Życie od zawsze ukazuje że człowiek nie jest prostą sumą procesów

I
Co
to
jest
osobowość?
Życie od zawsze ukazuje, że człowiek nie jest prostą sumą procesów biologicznych i
psychicznych i dlatego wielu naukowców, badaczy, lekarzy podjęło się trudnego zadania,
które polegało na dotarciu do tego, co steruje zachowaniem człowieka i dzięki czemu
„zachowanie to przy całej swojej różnorodności form tworzy pewną całość.” 1 Istota ludzka
przychodząc na świat otrzymuje od natury pewne możliwości, odruchy, nawyki, strukturę
zewnętrzną w oparciu, o które powstaje i tworzy się skomplikowana konstrukcja psychiczna.
Zbiór wszystkich cech psychicznych, które charakteryzują każda jednostkę i tym samym
wyróżniają ją od innych ludzi nazywamy powszechnie osobowością.
Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia osobowości jest bardzo trudne. Istnieje wiele koncepcji
osobowości i wiele różnorodnych jej definicji. Pytanie, na które próbują odpowiedzieć uczeni
zajmujący się problematyką osobowości, dotyczy zrozumienia tego, jaki człowiek jest oraz w
jaki sposób działa?
M. Maruszewski, J. Reykowski T. Tomaszewski; Psychologia jako nauka o człowieku; Książka i Wiedza;
Warszawa 1966
1
-1-
Termin osobowość wprowadzili do nauki francuscy psychiatrzy J.M Charcot i Pierre Janet dla
określenia tej całości, jaką jest człowiek. Od tej pory pedagodzy, psycholodzy, psychiatrzy w
rozmaity sposób starali się wyjaśnić, czym tak naprawdę jest i co składa się na osobowość.
„W zależności od przyjętych poglądów filozoficznych, jedni uważają osobowość za
nadrzędną instancję dynamizującą i ukierunkowującą działanie, inni ujmują ją jako zespół
podmiotowych, głównie psychicznych, warunków działania.”2
Gordon Allport wyróżnia dwa typy definicji, które określa jako biospołeczne i biofizyczne.
Definicje biospołeczne są bliskie potocznemu rozumieniu osobowości jako „społecznej
wartości bodźcowej”3 jednostki. W tym ujęciu osobowość jednostki określona jest przez to,
jak reagują na nią inni ludzie. Można nawet powiedzieć, iż jednostka ma jedynie taką
osobowość, jaką przejawia w reakcjach innych.
W definicji biofizycznej osobowość jest silnie osadzona w cechach lub własnościach
jednostki. Zgodnie z tymi definicjami osobowość ma zarówno aspekt organiczny jak i aspekt
postrzegany, i może być odniesiona do specyficznych własności jednostki, poddających się
obiektywnemu opisowi i pomiarowi.
Inny typ definicji to definicja zbiorcza lub definicja-worek. Definicja ta ujmuje osobowość
poprzez wyliczenie. Tu termin „osobowość” zawiera wszystko, co da się powiedzieć o
człowieku, pojęcia, które traktuje się jako najistotniejsze w opisie jednostki. Podsumowując
powyższe rozważania można powiedzieć, że „osobowość jest jednym z podstawowych pojęć
psychologicznych, które jest różnie definiowane, ale kształtuje się w toku rozwoju
osobniczego, na podłożu wrodzonych cech biofizycznych człowieka, pod wpływem
oddziaływań zewnętrznych i własnej aktywności jednostki.”4
II Co wpływa na kształtowanie się osobowości?
Jednym z pierwszych zadań, które wyłaniają się, gdy przystępuje się do omawiania procesu
kształtowania się osobowości jest ustalenie ogólnych założeń odnośnie tego, co wpływa na
ten rozwój i co tak naprawdę wytwarza się podczas jego przebiegu. Zgodnie ze
współczesnymi poglądami na rozwój psychiczny człowieka ważny wydaje się fakt, że proces
ten warunkują nie tylko właściwości biologiczne, ale także i oddziaływania otoczenia oraz
aktywność jednostki, dzięki której ona sama oddziałuje na świat, w którym się znalazła.
Człowiek od urodzenia nawiązuje kontakty ze środowiskiem społecznym, co wpływa w
decydujący sposób na kształtowanie się osobowości. Poznaje świat, rozwija swe zdolności i
zainteresowania, kształtuje potrzeby i postawy - wchodząc ze środowiskiem w aktywny
kontakt. Zatem do głównych czynników wpływających na kształtowanie się osobowości
zaliczyć można: rodzinę, szkołę, grupę rówieśniczą i osoby znaczące
Osobowość kształtuje się od najwcześniejszych dni dziecka w wyniku wzajemnego
oddziaływania czynników biologicznych i społecznych. Człowiek żyje w określonym
środowisku biologicznym, zróżnicowanym geograficznie, a zatem i klimatycznie. Ludzie
przystosowują się dzięki swej wiedzy nawet do wybitnie niekorzystnych warunków
środowiska biologicznego. Ta wiedza jest wytworem ludzkości. Jest ona, zatem elementem
środowiska społecznego człowieka.
