Osobowość paranoiczna przejawia się:

Osobowość paranoiczna przejawia się:
- brakiem tolerancji na niepowodzenia i brakiem akceptacji (krytykę, odrzucenie) ze strony
otoczenia;
- tendencją do długotrwałego przeżywania przykrości, np. niewybaczania krzywd,
zniewag, lekceważenia, niesprawiedliwości;
- znaczną nadwrażliwością (sensytywność);
- podejrzliwością i skłonnością do zniekształconego postrzegania rzeczywistości poprzez
błędną interpretację obojętnych lub przyjaznych zachowań innych osób jako działań
umyślnie wrogich, nieprzyjaznych czy pogardliwych;
- niewspółmiernym do potrzeb, natarczywym, połączonym nieraz z agresją domaganiem się
własnych praw oraz wręcz fanatyczną obroną swoich idei;
- nawracającymi, nieuzasadnionymi podejrzeniami dotyczącymi
współmałżonka lub partnera;
wierności seksualnej
- nadmiernym poczuciem własnej wartości, manifestującym się przecenianiem własnych
możliwości, uzdolnień, uprawnień i znaczenia, przekonaniem o swojej wyjątkowości i
nieomylności; efektem tego są utrwalone postawy wyższościowe i ksobne;
- wytrwałą realizacją wytkniętych celów, bez brania pod uwagę kosztów społecznych swoich
działań ani ich rzeczywistych konsekwencji, a w obliczu trudności — nieustępliwością,
gwałtownością, agresywnością, skłonnością do pieniactwa;
- pochłonięciem nie potwierdzonymi „spiskowymi" wyjaśnieniami wydarzeń (stąd np.
częste ciche zbieranie szczegółowych informacji o otoczeniu w poszukiwaniu ukrytego
zagrożenia), dotyczącymi zarówno bezpośrednio własnej osoby, jak i całego świata.
Do tej kategorii diagnostycznej zalicza się również jednostki z osobowością
ekspansywną paranoiczną, sensytywną paranoiczną, fanatyczną, pieniacza, reformatorską i
paranoidalną, oczywiście po uprzednim wykluczeniu zespołu paranoicznego.
Osobowość schizoidalną cechuje:
- unikanie bliższych kontaktów emocjonalnych i
tendencją do samotnictwa i izolacji;
społecznych,
połączone z wyraźną
- brak syntonii (empatii);
- ograniczenie zdolności do wyrażania uczuć i odczuwania przyjemności;
- chłodna rezerwa i dystans w stosunku do otoczenia oraz pewna niewrażliwość na
obowiązujące normy i konwencje społeczne (stąd zachowania oceniane jako ekscentryczne,
tajemnicze lub dziwaczne);
skłonność do fantazjowania, introspekcji i ucieczki we własny świat przeżyć
wewnętrznych;
- reakcje lękowe bądź ksobne w relacjach międzyosobowych.
Czasem niełatwo odróżnić osobowość schizoidalną od osobowości jeszcze
prawidłowej, a także od poronnej psychozy z grupy zespołów schizofrenicznych.
Osobowość dyssocjalną charakteryzuje:
- trwała niezdolność do związków uczuciowych z innymi ludźmi;
- bezosobowy stosunek do życia seksualnego (przedmiotowe traktowanie partnera);
- brak poczucia winy i wstydu;
- postawa nieodpowiedzialności i lekceważenia norm, reguł i zobowiązań społecznych;
- nieumiejętność odraczania satysfakcji (dążenie do natychmiastowego zaspokojenia
popędów i potrzeb);
- utrwalone i nieadekwatne zachowania antyspołeczne;
- autodestrukcyjny wzorzec życia (np. po okresie dobrego przystosowania, a nawet
sukcesów, niszczenie dotychczasowych osiągnięć z przyczyn dla otoczenia niezrozumiałych);
- nieumiejętność planowania odległych celów (koncentracja na teraźniejszości, znaczna
aktywność dla osiągnięcia celu doraźnego);
- niezdolność przewidywania skutków własnego postępowania;
- niezdolność
uczenia się);
wysnuwania wniosków
z doświadczeń
(tj.
nieefektywność procesu
- nie dające się logicznie wyjaśnić przerywanie każdej podjętej konstruktywnej działalności,
zmienność i nietrwałość dążeń;
- swoisty brak wglądu („otępienie semantyczne"), głównie zdolności oceny samego siebie i
zrozumienia zależności niepowodzeń od własnych cech charakterologicznych;
- w miarę sprawna ogólna inteligencja, formalnie nie zaburzona;
- nierozróżnianie granicy między rzeczywistością a fikcją, prawdą a kłamstwem (określane
też takimi terminami, jak pseudologia, pseudologia phantastica, mitomania, zespół
Delbrűcka, kłamstwo patologiczne);
- brak lęku;
- nietypowa lub niezwykła reakcja na alkohol;
- częste szantażowanie otoczenia samobójstwem;
- tendencja do samouszkodzeń.
