, natura procesu badawczego
5.4. wewnętrzne i zewnętrzne sieci powiązań nauki (technonauka, aktor-sieć)
5.5. natura, społeczeństwo, nauka (hybrydy)
5.6. potrzeba wyjścia poza socjologię nauki
(1) Arend, H., Myślenie, przekł. H. Buczyńska-Garewicz, Warszawa 1991, s. 84-93,
(2) Piłat, R., „Podmiot doświadczenia w fenomenologii i w cognitive science, [w:] Wiedza a
podmiotowość, red. A. Motycka, Warszawa 1998, s. 55-63.
(3) McGuire, J. E., Hermeneutyka jaźni: Foucault o subiektywizacji i krytyce genealogicznej,
przekł. B. Tuchańska, „Nowa Krytyka”, t. 18 (2005), s. 51-67.
(4) Kuhn, T. S., Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, przekł. S.
Amsterdamski, Warszawa 1985, s. 406-411.
(5) Kuhn, T. S., Struktura rewolucji naukowych, przekł. H. Ostromęcka, Warszawa 2001, s.
97-100.
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
9
(6) McGuire, J. E., Tuchańska, B., Science Unfettered. A Philosophical Study in Socio-Historical
Ontology, Athens, Ohio 2000, s. 30-38, 336-341.
(14-15) 24-25.11.14
Problemy i rozwiązania: doświadczenie – percepcja zmysłowa, obserwacja i
eksperymentowanie, doświadczanie – przeżywanie
1. Racjonalizm: idee jako treści wewnątrzpsychiczne, których porządek jest konstruowany
1.1. przedstawieniowy charakter idei
1.2. subiektywne kryteria i obiektywne oraz metodologiczne gwarancje
adekwatności idei oraz pewności wiedzy
1.3. substancjalny dualizm myślenia i rozciągłości: przeciwstawienie podmiotu
przedmiotowi, naukowe odczarowanie świata i podważenia potocznego sposobu
doświadczania świata
2. Empiryzm
2.1. Locke: niezbędność świadectwa zmysłów zakwestionowanie racjonalistycznego
przekonania o przedstawieniowym charakterze wszelkich idei
2.2. Berkeley: odrzucenie reprezentacjonizmu, radykalnego solipsyzmu i teistyczne
rozwiązanie problemu przedmiotu poznania (boski świat doświadczenia)
2.3. Hume: krytyka reprezentacjonizmu i subiektywizacja pojęć abstrakcyjnych,
związków między ideami i kryterium pewności wiedzy
2.3.1. nierealność idei przyczynowości i substancji: nawyk jako podstawa
kojarzenia, przypadkowość sądów o faktach
2.3.2. unieważnienie metafizyki i podważenie uogólniających nauk
empirycznych (bezpodstawność indukcji)
2.3.3. zagadka pochodzenia wrażeń i problem przedmiotowej ważności
wiedzy
3. Współczesne zasady oddzielające realizm pośredni i bezpośredni: zasada
reprezentacjonalizmu, przezroczystości, intencjonalności
3.1. reprezentacjonalizm (percepcje jako reprezentacje przedmiotów i ich
własności)3.2. realizm pośredni
3.3. realizm bezpośredni (realizm naiwny, opozycja fenomenalizmu i
reprezentacjonalizmu)
3.4. prezentacjonizm (reprezentacjonizm relacyjny)
3.5. eksternalistyczne i internalistyczne rozumienie treści doświadczenia
4. Zdeterminowanie doświadczenia w naukach przyrodniczych przez język (teorii
naukowych)
4.1. uteoretyzowanie obserwacji naukowej
4.2. problem relacji między obserwacją, teorią i światem: zmiana teorii naukowej i
zmiana świata
5. Doświadczenie w perspektywie filozofii współczesnej i humanistyki
5.1. fundamentalne napięcia: poznanie/teoria–doświadczenie/doznanie,
perspektywa epistemologiczna–perspektywa egzystencjalistyczna, ogólność–
szczegółowość, neutralność–zaangażowanie
5.2. doświadczenie w XIX w. filozofii niemieckiej: epistemologiczne rozumienie
doświadczenia
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
10
5.3. współczesne egzystencjalistyczne ujmowanie doświadczenia jako formy bycia w
świecie/przeżywania go: fenomenologia, hermeneutyka, neopragmatyzm,
aksjologiczne ujęcie doświadczenia
5.4. główne wątki współczesnych rozważań nad doświadczeniem: znaczenie
doświadczenia granicznego (traumatycznego), odejście od tekstualizmu i
transcendentalizmu
5.5. problem związku doświadczenia z językiem i kulturą
5.6. relacja między doświadczeniem i światem
(1) Taylor, C., Źródła podmiotowości, przekł. M. Gruszczyński et. al., Warszawa 2001, s. 271274.
(2) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej. Poznań 2002, s. 392-401.
(3) Schetz, A., „Percepcja i pamięć”, [w:] Przewodnik po epistemologii, red. R. Ziemińska,
Kraków 2013, s. 278-288.
(4) Jodkowski, K., „Teoria, język, fakt, obserwacja i odniesienie przedmiotowe w
Kuhnowskiej koncepcji paradygmatów”, [w:] Teoretyczny charakter wiedzy a relatywizm”,
red. K. Jodkowski, Lublin 1995, s. 219-229.