Człowiek żyje wśród ludzi i od chwili urodzenia wchodzi w skład grupy społecznej. Jest
członkiem narodu, obywatelem państwa, członkiem rodziny. Do najważniejszych grup w
Maria Porębska; Osobowość i jej kształtowanie się w dzieciństwie i młodości; Wydawnictwo Szkolne i
Pedagogiczne; Warszawa 1982
3
tamże s 75
4
M. Maruszewski, J. Reykowski T. Tomaszewski; Psychologia jako nauka o człowieku; Książka i Wiedza;
Warszawa 1966
2
-2-
kształtowaniu osobowości człowieka zaliczyć można przede wszystkim rodzinę, szkołę oraz
grupy rówieśnicze.
Rodzina i jej postawy
Rodzina jest podstawową grupą społeczną, w której skład wchodzą rodzice i dzieci. To w niej
rozpoczyna się kształtowanie osobowości dziecka poprzez wychowanie. Przekazuje ona
dziecku język, wzory zachowań, wartości, normy moralne, wzory kulturowe, obyczaje
kulturowe, moralne i religijne społeczeństwa, do którego sama należy. Poza tym zapewnia
poczucie wartości, bezpieczeństwa, bliskości i intymności, stymulację, poczucia afirmacji i
duchowego zakorzenienia. Rodzina jest miejscem, w którym człowiek kształtuje swoją
osobowość, uczy się relacji z innymi ludźmi, przygotowuje do pełnienia zadań małżeńskich i
rodzinnych oraz funkcjonowania w grupach społecznych.
Rozwój psychiki dziecka jest procesem bardzo złożonym i dynamicznym. Uzależniony jest
od wielu czynników, lecz przede wszystkim od systemu wychowania rodzinnego, a więc od:
postaw i przekonań rodziców, typu rodziny, stylu życia rodzinnego, emocjonalności w
rodzinie- miłości i przyjaźni między rodzicami i dziećmi oraz wzajemnych stosunków między
małżonkami.
Wpływ rodziny na rozwój psychiki dziecka jest na tyle szczególny, że nie może go zastąpić
oddziaływanie wychowawcze żadnej innej instytucji. Wzorce zaczerpnięte w rodzinie
zapadają głęboko w świadomość dziecka, pozostawiając trwałe piętno na jego osobowości.
Dziecko potrzebuje wzajemnej miłości rodziców oraz ich wspólnej otwartości i całkowitej
akceptacji. Miłość ta jednak musi podlegać ewolucji – od miłości całkowicie bezwarunkowej,
która nie stawia żadnych wymagań do miłości, która umie wymagać. Miarą wymagań
stawianych dziecku nie mogą być jednak potrzeby rodziców, ale rozwojowe potrzeby samego
dziecka.
Rodzice muszą pamiętać, że wychowują dziecko nie po to, aby je związać ze sobą, ale by
kiedyś mogło odejść z domu, żyć i radzić sobie w sposób mądry i odpowiedzialny.
„Niewłaściwy klimat uczuciowy i czynniki patologiczne w strukturze rodziny oraz w
stosunkach między jej członkami stanowią jedną z przyczyn zaburzeń w rozwoju i
zachowaniu dziecka.”5
Na pierwsze miejsce wśród tych czynników wysuwa się znaczenie wzajemnych stosunków
emocjonalnych między członkami rodziny, a szczególnie postaw rodziców wobec dziecka.
Postawę rodzicielską można wstępnie określić jako występującą u rodziców tendencję do
odczuwania dziecka, myślenia o nim i zachowania się w pewien określony sposób, wobec
niego.
Amerykański psychiatra L. Kanner w 1937 roku wyodrębnił cztery typy postaw
rodzicielskich: akceptację i miłość; jawne odrzucanie; perfekcjonizm oraz przesadną
opiekuńczość. W wyniku dalszych badań nad zachowaniem się rodziców wobec dzieci
powstało wiele nowych typologii postaw rodzicielskich.
W latach sześćdziesiątych A. Roe wyróżniła 6 typów postaw:
 postawę kochającą (czuły stosunek do dziecka, udzielanie mu pomocy);
 postawę ochraniającą (pobłażanie, osłanianie dziecka przed ujemnym wpływem
otoczenia);
 postawę wymagającą (stawianie dziecku często niewykonalnych zadań);
 postawę odrzucającą (pozostawienie dziecka samemu sobie, nieliczenie się z jego
uwagami);
 postawę zaniedbującą (brak troski o dziecko, niezaspakajanie jego potrzeb);
5
M. Chłopkiewicz; Osobowość dzieci i młodzieży; rozwój i patologia; Warszawa. W S i P 1991
-3-
 postawę obojętną (zainteresowanie się dzieckiem wtedy, gdy jest blisko)
E. Schaefer dokonał podziału postaw na ogólne pozytywne (miłość i akceptacja) i negatywne
(wrogość i odrzucenie) oraz szczegółowe, związane z zaspakajaniem potrzeb dziecka w
szczególnych okresach jego rozwoju.
Postawa miłości wiąże się z okazywaniem dziecku czułości i cierpliwości, natomiast postawa
akceptacji – w aprobacie zachowań dziecka, pomaganie mu w działaniu, darzenie go rozumną
swobodą. Postawy miłości i akceptacji kształtują u dziecka poczucie bezpieczeństwa,
zdolności do podejmowania samodzielnych decyzji, zapewniają prawidłowy moralny i
społeczny rozwój.