Ta postać kliniczna zaburzeń osobowości obejmuje także rozpoznania osobowości
amoralnej, antysocjalnej, asocjalnej, socjopatycznej, psychopatycznej (psychopatia) i
nieprawidłowej.
Rozpoznania osobowości dyssocjalnej należy dokonywać niezwykle ostrożnie, zawsze
wykluczając najpierw nerwicę, upośledzenie umysłowe, organiczne zaburzenia osobowości i
zespoły psychotyczne; trzeba też pamiętać, że stwierdzenie jedynie zachowań antyspołecznych
nie upoważnia jeszcze do takiej diagnozy.
W osobowości chwiejnej emocjonalnie wyodrębnia się dwa typy
zaburzeń osobowości, których cechą wspólną są zachowania impulsywne i brak samokontroli
emocji: typ impulsywny oraz typ pograniczny [borderline].
Typ impulsywny osobowości chwiejnej emocjonalnie przejawia się:
- niestabilnością emocjonalną, głównie w formie niestałości i nie dającej się przewidzieć
zmienności nastroju;
- nadmierną drażliwością;
- skłonnością do wybuchów złości, gniewu, nienawiści, agresji (słownej albo fizycznej), a
niekiedy rozpaczy lub uwielbienia;
- zachowaniami gwałtownymi lub zagrażającymi otoczeniu przy jednoczesnym braku
przewidywania ich konsekwencji;
- tendencją do podtrzymywania zachowań impulsywnych, gdy są krytykowane lub kończą się
niepowodzeniem.
Należy podkreślić, że wymienione cechy mogą też być często składnikami zespołu
organicznego, a mało nasilone — mieścić się w granicach normy. Ten typ zaburzeń
osobowości obejmuje również takie rozpoznania, jak osobowość eksplozywna i agresywna.
Typ pograniczny osobowości chwiejnej emocjonalnie, bardziej
rozpowszechniony pod nazwą „osobowości pogranicznej" [borderline personality], cechuje
się:
- niezdolnością do kontrolowania zachowań emocjonalnych;
- skłonnością do działań gwałtownych, prowadzących zwykle do konfliktów z otoczeniem;
- niezrównoważeniem emocjonalnym;
- wchodzeniem w intensywne, ale nietrwałe związki z innymi ludźmi;
- impulsywnymi zachowaniami autodestrukcyjnymi;
- powtarzającymi się samouszkodzeniami lub próbami samobójczymi;
- stałym uczuciem pustki wewnętrznej;
- zaburzeniem obrazu własnego „ja", zwłaszcza poczucia tożsamości;
- pozornie dobrym przystosowaniem społecznym.
W diagnozie różnicowej musi się przede wszystkim wykluczyć nietypowy lub
subkliniczny przebieg psychozy, szczególnie schizofrenii lub zaburzeń afektywnych oraz
osobowość dyssocjalną.
Do podstawowych kryteriów diagnostycznych osobowości histrionicznej należą:
- płytkość, chwiejność i nieautentyczność demonstrowanych uczuć;
- egocentryzm, nieuwzględnianie potrzeb innych osób (także najbliższych);
- zmienna, żywa i przesadna emocjonalność, np. częste, nagłe i nieoczekiwane zmiany
nastroju,
nadmierna ekspresja emocjonalna,
uleganie doraźnym emocjom w
postępowaniu, nieadekwatne i niewspółmierne do sytuacji reakcje emocjonalne, myślenie
życzeniowe;
- teatralność zachowań i skłonność do dramatyzowania;
- sugestywność, łatwość ulegania wpływowi innych osób lub okoliczności;
- zależność od otoczenia;
- rozległy świat marzeń i fantazji;
- dążenie do skupiania uwagi na sobie, zyskiwania uznania, podziwu i aprobaty;
- brak tolerancji na frustrację i krytykę;
- postawa żądań, wymagań i pretensji wobec ludzi;
- tendencja do manipulowania otoczeniem dla osiągnięcia własnych celów;
- nieprawidłowości sfery seksualnej (np. zachowania uwodzicielskie, potrzeba silnych
podniet, nadpobudliwość lub oziębłość i niedojrzałość seksualna).