(5) Leśniewski, N., „O hermeneutyce doświadczenia (na przykładzie Diltheya i Heideggera),
[w:] Doświadczenie, red. T. Buksiński, Poznań 2001, s. 147-153
(6) Wolska, D., Odzyskać doświadczenie. Sporny temat humanistyki współczesnej, Kraków
2012, s. 5-28.
(16-17) 1-2.12.14
Problemy i rozwiązania: język, pojęcie i rozumowanie
1. Język jako warunek poznania
1.1. język umożliwia poznanie: treści kognitywne są ucieleśnione w języku, język
strukturalizuje procesy poznawcze od wewnątrz, integruje treści konceptualne lub
udostępnia myśli świadomości,
1.2. język usprawnia poznanie: wybór języka wpływa decydująco na efektywność
procesów myślowych
2. Rola języka w operowaniu treściami konceptualnymi w celu ujmowania przedmiotów
2.1. poznawanie świata jako myślenie za pomocą treści konceptualnych: pojęć i
przekonań (myśli) wymaga języka
⇒zdolność do posiadania treści konceptualnych jest sprzęgnięta z posiadaniem
języka
2.2. odbieranie i synteza bodźców zmysłowych są przedjęzykowe, przejście do
reprezentacji przedmiotów wymaga aparatu konceptualnego ucieleśnionego w
języku (w terminach ogólnych)
2.3. rola języka w łączeniu treści konceptualnych
3. Język a samoświadomość
3.1. językowe śledzenie myśli i instruowanie siebie
3.2. samoświadomość – uświadamianie sobie własnych przekonań, ich sensu, formy
i wartości, wgląd w mechanizm tworzenia i korygowania przekonań, w rozumowania,
ujmowanie przekonań jako racji działania, ocenę przekonań wykracza poza
świadomość świata i adaptowanie się do środowiska
3.3. refleksja nad kognitywną rolą języka pokazuje generatywna rolę języka
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
11
3.4. świadomość jako struktura refleksyjna manipulująca reprezentacjami, które są
językowymi wyobrażeniami
3.5. Wittgenstein: źródła błędnego oddzielania myśli od języka
4. Społeczne źródła idei językowego charakteru treści konceptualnych
5. Wyrażenia językowe i ich znaczenia zrelatywizowane do użytkowników i innych wyrażeń
5.1. znaczenie to zwyczaj (sposób) używania danego wyrażenia (w zastępstwie
innego wyrażenia)
5.2. znaczenie wyrażenia a odniesienie przedmiotowe: znaczenie wyznacza zwyczaj,
a nie odpowiedniość między znakami języka, a tym, co one oznaczają
6. Podstawowe składniki wiedzy i operacje poznawcze
6.1. nazywanie–określanie
6.1.1. imiona własne (bez znaczenia i zakresu)
6.1.2. nazwy ogólna (puste, indywidualne–ogólne, zbiorowe–niezbiorowe,
abstrakcyjne)
6.2. niedopowiedzenie i nieostrość nazw
6.3. pojęcia (znaczenia nazw ogólnych) i sądy (znaczenia zdań)
6.4. dowodzenie (wprost i nie wprost) i uzasadnienie (na podstawie spostrzeżeń,
konwencji terminologicznych, intuicji, dowodu zdań prawdziwych)
6.5. trzy rodzaje argumentacji w dialogu: badanie (rozumowanie dialektyczne,
krytyczna dyskusja, rozumowanie logiczne), negocjacja, perswazja
7. Kryteria wartości poznawczej
7.1. logiczne i epistemologiczne kryteria poprawności i trafności rozumowania
dedukcyjnego i indukcyjnego
7.2. pozaepistemologiczne kryteria wartości kategoryzacji
7.3. kryteria wartości przedstawienia (obrazowego) zrelatywizowane do systemu
interpretacyjnego
(1) Keller, A., Wprowadzenie do teorii poznania, Kraków 2010, s. 22-23.
(2) Gut, A., „Rola języka w poznaniu”, [w:] Przewodnik po epistemologii, red. R. Ziemińska,
Kraków 2013, s. 381, 384-388, 413-416.
(3) Mała encyklopedia logiki, red. W. Marciszewski, Wrocław 1970, s. 54-57, 64-65, 80-81,
106-109, 181-187, 213.
(4) Gilbert, M. A., Arguing with People, Petersborough, Ont. 2014, s. 36-45
(5) Goodman, N., 1997, Jak tworzymy świat, Warszawa, s. 148-156.