Na takim modelu oparła swoją typologię M. Ziemska. Wyodrębniła ona postawy prawidłowe:
akceptację, współdziałanie, rozumną swobodę, zrównanie w prawach dziecka i rodziców oraz
postawy nieprawidłowe – nadmierne ochranianie dziecka, nadmierne wymagania, odrzucenie,
unikanie kontaktu z dzieckiem.
Poniższy wykres przedstawia typologię zaproponowana przez Marię Ziemską.
Podsumowując różnorodne typologie postaw, jakie przejawiają rodzice wobec dzieci można
wyróżnić takie, które należą do pozytywnych, ale także i takie, które stanowią negatywny
wzorzec postępowania.
Do negatywnych postaw rodzicielskich zaliczamy:
1) Postawa odrzucająca – nieżyczliwe ustosunkowanie się do dziecka, stosowanie kar,
niezaspokajanie potrzeb dziecka;
2) Postawa unikająca – odtrącanie dziecka, nieokazywanie nie szukanie kontaktu z nim. Ta
postawa charakteryzuje rodziców niedojrzałych do pełnienia roli matki i ojca;
3) Postawa odtrącająca - rodzice nie radzą sobie z obowiązkami wynikającymi z tytułu
posiadania dziecka, jest ono dla nich zbyt dużym ciężarem i szukają instytucji
wychowawczej, która by je przyjęła;
4) Postaw nadmiernie wymagająca – rodzice nie zwracają uwagi na możliwości dziecka,
stawiają mu wysokie wymagania, dążą by było wymarzonym przez nich ideałem;
5) Postawa mentorska – nadmierne upominanie dziecka i korygowanie jego zachowania się;
-4-
6) Postawa autokratyczna – zmuszanie dziecka do bezwzględnego posłuszeństwa, szacunku i
podporządkowania się, brak jakiegokolwiek dialogu, a tylko nakazy, zakazy i kary. Jest
przeciwieństwem kontaktów partnerskich;
7) Postawa nadmiernego dystansu uczuciowego – brak kontaktu emocjonalnego między
rodzicami a dziećmi;
8) Postawa nadmiernie chroniąca – bezkrytyczne akceptowanie dziecka połączone z
nadopiekuńczością i idealizowaniem go w każdej sytuacji, przyznawanie mu specjalnych
przywilejów;
9) Postawa nadmiernie ochraniająca – ograniczanie samodzielności dziecka, ciągłe
„drżenie”, że coś mu się stanie, „chowanie pod kloszem”;
10) Postawa nadmiernej koncentracji na dziecku;
11) Zanik akceptacji – brak okazywania dziecku uczuć dotychczas okazywanych;
12) Niestałość emocjonalna – brak harmonii emocjonalnych w rodzinie, niestałość nastrojów.
Na szczęście istnieją rodziny, w których proces wychowania młodego człowieka przebiega
prawidłowo, a tym samym prawidłowo odbywa się jego rozwój osobowości i kształtowanie
stosunków interpersonalnych.
Do takich właściwych postaw należą:
1) Akceptacja dziecka – przyjęcie dziecka takim, jakie ono przyszło na świat – z cechami
wyglądu zewnętrznego, poziomem intelektualnym, z możliwościami, jak i ograniczeniami;
2) Współdziałanie z dzieckiem na wszystkich możliwych dla jego wieku płaszczyznach
(zabawa, praca, zajęcia domowe, czas wolny) w celu rozwoju jego możliwości i sprawdzenia
się w różnych sytuacjach;
3) Dawanie dziecku swobody w sposób dostosowany do jego wieku i możliwości. Dziecko z
rodzicami łączy więź uczuciowa, ale fizycznie uniezależnia się ono od nich coraz bardziej.
Mimo to rodzice akceptują to i umiejętnie kierują postępowaniem dziecka;
4) Uznawanie praw dziecka bez przeceniania czy niedoceniania jego roli.
Rodzice przez swoją postawę wobec dziecka kształtują u niego wzory zachowania oraz
tworzą jego osobowość społeczną. Nadmierna surowość lub troskliwość rodziców może
wywołać bunt dziecka przeciw autorytetom. Nadmiar miłości lub jej brak kształtują u dziecka
tendencję do egocentryzmu oraz rodzą negatywne reakcje na bodźce pochodzące z otoczenia.
Mimo różnic w typologii postaw rodzicielskich psychologowie zgodni są, co do tego, że
atmosfera emocjonalna w rodzinie wywiera znaczny wpływ na rozwój charakteru dziecka,
jego osobowość i warunkuje jego późniejsze zachowanie
Związek między zachowaniem się dzieci a postawami ich rodziców H. Newell przedstawia
następująco:
 chłopcy są agresywni, gdy rodzice okazują im wrogość;
 dziewczynki są agresywne, gdy zachowanie ojców wobec nich jest wrogie lub
ambiwalentne;
 chłopcy są posłuszni, gdy oboje rodzice właściwie się nimi opiekują;
 dziewczynki są posłuszne, gdy rodzice nastawieni są do nich pozytywnie lub
ambiwalentnie;
 chłopcy przejawiają zachowanie zmienne, gdy rodzice mają postawę ambiwalentną lub
matka jest nadmiernie opiekuńcza;
-5-
 dziewczynki w swym zachowaniu są zmienne, gdy oboje lub jedno z rodziców są
nastawieni niechętnie wobec nich.