Do tej kategorii ICD-10 włącza również rozpoznania osobowości histerycznej i
psychoinfantylnej. W różnicowaniu trzeba pamiętać, że cechy osobowości histrionicznej,
zwłaszcza jeśli wcześniej nie występowały u pacjenta, mogą stanowić albo wstępny, albo
poronny obraz kliniczny psychozy.
Osobowość anankastyczna wyraża się:
- sztywnością zasad moralnych i nietolerancyjnością w tej sferze;
- przesadnym poczuciem odpowiedzialności i obowiązku;
- nadmierną sumiennością, skrupulatnością i skupieniem się na działaniach produktywnych z
zaniedbaniem przyjemności oraz kosztem związków międzyludzkich;
- dążeniem do perfekcjonizmu, który często przeszkadza w realizacji podjętych zadań;
- zamiłowaniem do porządku, ładu i czystości;
- pochłonięciem przez szczegóły, regulaminy, inwentaryzowanie, organizowanie i schematy
postępowania;
- pedanterią i uległością wobec konwencji społecznych;
- poczuciem niepewności i stale nawracającymi wątpliwościami, prowadzącymi do
drobiazgowej dokładności, sprawdzania, ostrożności, uporu oraz do trudności w
podejmowaniu decyzji;
- pojawieniem się (wtrącaniem) natarczywych, a niechcianych i niepożądanych myśli lub
impulsów.
W zakres tej postaci zaburzeń osobowości wchodzą też rozpoznania zgodnej z DSMIV: osobowość kompulsyjna, obsesyjna czy kompulsyjno-obsesyjna.
Osobowość lękowa (zwana też osobowością lękliwą lub unikającą) charakteryzuje
się:
- uporczywym i wszechogarniającym uczuciem napięcia, niepokoju i lęku;
- poczuciem niepewności, nieśmiałości, nieprzystosowania, nieatrakcyjności i małej
wartości;
- silnym pragnieniem akceptacji i uznania, a w związku z tym nadmierną wrażliwością na
krytykę i odrzucenie, co powoduje zawężenie osobistych więzi społecznych oraz niechęć do
wchodzenia w bliższe relacje z ludźmi z obawy przed dezaprobatą;
- ograniczonym stylem życia uwarunkowanym dominującą potrzebą zapewnienia sobie
poczucia bezpieczeństwa;
- ciągłą samokontrolą i przesadnym analizowaniem własnego zachowania się.
W diagnozie różnicowej należy wykluczyć zespół lękowy, bez względu na jego
charakter, np. nerwicowy, reaktywny, psychotyczny czy organiczny.
Osobowość zależna objawia się:
- biernym podporządkowaniem się otoczeniu;
- bezwolnym opieraniem się na innych w podejmowaniu mniej lub bardziej ważnych decyzji
życiowych, ze skłonnością do częstego przenoszenia na nich odpowiedzialności;
- nadmierną obawą przed porzuceniem przez osoby bliskie i osamotnieniem;
- poczuciem niepewności, bezradności, bezsilności i niekompetencji;
- uległością wobec życzeń i wymagań innych ludzi, zwłaszcza osób starszych lub
posiadających autorytet;
- unikaniem trudności oraz łatwym wycofywaniem się z podjętych decyzji i działań;
- nadwrażliwością na stresy psychiczne i somatyczne;
- niedostatecznym wypełnianiem codziennych zadań z powodu braku napędu, aktywności,
inicjatywy i samodzielności oraz dużej męczliwości i małej zdolności do odczuwania
przyjemności.
Do tej postaci zaburzeń osobowości przynależą również jednostki, u których
rozpoznaje się osobowość asteniczną, bierną, nieadekwatną lub samoponiżającą się.
Zgodnie z zaleceniami ICD-10, do kategorii diagnostycznej zwanej „inne określone
zaburzenia osobowości" można włączyć osobowość ekscentryczną, uległą, niedojrzałą,
narcystyczną, bierno-agresywną i psychoneurotyczną, natomiast do „zaburzeń osobowości
bliżej nieokreślonych" (BNO) — nerwicę charakteru i osobowość patologiczną.
Grupa diagnostyczna wyodrębniona jako „zaburzenia osobowości mieszane i inne"
obejmuje z jednej strony rozpoznania łączone (np. osobowość paranoiczno-schizoidalna,
histrioniczno-zależna itp.), zaliczane do zaburzeń osobowości mieszanych, z drugiej — cechy
nie mieszczące się w opisanych swoistych typach osobowości i zwykle towarzyszące innym
zaburzeniom psychicznym. Te ostatnie włącza się do kategorii „inne zmiany osobowości".