(18-19) 8-9.12.14
Problemy i rozwiązania: poznanie w relacji do świata
1. Naturalizm (scjentyzm)
⇒ odrzucenie analizy logiczno-językowej wiedzy i fundamentalizmu
⇒podmiot i poznanie jako składniki rzeczywistości (przyrodniczej lub społecznej)
1.1. epistemologia znaturalizowana (epistemologia Quine’a, reliabilizm Goldmana,
reliabilizm cnót, responsybilizm, teoria informacyjna Dretsky’ego)
1.1.1.cele epistemologiczne
1.1.2. przyczynowa koncepcja powstawania wiedzy, uzasadniania
1.2. koncepcje rzeczywistych procesów poznawczych, wnioskowań, budowania teorii
naukowych
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
12
1.2.1. naturalistyczne podejście do rozwoju nauki (Kuhn, Fleck, socjologowie,
historycy nauki)
1.2.2. ewolucjonistyczne koncepcje psychologiczne (epistemologia
genetyczna Piageta, epistemologia ewolucyjna: ewolucyjne pochodzenie
struktur poznawczych, adaptacyjny charakter procesów poznawczych, model
prób i błędów w budowaniu wiedzy)
1.2.3. kognitywistyka, filozofia umysłu i psychologia melioratywna (Fodor,
Churchlandowie)
1.3. krytyka epistemologii znaturalizowanej
1.3.1. problem usprawiedliwiania norm poznawczych
1.3.2. problem zmiany tematu
1.3.3. problem sceptycyzmu
2. Realizm jako stanowisko epistemologiczne lub postawa epistemiczna
⇒realizm w odniesieniu do języka lub wiedzy
2.1. narodziny realizmu i opozycji podmiot–przedmiot
2.1.1. filozofia starożytna i średniowieczna: partycypacyjny model poznania i
ontologiczno-epistemologiczna relacja między wiedzą subiektywną i
obiektywną
2.1.2. filozofia wczesnonowożytna: rekonstrukcyjny model poznania
2.1.3. powody pojawienie się pytania o to, jak nasza wiedza może się odnosić
do rzeczywistości
2.1.4. nowożytne oscylowanie między fenomenalizmem i realizmem
bezpośrednim
2.2. realizm empiryczny Kanta jako próba pogodzenia realizmu metafizycznego i
empirystycznego idealizmu odrzucająca jeden i drugi
2.3. współczesna obrona realizmu epistemicznego (stanowiska antykartezjańskie i
postkantowskie)
2.3.1. odrzucenie indywidualizmu i idei czystego podmiotu
2.3.2. przedpoznawczy związek człowieka ze światem
2.3.3. odrzucenie fundamentalizmu: poznanie nie jest pewne ani konieczne,
ale poznanie naukowe nie jest całkowicie arbitralne
2.4. współczesne wersje tradycyjnego realizmu
2.4.1. realizm ontologiczny jako opozycja solipsyzmu: założenia o istnieniu i
niezależności przedmiotu poznawanego
2.4.2. realizm semantyczny jako opozycja instrumentalizmu w odniesieniu do
teorii lub pojęć naukowych: założenie o istnieniu obiektywnych powiązań
referencyjnych między językiem (nauki) i rzeczywistością
2.4.3. realizm epistemologiczny jako opozycja pragmatyzmu w odniesieniu do
wyborów teoretycznych
2.5. krytyka skrajnych wersji realizmu i antyrealizmu
2.5.1. antyrealizm semantyczny: zapośredniczenie relacji między znakami i
rzeczywistością
2.5.2. krytyka realizmu ontologicznego: wieloznaczność wyjściowego
założenia
2.5.3. wady realizmu naukowego
2.5.4. problem niezależnego dostępu do rzeczywistości obiektywnej
2.6. realizmy relatywizujące
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
13
2.6.1. realizm wewnętrzny Putnama: relatywizacja znaczenia i prawdy
2.6.2. pragmatyczny antyralizm: racjonalna akceptowalność albo empiryczna
adekwatność zamiast prawdziwości
2.6.3. fenomenologiczna filozofia nauki (realizm hermeneutyczny):
relatywizacja rzeczywistości
(1) Miłkowski, M., „Epistemologia znaturalizowana”, [w:] Przewodnik po epistemologii, red.
R. Ziemińska, Kraków 2013, s. 495-524.
(2) Tuchańska, B., „Wprowadzenie”, [w:] Obrona realizmu w filozofii nowożytnej i
współczesnej, red. T. Sieczkowski, B. Tuchańska, Łódź 2004, s. 5-23.
(3) McGuire, J. E., Tuchańska, B., Science Unfettered. A Philosophical Study in Socio-Historical
Ontology, Athens, Ohio 2000, s. 294-303.
(20-21) 15-16.12.14
Problemy i rozwiązania: świat w relacji do poznania
1. Kant: kształtowanie nieokreślonej rzeczy samej w sobie
1.1. krytyka realizmu ontologicznego i teoriopoznawczego
1.1.1. rozdzielenie podmiotu i przedmiotu
1.1.2. nadanie przedmiotowości niezależność od władz poznawczych i
bierność ludzkiej zmysłowości a umysłowi zdolności do przedmiotu
niezależnego od niego i od zmysłowości
1.2. powiązanie idealizmu i realizmu
1.2.1. jeśli rzeczy same w sobie są niepoznawalne, to zwolennik realizmu
transcendentalnego musi przyjąć idealizm empiryczny
1.2.2. jeśli zmysłowe przedstawienia dostarczają na dowodu istnienia rzeczy,
ale tylko jako zjawisk, to zwolennik realizmu empirycznego musi przyjąć
transcendentalny idealizm
1.3. realizm empiryczny: poznawalny jest przedmiot jako fenomen (określony
przedmiot zmysłowości)
⇒spostrzeżenie upewnia nas co do istnienia rzeczy w przedstawieniu, ale nie rzeczy
samej
1.4. transcendentalne ugruntowanie realizmu: wykazanie podmiotowych warunków