Poszczególne postawy oraz reakcje dziecka wzajemnie się przenikają. Dziecko przyjmie
odpowiedni sposób reakcje wobec zachowań swoich rodziców. Krótki opis tych reakcji
opisuje w swojej książce Woititz. Autorka przedstawia typy postaw rodziców, ich zachowania
oraz reakcje dziecka i to jak te reakcje rzutują na jego przyszłe życie.
Rodzice przesadnie krytyczni
Dziecko za wszelka cenę stara się zadowolić
rodziców. Im mniej otrzymuje pochwał tym
Patrzą na wszystko okiem sędziego. Nic nie więcej ich pragnie. Kształtuje opinię o sobie
jest dość dobre. Ciągła krytyka jest normą.
jako kimś mało zdolnym i nieudolnym. Jako
dorosły będzie zawsze niezadowolony z tego,
co robi i co robią inni.
Rodzice przesadnie wymagający
Formułują oni nierealne wymagania wobec
swoich dzieci, co jest odzwierciedleniem ich
wygórowanych ambicji. Wymagania te
dotyczą zarówno prac domowych jak i
osiągnięć w szkole i poza nią.
Dziecko stara się sprostać tym wymaganiom,
chcąc w ten sposób dowieść własnej
wartości. Rezygnuje z własnego dzieciństwa,
nie ma czasu na zabawę, swój czas wypełnia
wymaganiami rodziców. Jako dorosły
ogarnięty będzie ciągłą pracą lub wybierze
życie na marginesie.
Rodzice- obiecywacze
Chcą oni osiągnąć posłuszeństwo dziecka
poprzez ciągłe obiecywanie nagród i na ogół
nigdy nie udaje im się dotrzymać danego
słowa. Z powodu dobrych intencji oczekują
ze dziecko nie będzie z tego powodu
rozczarowane.
Dziecko wierzy ciągle ze tym razem będzie
inaczej. Gdy natomiast wykazuje złość
rodzice wywołują w nim poczucie winy
mówiąc np., że następnym razem będzie
lepiej. Jako dorosły będzie nieufne i nie
będzie się niczego domagał nawet od siebie.
Rodzice nieobecni albo nieskuteczni
Dziecko przyjmuje na siebie obowiązki
domowe. Staje się, więc rodzicem zarówno
Pracują przez dłuższy czas, są ciągle z dala
dla rodzeństwa jak i swoich rodziców. W
od domu i nie panują nad życiem rodzinnym
życiu dorosłym przyjmuje postawę opiekuna
i może nie chcieć mieć własnych dzieci
Rodzice władczy albo obojętni
-6-
Nie
uczestniczą
w
życiu
dziecka
Dziecko czuje się niechciane i nieszanowane.
pozostawiając go samemu sobie lub ciągle
W wieku dorosłym boi się odrzucenia i
rozkazują nie pozwalając na jakąkolwiek
bardzo opornie wchodzi w związki z innymi.
dyskusje.
Rodzice nadopiekuńczy
Zatarte zostają granice między rodzicami a
dziećmi. Dziecko nie ma możliwości
rozwoju emocjonalnego ani popełniania
błędów.
Dziecko czuje się uzależnione i nieudolne.
Kidy ma działać samo wpada w panikę. Jako
dorosły odpycha innych albo czuje się
zagubiony w relacjach z ludźmi.
Rodzinę powinny łączyć wspólne cele, zrozumiałe i bliskie dla wszystkich członków.
Najistotniejsza, bowiem cechą rodziny dobrze funkcjonującej jest wspólne rozstrzyganie
spraw dla wszystkich ważnych. Każdy powinien mieć swoje obowiązki i określone
uprawnienia.
Pozycja wszystkich członków powinna być wyrównana. Tu ważną sprawa jest to, by to
rodzice opiekowali się dziećmi a nie dzieci rodzicami.
Zdrowa atmosfera w rodzinie uzależniona jest także od sposobu komunikacji. Komunikaty
powinna cechować przede wszystkim jasność i zrozumiałość. Dobra komunikacje cechują
również umiejętność aktywnego słuchania. Dobry słuchacz, którym powinien być rodzic
powinien odznaczać się następującymi cechami i umiejętnościami:
1. Koncentruje uwagę na tym, co mówi dziecko i nie przeszkadza mu podczas rozmowy
2. Utrzymuje z dzieckiem kontakt wzrokowy.
3. Używa zachęcających zwrotów podtrzymujących rozmowę z dzieckiem
4. Dopasowuje postawę ciała do dziecka
5. Powstrzymuje się przed wyrażaniem własnych opinii
6. Parafrazuje, ujmuje w inne słowa sens usłyszanej wypowiedzi np. „ O ile dobrze
rozumiem…”
7. Mówi dziecku, jakie według niego są jego odczucia np. „zdaje się, że jesteś rozgniewany”
W zdrowej rodzinie dziecko jest kochane bez względu na okoliczności czy sposób jego
zachowania. Rodzice szanują prywatność dziecka i uznają jego prawa. Każde dziecko ma
prawo do własnych myśli i uczuć, ma prawo do posiadania własnych rzeczy, przestrzeni.
Każde uczucie ma prawo zaistnieć u dziecka i dziecko przy pomocy rodziców musi nauczyć
się je nie tylko wyrażać, ale także nazywać.
Pomóżmy, więc swoim dzieciom rozpoznawać to, co się w nim dzieje, gdy czuje się smutne
powiedziało nam ze jest przygnębione, zniechęcone czy zawstydzone. Mówiąc, że jest
rozgniewany określiło to również jako złość, zdegustowanie, zamiast zadowolony mówiło, że
jest spokojny, pogodny. Można to osiągnąć w sposób bardzo prosty poprzez zwykłą
rozmowę. Gdy np. dziecko przychodzi do rodzica i mówi, że „nienawidzi szkoły”, ojciec czy
matka powinni mówić „ wiedze ze jesteś zły. Co się stało?”6
Ważne jest także rozumienie potrzeb dziecka i zaspakajanie ich przez rodziców. Potrzeby to
składnik osobowości. Wiążą się z odczuwaniem braku czegoś, co ma znaczenie dla życia
jednostki. Powstają one w wyniku procesu „[..]warunkowania emocjonalnego, za którego
6
J. Woititz; Wymarzone dzieciństwo; Gdańskie wydawnictwo psychologiczne; Gdańsk 1994
-7-
pośrednictwem początkowo obojętne osoby czy rzeczy nabierają dla dziecka znaczenia stając
się tym samym niezbędnymi dla jego funkcjonowania psychologicznego.”7
Do podstawowych potrzeb zaliczyć można przede wszystkim potrzebę kontaktu
emocjonalnego, która powstaje we wczesnym niemowlęctwie w wyniku pierwotnych
doświadczeń doznawanych przez dziecko w kontakcie fizycznym z matką.
Obok potrzeby silnej więzi emocjonalnej z chwila pojawienia się innych osób wytwarza się
potrzeba afiliacji, czyli dążenia do pozytywnych kontaktów z innymi i aprobaty z ich strony.
Pokrewna jest potrzeba zależności emocjonalnej, której powstanie wiąże się z faktem, że
dziecko jest uzależnione od opiekujących się nim dorosłych, którzy zaspakajają jego
potrzeby, pomagają, instruują, pouczają. Rodzi się w ten sposób potrzeba doznawania uwagi
pomocy ze strony innych.
Kolejna z podstawowych potrzeb jest potrzeba bezpieczeństwa, czyli unikania bodźców
wywołujących lęk. Powstaje ona w wyniku doświadczeń zagrożenia, gdy dziecko reaguje
lękiem na sygnały zapowiadające wystąpienie przykrych dla niego zdarzeń.
Do potrzeb psychologicznych dziecka zaliczyć można również: potrzebę wzbogacania
doznań, tworzenia norm, wartości i wzorów, motywowania, zrozumienia.
Wszystkie potrzeby musza być zaspakajane dla prawidłowego rozwoju osobowości. Małe
dziecko chce natychmiast uzyskać to, czego pragnie, nie potrafi czekać i zwłoka realizacji
potrzeby wywołuje u niego silne reakcje emocjonalne. Tolerancja na odroczenie zaspokojenia
wzrasta dopiero z wiekiem. Dziecko staje się odporniejsze a z czasem w znacznym stopniu
może być dla niego gratyfikująca sama zapowiedź uzyskania czegoś pożądanego w danym
okresie czasu.
„O umiejętnościach wychowawczych rodziców świadczą także min. stosowane przez nich
nagrody i kary. Są one nieodzowne jako bodźce mające na celu zmobilizowanie dzieci i
młodzieży do wypełniania obowiązków, do powstrzymania ich od zachowań
niewłaściwych.”8
Sprawa następna to organizacja zajęć w rodzinie. Jakże inaczej rozwija się osobowość
dziecka w rodzinie, w której przestrzega się jakiegoś porządku, w której wiadomo, co będzie
jutro, a co w niedzielę. Dlatego wielka potrzeba jest wdrażanie dziecka do zrytmizowanego
trybu życia tj. do przemyślanego wyboru zajęć w zaplanowanych ramach czasowych.
Rodzina, której wewnętrzną organizacje cechuje planowy, regularny tryb życia pełniej
kształtuje takie ważne cechy osobowości jak: systematyczność, obowiązkowość, wytrwałość
czy pomysłowość.
Podsumowując wpływ, jaki ma rodzina na rozwój osobowości dziecka Janet Woititz
umieszcza w swojej książce wykaz tego, co zdrowe i niezdrowe w funkcjonowaniu rodziny.