stanowiących o tym, że odnoszenie się do zjawisk warunkuje poznanie rzeczywistości
i konstytuuje ją
⇒ trzy sensy realności (przedmiotowej ważności):
1.4.1. bycie warunkiem formalnym poznania przedmiotowego (realność
empiryczna form zmysłowości i kategorii),
1.4.2. bycie warunkiem materialnym (realność wrażenia) i
1.4.3. bycie warunkiem koniecznym (realność rzeczy samej w sobie)
2. Przejście od realizmu empirycznego do współczesnych stanowisk realistycznych i
antyrealistycznych (realizmu epistemicznego, kontekstualizmu i relacjonizmu): odrzucenie
pojęcia rzeczy-samej-w-sobie
3. Heidegger: przedmiot poznania w naukowej obiektywizacji
3.1. realizm jako stanowisko filozoficzne a fenomen realizmu (realizm epistemiczny):
źródła realizmu i jego problematyczności
3.2. fenomen realizmu z perspektywy analityki jestestwa
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
14
3.2.1. oderwanie realizmu od bycia w codzienności
3.2.2. poznanie obiektywizujące i jego realistyczne nastawienie: projekt
naukowy jako swoisty sposób bycia podmiotu poznającego (otwartość) i
przedmiotu poznania (odkrytość)
3.2.3. skończoność jako ontologiczne źródło fenomenu realizmu i
ontologiczne warunki otwarcia na byt różny od jestestwa: położenie
(otwierające jestestwo w jego rzuceniu) i rozumienie (projektujące)
3.3. ograniczenia poznania obiektywizującego
4. Kontekstualizm (relacjonizm): odrzucenie realizmu semantycznego, osadzenie nauki w
kontekście społecznym, ograniczone pojęcie realności (obiektywności)
4.1. postempirystyczna filozofia nauki: pośrednictwo tradycji, paradygmatu
4.2. hermeneutyka: wzajemne warunkowanie się przez światoobrazy i ich światy
4.3. konwencjonalizm: zastąpienie kantowskiego a priori konwencjami społecznymi
⇒antyrealizm i instrumentalizm: w nauce nie ma czystych faktów, a jedynie
uporządkowania doświadczenia
5. Socjologiczny konstruktywizm: nauka konstruuje (swój) świat
5.1. realizm socjologiczny: fakty naukowe są wytworem reguł społecznych i istnieją w
ramach społecznych sieci
5.2. Fleck: fakty nie są dane lecz powstają i przekształcają się w praktyce naukowej
5.2.1. istnieją na gruncie wspólnotowego stylu myślowego: są produktem
kolektywnego badania naukowego, wytworem interakcji systemu
pojęciowego i świata
5.2.2. badanie (odkrycie naukowe) rozpoczyna się od obserwacyjnego chaosu
i poszukiwania oporu (tego, co nie poddaje się woli i kontroli), a kończy
obiektywizowaniem faktów przez zabiegi zacierania śladów konstrukcji
6. Teoria aktora-sieci Latoura (wykroczenie poza opozycje realizm– konstruktywizm i
natura–kultura)
6.1. główne tezy: istnienie jest relacyjne (relacjonizm) i dynamiczne, pojawianie się
nowych obiektów (hybryd) nie jest efektem odkrywania w obiektywnej przyrodzie
ani społecznego konstruowania przyrody
6.2. proces badawczy (laboratoryjny) jest: kontekstualny, heterogeniczny,
oportunistyczny, idiosynkratyczny i zawiera fikcje: ukazujące artefakty jako fakty
6.3. w badaniu naukowym mamy do czynienia jednocześnie z konstruowaniem i
odkrywaniem
⇒nowy aktor zostaje w laboratorium
6.3.1. wytworzony (rola negocjacji między aktorami ludzkimi i pozaludzkimi),
opisany ze względu na to co robił
⇒związek faktów i wartości uobecnia się w kontrowersjach
6.3.2.ustabilizowany poprzez poddanie wielu próbom pozwalającym określić,
na czym polega jego istnienie i ostatecznie – czym jest
6.3.3. zobiektywizowany (ślady konstrukcji zostają z niego wymazane) i może
zacząć działać poza laboratorium
⇒natura (obiektywność i niezależność) pojawia się na końcu badania
7. Ontologia społeczno-historyczna (relacjonizm): zrozumienie konstytuowania się
obiektywności w nauce wymaga odniesienia nauki do innych praktyk społecznych
7.1. wszystko istnieje w sieciach powiązań i poprzez nie, także znaczenia, prawda i
obiektywność badania
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
15
7.2. istnienie (w nauce) jest zrelatywizowane do aktywności eksperymentalnej i
technologicznej wewnątrz nauki i do światów innych praktyk
7.3. dekontekstualizacja bytów jest lokalna: „wyjęcie” rzeczy z jednego świata (np.
codziennego życia) oznacza włożenie jej do innego świata (np. nauki)
(1) Janaszczyk, K., „Transcendentalne ugruntowanie realizmu empirycznego w filozofii
Immanuela Kanta”, [w:] Obrona realizmu w filozofii nowożytnej i współczesnej, red. T.
Sieczkowski, B. Tuchańska, Łódź 2004, s.47-66.
(2) Tuchańska, B., „Problem realizmu w analityce jestestwa Heideggera”. [w:] Obrona
realizmu w filozofii nowożytnej i współczesnej,red. T. Sieczkowski, B. Tuchańska, Łódź 2004,
s. 91-107.
(3) Sady, W., Fleck. O społecznej naturze poznania, Warszawa 2000, s. 52-65
(4) Sikora, M., Pytanie: „Dlaczego istnieje raczej coś nic nic?” w świetle refleksji nad
laboratoryjną praktyką badawczą, „Studia Metodologiczne, 2013, t. 31, s. 97-118.