Rodzina zdrowa
Rodzina niezdrowa
Rodzice opiekują się dzieckiem
Dzieci opiekują się rodzicami
Komunikaty są jasne i zrozumiałe
Występują komunikaty podwójne
Dziecko zawsze jest kochane
Dziecko jest zawstydzane
Szanowane są granice prywatności
Granice prywatności zamazane
tamże, s 84
Maria Porębska; Osobowość i jej kształtowanie się w dzieciństwie i młodości; Wydawnictwo Szkolne i
Pedagogiczne; Warszawa 1982
7
8
-8-
Każde uczucie ma prawo zaistnieć
Uczucia bywają przedmiotem agresji
Rodzice są nauczycielami i przewodnikami
Dzieci same się wychowują
Występują rozsądne ograniczenia
Panuje chaos lub skrajna surowość
Wymagania dostosowane do wieku dziecka
Wymaganie pseudodojrzałości od dziecka
Stale daje się dziecku odczuć, że jest cenione
Daje się odczuć dziecku ze jest nic nie warte
Życie jest zorganizowane
Przechodzi się od jednego kryzysu do
drugiego
Gdy rodzina funkcjonowała w sposób prawidłowy, prawidłowo przebiega także rozwój jej
najmłodszych członków, czyli dzieci. Każdy rodzic powinien kochać swoje dziecko i
przestrzegać najważniejszych praw, gdyż każde dziecko:
 Ma prawo nie tylko do egzystencji, ale do życia.
 Ma prawo do własnej osobowości. Nie jestem niczyją własnością.
 Ma prawo być równym każdej równej istocie ludzkiej bez względu na wiek.
 Ma prawo oczekiwać szacunku.
 Ma prawo być samym sobą, posiadać własną tożsamość.
 Ma prawo wyrażać moje myśli i uczucia, a także być wysłuchanym.
 Ma prawo pytać "dlaczego" i otrzymywać odpowiedź.
 Ma prawo być wychowanym bez krzyku, lekceważenia czy poniżania.
 Ma prawo być kochanym takim, jakim jestem.
 Ma prawo do wolności.
 Ma prawo sam kształtować swoje własne przekonania, wierzenia i normy.
S z k o ł a
Oddziaływanie szkoły na kształtowanie pożądanych efektów ze społecznego punktu widzenia
form zachowania się uczniów zależy od typu szkoły, planów wychowawczych, sposobów ich
realizacji i wieku rozwojowego uczniów.
Wiek szkolny, w który wkroczyło dziecko 7 – letnie, charakteryzuje doskonalenie się
struktury całej osobowości. Szereg nowych zjawisk nie tylko pogłębia, ale w licznych
przypadkach także nadaje nowy kierunek rozwojowi osobowości dziecka. Wpływ szkoły na
rozwój psychiczny uczniów dotyczy zarówno kształtowania cech, jak i pojęcia własnego „ja”.
Bezpośredni wpływ nauczycieli na osobowość dziecka jest jednak tylko drugorzędny, w
porównaniu z wpływem rodziców, podobnie jak wpływ klasy szkolnej ma drugorzędne
znaczenie w porównaniu z wpływem domu. Ponieważ nauczyciele wywierają głęboki wpływ
na rozwój osobowości uczniów, osobowość nauczyciela jest ważniejsza od jego wiadomości i
umiejętności nauczania.
Dobrze przystosowani nauczyciele są zwykle serdeczni i akceptują swoich uczniów. W
rezultacie nie tylko pobudzają uczniów do dobrej pracy i do przestrzegania przepisów i
regulaminów szkolnych, lecz również pomagają im w ukształtowaniu pozytywnego i zarazem
„realistycznego pojęcia własnego ja”.
Zdrowy klimat emocjonalny klasy szkolnej sprawia, że dziecko jest swobodne, chętne do
współpracy, szczęśliwe, pragnie się uczyć i dostosowywać do przepisów. Gdy klimat
emocjonalny jest niezdrowy, dzieci są napięte, nerwowe, drażliwe, kłótliwe, nadmierne
krytyczne, nie interesują się nauką i zachowują się często nieznośnie. Klimat emocjonalny
zależy głównie od postaw nauczycieli w stosunku do swojej pracy i w stosunku do uczniów,
od rodzaju stosowanej dyscypliny i od starań, aby nauka szkolna była interesująca i
stymulująca. Stosowana w szkole dyscyplina wywiera wpływ na postawy i zachowanie
dziecka. Utrzymanie dzieci w karności metodą autorytarną wywołuje w nich napięcie,
sprawia, że są nerwowe, drażliwe, nieprzyjazne; stosowanie dyscypliny permisywnej
-9-
doprowadza do braku poczucia odpowiedzialności i do egocentryzmu, natomiast dyscyplina
demokratyczna wzmacnia u dzieci poczucie własnej wartości, sprawia, że są odprężone, ufne,
chętne do współpracy i zadowolone.
Szkoła pełni ważniejszą niż dom rolę w dopilnowaniu, aby dziecko przyjęło wartości
kulturowe, dzięki którym zdobędzie społeczną akceptację. Uczeń faworyzowany przez
nauczyciela staje się zarozumiały, arogancki i zainteresowany głównie sobą.
Uczniowie niefaworyzowani czują się urażeni, pokrzywdzeni i stają się nieprzyjaźni,
nieznośni oraz nadmiernie krytyczni wobec szkoły. Promocje oraz stopnie są to kryteria, na
podstawie, których dzieci oceniają swoje osiągnięcia w nauce. „Powodzenie podnosi wartość
własnego „ja”, niepowodzenie powoduje spadek tej wartości.”9 Dziecko mierzy osiągnięcia
społeczne za pomocą takich kryteriów, jak akceptacja społeczna i utrzymywanie się w roli
przywódcy. Im większą wartość szkoła przypisuje sukcesom w zajęciach pozalekcyjnych,
tym większy wpływ owe kryteria wywierają na pojęcie własnego „ja” poszczególnych dzieci.
Szkoła to nie tylko miejsce gdzie dziecko zdobywa wiadomości, ale również ważne
środowisko wychowawcze, w którym ono rozwija swą osobowość, poznaje stosunki
społeczne, uczy się współżycia w grupie. Dlatego należy odpowiednio modyfikować formy
nauczania w szkole by stały się czynnikiem sprzyjającym i prawidłowo kierującym rozwojem
wszystkich dzieci. Zadanie, jakie stoi przed nauczycielem jest ogromnej wagi, ponieważ
nauczyciel wspólnie z rodzicami uczniów ma kształtować osobowość dziecka. Zadanie to
staje się coraz większe w miarę przyjmowania przez szkołę obowiązków wychowawczych od
rodziny. Stąd też wynika wniosek, że nauczyciele i wychowawcy różnego rodzaju szkół i
instytucji podobnych, powinni posiadać w wystarczającym stopniu odpowiednie zdrowie
psychiczne, a przede wszystkim postawę twórczą do życia i realizacji swoich zadań
zawodowych, oraz głęboką życzliwość do swoich wychowanków, ażeby dobrze spełniać
swoje obowiązki zawodowe. To, bowiem pozwoli im,, widzieć" ucznia jako odrębną
indywidualność, a nie tylko numer w klasie, i interesować się jego życiem jako takim. Takie
działanie uzdalnia ich do kochania nie tylko swoich, ale i obcych dzieci. Nauczyciel
rozporządza wieloma potężnymi środkami oddziaływania na ucznia np.: naśladownictwo,
identyfikacja i sugestia, które wykorzystuje pozytywnie lub negatywnie w zależności od
osiągniętego poziomu własnego zdrowia psychicznego.
Może on pobudzać ich wrodzoną tendencję do samorealizacji, rozwijać życzliwość do innych
ludzi, ułatwić wypracowanie coraz wyższych hierarchicznie wartości, ale może też
przyczynić się do stłumienia u wychowanka wrodzonej tendencji do samorealizacji i do
zabicia w nim wiary we własne możliwości, a tym samym do zahamowania jego rozwoju,
albo zepchnięcia go na tory aspołeczne, gdzie w środowisku przestępczym znajdzie
zaspokojenie potrzeby swobodnej aktywności i potrzeby zaznaczenia się.
Grupa rówieśnicza
Drugą organizacją po rodzinie, mającą wpływ na wychowanie jest grupa rówieśnicza.
W okresie dorastania młodzież szuka oparcia nie w domu rodzicielskim, ale w grupie
kolegów i koleżanek. Układ interpersonalnych stosunków w rodzinie nie ulega zmianie, ale
życie jednostki wzbogaca się przez stosunki z rówieśnikami. Kontakty z rówieśnikami są
najbardziej naturalną potrzebą każdego dziecka, a ich kształt, treść i nasilenie zmieniają się
wraz z rozwojem osobowości. Osobowość każdej jednostki musi być tak ukształtowana, aby
predysponowała ją do postępowania wobec innych osób w sposób zgodny z pewnymi
regułami. Taką właśnie funkcję mają spełniać postawy interpersonalne.
Maria Porębska; Osobowość i jej kształtowanie się w dzieciństwie i młodości; Wydawnictwo Szkolne i
Pedagogiczne; Warszawa 1982
9
- 10 -
Każdy chce należeć do jakiejś grupy, pełnić odpowiednią rolę zyskać popularność w grupie,
brać udział w tworzeniu się więzi koleżeńskich i przyjacielskich. Grupa oddziałuje na
jednostkę swoimi normami, zasadami czy założeniami. Jednostka pragnie być taka sama jak
wszyscy członkowie grupy, ale nie rezygnuje ze swojej indywidualnej osobowości.
Młodzież bardzo cierpi, jeśli nie zostanie przyjęta do grupy, do której bardzo chce należeć,
czuje się osamotniona, pozostawiona na uboczu wyróżniająca się negatywnie od
rówieśników.
Każdy człowiek odczuwa potrzebę pozytywnych kontaktów i zaakceptowania
emocjonalnego przez innych. W grupie członkowie znajdują serdeczność, wspólne
upodobania, zainteresowania, związani są ze sobą uczuciowo, dużo czasu spędzają razem,
urządzają wspólne zabawy, pomagają sobie i bronią przed innymi.
Dziecko porównuje swój wygląd zewnętrzny z wyglądem rówieśników, pragnie być do nich
podobne. Wszelkie różnice w wyglądzie fizycznym wpływają niekorzystnie na rozwój obrazu
samego siebie. Na kształtowanie się osobowości dziecka wpływają także różnorodne defekty
fizyczne. Gdy dziecko przynależy do grupy, w której panują życzliwe i pełne zaufania
stosunki, gdy dziecko czuje, że jest tam lubiane, gdy do tego ma odpowiednią wśród
rówieśników pozycję uzyskuje poczucie stabilizacji i dodatnią ocenę samego siebie.