(5) Abriszewski, K., Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura,
Kraków 2008, s. 67-74, 155-157.
(6) McGuire, J. E., Tuchańska, B., Science Unfettered. A Philosophical Study in Socio-Historical
Ontology, Athens, Ohio 2000, s. 294-303.
(22-23) 22-23.12.14
Problemy i rozwiązania: świat nauki w relacji do świata ludzkiego
1. Husserl: dowartościowanie doxa a jednocześnie jej dewaluacja
1.1. doxa ma prawo do autonomii, ma (genetyczne) pierwszeństwo względem nauki,
bo to ona jest źródłem sensu, jest remedium na kryzys nauk
⇒świat przeżywany: fundament tworów sensownych (także naukowych)
1.2. poznanie potoczne jako tylko wstępna forma rozumu filozoficzno-uniwersalnego
(nauki)
⇒naiwne prawdy codzienności a powszechnie ważne prawdy nauki
⇒relatywność i sytuacyjność doxa a roszczeniu do uniwersalnej ważności
1.3. rozum stoi na rozdrożu: albo droga obiektywizmu i rozum wyłącznie naukowy,
albo fenomenologia transcendentalna i rozum filozoficzny wyzwolony od nauki i od
doxa
⇒naukowe przekroczenie doxa jest obiektywno-konstrukcyjne, filozoficzne
jest refleksyjno-wyjaśniające (jest samo rozjaśnieniem, samo objawieniem i
samo rozumieniem)
2. Wyjście poza fenomenologię: przewartościowanie doxa
⇒Husserl zakłada uniwersalne prelogiczne a priori świata przeżywanego, ale
założenie to jest wątpliwe, ponieważ:
2.1. sens nie jest dany, ale stworzony i wynegocjowany
2.2. wiedzy zrośnięta jest z doświadczeniem: ogólność to splatanie się, zazębianie i
częściowe pokrywanie się schematów interpretacyjnych
⇒tworzenie porządku nie jest stwarzaniem, ale przetwarzaniem porządku
3. Współczesne koncepcje poznania jako
3.1. bezzałożeniowego kontaktu podmiotu z rzeczywistością: przedmiot poznania
jest wyodrębniany z rzeczywistości
3.2. założeniowego kontaktu wspólnot badawczych z rzeczywistością: przedmiot
poznania jest konstytuowany w badaniu
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
16
⇒jest różny od przedmiotu rzeczywistego, ale się do niego jakoś odnosi
3.3. konstruktywizm: przedmiot badań jest społecznie konstruowany i nie odnosi się
do rzeczywistości
4. Goodman: pluralizm ontyczny
4.1. relatywizacja świata (przedmiotu) do układu odniesienia (opisu, artysty)
⇒trafność opisu/obrazu jest wewnątrzukładowa i świat zależy od trafności
⇒nie da się porównać sprawdzić różnych opisów przez porównanie ze
światem nieopisanym
4.2. istnieje wiele światów w tym sensie, że mają one własną ważność i wartość,
niezależnie od możliwości zredukowania ich światów do jakiegoś jednego podłoża
⇒pluralista nie godzi się na: monopol jakiejś wersji świata, na ich
hierarchizację i na możliwość lub potrzebę redukcji innych wersji świata do
tej najważniejszej
⇒redukcja jednego obrazu do innego: nigdy nie jest ścisła, rzadko jest
całkowita i często może być przeprowadzona na różne sposoby
⇒oceny różnych obrazów kierowane są różnymi kryteriami [których też nie
można porównać czy zredukować]
4.3. tworzenie światów jest przetwarzaniem, zawsze z innych światów poprzez:
4.3.1. składanie i rozkładanie: tożsamość, partykularność są zrelatywizowane
do struktury (gatunkowo-rodzajowej)
4.3.2. wartościowanie: różne sortowanie rodzajów istotnych i nieistotnych,
różne wagi przypisywane poszczególnym aspektom „tego samego”,
ujmowanie rzeczy przez pryzmat różnych systemów kategorialnych
4.3.3. porządkowanie: porządek zależy od okoliczności i celu
4.3.4. usuwanie i dodawanie: odrzucanie i idealizowanie, dopełnianie
4.3.5. deformowanie
4.4. świat naukowy: naukowiec ustalając prawa dekretuje je, projektuje struktury i
przykrawa do nich prawdę
5. Latour: ANT (Actor-Network Theory)
5.1. ANT jako krytyka Nowoczesnej Konstytucji oraz ekologia polityczna i etyczna
5.1.1. odrzuca:
⇒nastawienie obiektywizujące, idealizujące i normatywne i
⇒klasyczną substancjalistyczno-esencjalistyczną ontologię
⇒ ujmowanie rzeczy jako bytów obecnych niezależnie od nas, czyli bez
uwzględniania ich uwikłania w ludzką działalność
5.1.2. kwestionuje nowożytne opozycje:
⇒ludzkie–pozaludzkie, społeczne–przyrodnicze, nowoczesne–nienowoczesne,
racjonalność materialna–racjonalność instrumentalna
⇒podmiot – przedmiot, w której podmiot jest tym, co „stawia opór
naturalizacji” i czemu przysługuje wolność, a przedmiot jest tym, co „stawia
opór subiektywizacji” i wchodzi w oddziaływania przyczynowe
⇒realizm – konstruktywizm społeczny: pierwszy obiektywizuje (naturalizuje)
rzeczy i w ostateczności posługuje się pojęciem rzeczy samej-w-sobie, drugi
traktuje rzeczy jako skonstruowane przez ludzi ze społecznego tworzywa
5.1.3. odrzuca ujmowania badania naukowego jako aktywności
indywidualnego podmiotu poznającego bierny przedmiot oraz
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
17
⇒przekonanie o fundamentalnej różnicy między wewnętrzną i zewnętrzną
historią nauki
⇒ socjologiczne poszukiwanie społecznych uwarunkowań przyczynowych
poznania naukowego w stałych interesach
5.1.4. podejmuje analizę związku polityki i nauki: ich symbiotyczne
uwarunkowanie i wskazuje
⇒na potrzebę otwarcia sfery racjonalności instrumentalnej na dyskurs
etyczny
5.2. ANT jako ontologia systemów-światów (natur–kultur)
⇒koncepcja aktanta, sieci (serii powiązań) i natury-kultury
⇒konkretność i zdarzeniowość aktorów-sieci, ich oddziaływanie na siebie i stawianie
oporu, wygrywanie i zdobywanie dominacji w próbach sił, negocjowanie i
znajdowanie nowych sojuszników, przekładanie i wchodzenie w nowe powiązania
⇒hybrydy natury-kultury (równie realne jak przyroda, narracyjne jak dyskurs,
kolektywne jak społeczeństwo i egzystencjalne jak bycie)
⇒nowoczesne praktyki oczyszczania i przekładu (hybrydyzacji)
5.3. ANT jako badanie rzeczywistości w ruchu
5.4. ANT jako teoria nauki:
5.4.1. konstruktywistyczny opis procesu badawczego: dekonstrukcja
zewnętrznej rzeczywistości, konstrukcja artefaktów (stwierdzeń) i ich
powiązań, ustabilizowanie i zobiektywizowanie artefaktów
5.4.2. sukces w nauce i sukces nauki jako efekt umiejętności otwierania
czarnych skrzynek, mobilizowania sojuszników w celu stworzenia nowej sieci
relacji i tworzenia nowych aktorów
5.4.3. wyróżniona pozycja naukowców (działanie w imieniu Natury)
⇒dzięki Nowoczesnej Konstytucji: (pozorne) uwolnienie nauki od wartości
(faktycznie ukrycie wartości) a jej sukces
6. Ontologia bycia
6.1. pierwotność analizy bycia: bycie-czegoś, bycie-w-świecie, bycie-z, bycie-doczegoś i bycie-po-coś
⇒konstytuowanie bycia przez znaczenia (każde bycie jest dla-kogoś)
6.2. bycie w badaniu naukowym: (teoretyczność, eksperymentalność,
instrumentalność, bycie wytworem naukowym)
6.3. bycie hybrydowe: złożenie rożnych sposobów bycia w światach różnych praktyk
społecznych (transformacje bycia, przesłanianie jednych sposobów bycia przez inne
jako oczyszczanie bycia z hybrydowości)
6.4. różne praktyki i ich światy: przenoszenie (się) bytów, relacje między światami
6.4.1. konstytuowanie światów przez znaczenia (sieć znaczeń praktycznych i
przeżyciowych, sieć znaczeń poznawczych i obiektywistycznych
6.5. codzienność i nauka oraz ich światy
⇒powiązania między nimi nie dokonują się w sferze gotowych obiektów –
„wędrujących” bytów, które są tym, czym są, na mocy swojej trwałej natury, do
której własności, dyspozycje, zachowania
⇒pierwotność świata codzienności nie jest egzystencjalna ale historycznie przygodna
⇒oddziaływanie nauki na codzienność powoduje, że nasz świat codzienności jest
światem naukowym
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
18
(1) Waldenfels, B., „Pogardzana doxa. Husserl i trwający kryzys zachodniego rozumu, [w:]
Świat przyżywany. Fenomenologia i nauki społeczne, przekł. D. Lachowska, Warszawa 1993,
s. 109-111 - 125.
(2) Zamiara, K., „Konstytucja przedmiotu badań naukowych a kwestia założeniowości
wiedzy”, [w:] Wiedza a założeniowość, red. A. Motycka, Warszawa 1999, s. 11-22.
(3) Goodman, N., 1997, Jak tworzymy świat, Warszawa, s. 9-31.
(4) Nowak, W. A., Podmiot, system, nowoczesność, Poznań 2011, s. 215-223, 258(5) Tuchańska, B., Nauka a codzienność, „Nauka”, 2014, nr. 3, s. 77-99.