Stosunki koleżeńskie pozytywne to przede wszystkim: przychylność, opiekuńczość i
szacunek. Dzieci wzajemnie popierają się w sytuacjach konfliktowych czy też w
przyjmowaniu do zabawy nowych uczestników. Pomagają słabszym, są wobec siebie
życzliwi i przychylni.
Osoby znaczące
Na wybór i sposób pełnienia ról społecznych, a jednocześnie na kształtowanie się
osobowości, wywierają duży wpływ tzw. osoby znaczące. Osobami tymi są zazwyczaj ludzie,
z którymi przebywamy przez dłuższy czas, którzy są dla nas szczególnie ważni i często
decydują o naszym postępowaniu. Osobami znaczącymi są przede wszystkim rodzice,
rodzeństwo, wychowawcy, przyjaciele. Taką osobą może być również ulubiony aktor czy
piosenkarz, a zatem osoby, z którymi nie wchodzimy w bezpośredni kontakt.
Osoby znaczące są wzorami do naśladowania. „W toku rozwoju jednostka przechodzi
stopniowo od naśladownictwa cenionych i atrakcyjnych sposobów zachowania się innych
ludzi do przyswojenia sobie rozmaitych reguł postępowania w sposób bardziej świadomy i do
samodzielnego stosowania ich w różnych sytuacjach.”10 Osoby znaczące pozostawiają trwałe
ślady w psychice człowieka modelując ja w pewien określony sposób. Wpływ osób
znaczących polega na tym, że swoim postępowaniem wytwarzają określone oczekiwania u
dziecka. W zależności od tego jak zachowują się wobec dziecka uczą je oczekiwać
życzliwości opieki bądź niechęci. Uczą także jak się zachowywać, jeśli chce się coś osiągnąć:
prośbą, płaczem, złością. Te doświadczenia wypróbowane i wypracowane z osobami
znaczącymi łatwo przenoszą się na stosunki z innymi ludźmi. Można, więc powiedzieć, że w
stosunkach z osobami znaczącymi wytwarzają się „prototypy postaw wobec innych ludzi.”
Osoby znaczące wpływają na osobowość również poprzez określony system nagród i kar,
aktywnie utrwalając jedne postawy i usuwając inne. Są one w posiadaniu środków karzących
nagradzających o dużej mocy. Źródłem tych środków jest pozycja, która zapewnia kontrolę
nad warunkami zaspakajania wielu bardzo istotnych potrzeb dziecka. Ich związek z jednostka
sprawia, że w samym nawet stosunku tych osób do dziecka zawarte są elementy karzące i
nagradzające. Właśnie, dlatego że dziecko jest związane emocjonalnie z matką czy
nauczycielem nagroda może być dla niego radość, zadowolenie życzliwość, jaką mu okazują
M. Maruszewski J. Reykowski T. Tomaszewski; Psychologia jako nauka o człowieku; Książka i Wiedza;
Warszawa 1966
10
- 11 -
a karą ich gniew, smutek czy obojętność. Ważnym sposobem oddziaływania na osobowość
dziecka jest również to, że osoby znaczące organizują warunki, w których dziecko się
wychowuje. To właśnie osoby znaczące decydują, z kim dziecko się styka, jak wygląda jego
najbliższe otoczenie, do jakich miejsc czy instytucji ma dostęp. Całość tych decyzji tworzy
świat, w którym dziecko się obraca, determinuje zakres i charakter jego doświadczeń i tym
samym stwarza warunki do wytwarzania określonych nastawień.
Osoby znaczące dostarczają także wzorów postępowania. Jest to bardzo ważne w
kształtowaniu się osobowości. Człowiek identyfikuje się z osobami znaczącymi i w rezultacie
przyswaja niektóre ich nastawienia. Internalizacja cech osób znaczących nie zawsze jest
równoznaczna z przejmowaniem ich cech rzeczywistych, ale utożsamianie się z wzorem jest
bardzo efektywna metodą kształtowania się cech osobowych.
Pamiętajmy, że jeżeli będziemy postrzegani jako osoby znaczące, dzieci będą się z nami
identyfikować i przyswajać nasze wartości. Jeżeli są takie osoby znaczące, które nie
utrzymują kontaktu z dzieckiem, nie wykazując zainteresowania jego przeżyciami, to, z kim
ono ma dokonywać wymiany emocjonalnej?
B i b l i o g r a f i a :
1. M. Chłopkiewicz; Osobowość dzieci i młodzieży; rozwój i patologia; Warszawa. W S i P
1991
2. M Porębska; Osobowość i jej kształtowanie się w dzieciństwie i młodości; Wydawnictwo
Szkolne i Pedagogiczne; Warszawa 1982
3. M. Maruszewski J. Reykowski T. Tomaszewski; Psychologia jako nauka o człowieku;
Książka i Wiedza; Warszawa 1966
- 12 -
4. J. Woititz; Wymarzone dzieciństwo; Gdańskie wydawnictwo psychologiczne; Gdańsk
1994x60
- 13 -