(24) 5.01.15
Problemy i rozwiązania: Wartość wiedzy
1. Lyotard
1.1. krytyka wielkich narracji odwołujących się do porządku Mitu lub porządku Nauki
⇒historia powszechna jako wielka narracja naukowa i ostateczny układ
odniesienia nauk humanistycznych
⇒relatywizacja wiedzy naukowej i wiedzy o nas samych prowadzi do „małych
opowieści”
⇒pytanie o reguły konstruowania wiedzy vs. pytanie o historyczne uwikłanie
wiedzy
1.2. wzajemne uwikłanie wiedzy i kultury
⇒pytanie o narzędzia poznania jako wytwory kultury
1.3. szukanie kulturowego uprawomocnienia wiedzy, aby uniknąć kulturowego
(antropologicznego) solipsyzmu
⇒źródłem prawomocności są znaczenia, normy i wartości stanowiące
obowiązujący w danej kulturze punkt odniesienia działań, także poznawczych
⇒uprawomocniające są struktury-systemy semiotyczne: struktury-systemy
przedstawień i narzędzia ich tworzenia: język mówiony i pisany (nazwy
własne ustanawiające hierarchie znaków i znaczeń, zdania preskryptywne i
normatywne, rozkazy), znakowe systemu komunikacji pozawerbalnej
⇒wiedza o kulturowym uprawomocnieniu jest prawdopodobna i prawdziwa w
kontekście założeń, a nie mityczna
2. Polanyi
2.1. filozofia krytyczna zdyskredytowała wiarę, autorytet i tradycję i uznała krytycyzm
za gwaranta racjonalności i obiektywności i przyjęła, że
⇒nauka jest intelektualną kontrolą doświadczeniem
⇒wiedza naukowa powinna być bezosobowa, kierowana powszechnie
obowiązującymi regułami (scjentystyczny obiektywizm)
2.2. obiektywistyczna i racjonalistyczna filozofia nauki jest
⇒fałszywym opisem
⇒nierealizowalnym postulatem normatywnym
⇒zagrożeniem dla nauki
2.3. badacz (podmiot poznający)
⇒ obiektywistyczne ujmowanie procesów myślowych
⇒pojęcie osoby transcenduje opozycję obiektywne–subiektywne
2.3.1. pasje intelektualne (poznawcze) i ich trzy funkcje
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
19
2.3.2. zaangażowanie i nadawanie regułom i standardom
ponadindywudalnego istnienia i ważności
2.3.3. odpowiedzialność i zobowiązanie (intencja uniwersalistyczna i autoprzymus)
2.4. badanie naukowe:
2.4.1. wiedza milcząca (wiedza sprawnościowa i schematy interpretacyjne)
2.4.2. naukowe badanie jako proces twórczy i heurystyczny: fakty i odkrycia
naukowe, akceptowanie twierdzeń i jego kryteria
2.4.3. dzieje nauki: odkrycia i przełomy naukowe, motywy odkryć, przebieg i
rola przełomów w nauce
2.5. nauka jako składnik kultury i dziejów
⇒powierzenie badań naukowych wspólnocie uczonych przez społeczeństwo:
zaufanie do autorytetu uczonych
2.5.1. społeczny charakter nauki: wspólnoty uczonych, relacje i interakcje
między uczonymi, komunikacja językowa
⇒połączenie konformizmu i odrzucenia
2.6. historyczność nauki: rola odziedziczonej tradycji, potoczne doświadczenie jako
przednaukowe źródło i stadia rozwojowe nauki
2.7. społeczeństwo a nauka
2.8. wartości epistemiczne jako korelaty zaangażowania i odpowiedzialności
uczonych
⇒bez przestrzegania norm nie byłoby wartości epistemicznych
⇒bez osobistego zobowiązania i odpowiedzialności nie miałyby
ponadfaktualnego (absolutnego) charakteru
⇒paradoks zaangażowania: tradycja (zorganizowany systemowy autorytet)
nie istniałaby bez podporządkowanie się jej przez badaczy –
podporządkowanie się tradycji konstytuuje badaczy jako badaczy
⇒wspólnota jako układ odniesienia wartości
3. Pojawienie się pojęcia wartości w filozofii nauki
3.1. empirystyczna filozofia nauki i falsyfikacjonizm: zasady logiczne i metodologiczne
zamiast wartości
3.2. postempirystyczna filozofia nauki
3.2.1. zakwestionowanie lub odrzucenie kilku przekonań empirystycznej
filozofii nauki
3.2.2. obiektywistyczna i faktualistyczna koncepcja wartości epistemicznych
3.3. trudności i problemy tego ujęcia (zatracenie aksjologicznej swoistości wartości i
możliwość, że wartości odsłaniają się tylko uczestnikowi procesu badawczego, a nie
filozofowi patrzącemu z zewnątrz)
4. Wartości z perspektywy ontologii bycia
4.1. Kołakowski: różnice między technicznymi regułami, społecznymi zwyczajami,
prawem i normami moralnymi wyznaczana przez różnicę następstw ich złamania
⇒status reguł metodologicznych
4.2. negatywny, a nie pozytywny status pojęć prawdy i dobra
⇒prawda jako ideał, a nie fakt
4.3. Heidegger: ontologiczny fundament prawdy – bycie jestestwa
⇒prawda to sposób bycia jestestwa, które odkrywa, i rzeczy odkrywanej
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
20
⇒ponieważ odkrywanie jest zawsze zarazem zakrywaniem, bycie w prawdzie
jest jednocześnie bycie w nieprawdzie
⇒odkrytość jestestwa musi przybrać odpowiednią postać ontyczną, żeby
bycie w prawdzie się dokonało, np.
(1) Gołębiewska, M., „Wstęp, czyli o kulturowych warunkach nadawania sensu”, [w:]
Nadawać znaczenia. Uwagi o filozofii kultury, red. M. Gołębiewska, A. Leder, Warszawa
2013, s. 22-40.
(2) Tuchańska, B., Koncepcja poznania i nauki Michaela Polanyi'ego, „Zagadnienia
Naukoznawstwa”, 3(103), 1990, s. 397-414.
(3) Tuchańska, B., „Wartości w nauce: trzy ujęcia”, [w:] Wiedza a wartości, red. A. Motycka,
Warszawa 2001, s. 67-81.
(25-26) 12-13.01.15
Problemy i rozwiązania: poznanie w relacji do praktyk społecznych
1. Rozkwit i schyłek nauki
⇒(przełom XIX i XX wieku: schyłek metafizyki i religii, rozkwit nauki
⇒scjentystyczny optymizm: wiara w nieograniczone możliwości doskonalenia wiedzy
i dostarczania wiedzy użytecznej
⇒roszczenie nauki do realistycznego i wiarygodnego obrazy świata
⇒religia i filozofia musiały się określić w relacji do nauki
1.1. załamanie się kartezjańsko-newtonowskiej kosmologii i zakwestionowanie
samych podstaw przyrodoznawstwa
1.2. pozorne przywrócenie miejsca dla spekulacji filozoficznej i religii (otwarcie
perspektywy antropocentrycznej, brak jednej spójnej i zrozumiałej koncepcji świata,
utrzymywanie się rozziewu między wszechświatem i człowiekiem)
1.3. zmiana obrazu nauki w postempirystycznej filozofii nauki (ostateczne
zakwestionowanie ideału pewności naukowej)
2. Współczesna sytuacja nauki
2.1. relatywna wyższość wiedzy naukowej nad potoczną, filozoficzną, religijną
⇒znaczenie postępu technicznego opartego na wiedzy naukowej
2.2. krytyka scjentyzmu, wpływu techniki na ludzkie życie, stechnicyzowania życia
społecznego, dominacji techniki nad ludzkim światem
3. Latour nowoczesność i jej konstytucja
⇒nowoczesność nigdy nie zaistniała, bo jej projektu nie dało się zrealizować
⇒potrzeba przebudowy Modernistycznej Konstytucji w celu zapanowania nad
procesami tworzenia się hybryd
3.1. nieprzenikliwa bariera między translacją i oczyszczaniem
⇒oczyszczanie oddziela społeczeństwo i naturę
⇒translacja (przekład) to tworzenie hybryd, mieszanie tego, co ludzkie i
pozaludzkie
⇒odpowiada za budowanie sieci
3.2. Modernistyczna Konstytucja
⇒określa zasady rozdziału natury i społeczeństwa, nauki i polityki
⇒rozdziela oczyszczanie i translację
⇒jej początek MK to podział władzy między politykę i naukę (Hobbes i Boyle)
B. Tuchańska: EPI 2.0 – program i literatura
21
⇒przekroczenie starej matrycy antropologicznej dzięki oczyszczeniu natury i
kultury
3.2.1. dwa paradoksy
⇒natura jest transcendentna a społeczeństwo jest naszym wytworem
⇒natura jest wytwarzana przez nas, a społeczeństwo jest obiektywne
3.2.2. cztery gwarancje
(a) choć tworzymy naturę, to jest taka jakbyśmy jej nie tworzyli
(b) choć nie tworzymy społeczeństwa, to jest takie jakbyśmy je tworzyli
(c) natura i społeczeństwo powinny być rozdzielone
(d) Bóg jest poza konstrukcjami natury i społeczeństwa
3.2.3. argumenty nowoczesnej krytyki: (a) nie jesteśmy w stanie nic uczynić
wbrew prawom natury, (b) nasze możliwości są nieograniczone, (c) nie
jesteśmy w stanie nic uczynić wbrew prawom społecznym, (d) jesteśmy
wolni,
(e) jesteśmy niezależni od Boga, (f) jesteśmy od niego zależni
3.3. faktyczna niewidoczność translacji i hybryd
⇒hybrydy traktowane są jako istniejące od zawsze byty naturalne
⇒ich proliferacja wymknęła się spod kontroli
4. Etos uczonego współcześnie
4.1. Merton – etos uczonego: (a) bezinteresowne szukanie prawdy, (upublicznianie
wyników), (c) obiektywność wartości twierdzeń nukowych i (d) zorganizowany
sceptycyzm wobec wyników (upublicznianie zastrzeżeń)
⇒tradycyjne utożsamienie etosu uczonego z metodologią badań
⇒intelektualna i instytucjonalna autonomia nauki jako system obrony przez
ingerencją w badania
⇒do końca XIX w. uczony był moralnie odpowiedzialny za to co robił w laboratorium
czy w gabinecie (w autonomicznej instytucji)
⇒naczelną zasadą mogło być poszukiwanie prawdy lub przyszłego szczęścia
ludzkości
⇒mógł utożsamiać etykę z metodologią
4.2. zmiana sytuacji nauki
⇒wątpliwości, czy istnieje jedna nauka (spójny system wiedzy o świecie,
jedna instytucja społeczna), a nie zbiór praktyk
⇒współczesny ideał nauki nie jest taki sam jak sto lat temu
4.3. źródło problemów etycznych uczonego: konflikt wartości związanych z
poszukiwaniem prawdy i tych związanych ze społecznym funkcjonowaniem i recepcją
wiedzy
⇒oddzieliły się od metodologii
⇒nie są inne od problemów innych ludzi, a więc etyka uczonego to etyka
ogólna
⇒realna perspektywa to podporządkowanie wewnętrznego życia nauki
wartościom zewnętrznym (politycznym, gospodarczym)
(1) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej. Poznań 2002, s. 419-431.
(2) Abriszewski, K., Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura,
Kraków 2008, s. 289-303.
(3) Amsterdamski, S., Tertium non datur. Szkice i polemiki, Warszawa 1994, s. 147-154.