9. Kształtowanie osobowości dzieci w wieku

Kształtowanie osobowość dziecka w wieku przedszkolnym
Rozwój osobowości dziecka w wieku przedszkolnym.
Według wielu teorii osobowości wynika, że nie powstaje ona wyłącznie w
wyniku rozwoju wrodzonych właściwości wewnętrznych ani też nie kształtują
jej jedynie oddziaływania zewnętrzne.
S. Ł. Rubinsztein stwierdza, że „przyczyny zewnętrzne działają zawsze okrężnie
przez warunki wewnętrzne” (S. Ł. Rubinsztein, 1964,s.36.)
Warunki wewnętrzne nie są jednak czymś pierwotnym do warunków
zewnętrznych. Osobowość rozwija się w procesie działalności człowieka
w środowisku.
Dojrzała osobowość to układ trwałych właściwości, charakterystycznych dla
danej jednostki. Podłożem ich są zadatki anatomiczno - fizjologiczne
organizmu, warunkujące możność takiego, a nie innego poznawania świata i
tworzenia schematów percepcyjnych, intelektualnych i emocjonalnospołecznych.
W psychologii funkcjonuje wiele koncepcji osobowości, które proponują różne
modele osobowości.
Jedną z nich jest Regulacyjna Teoria Osobowości J. Reykowskiego, której
podstawowym założeniem jest teza, że regulacja zachowania człowieka
uwarunkowana jest utworzoną w jego umyśle reprezentacją (obrazem)
zewnętrznego otoczenia i samego siebie, nawiązująca do ujęcia zjawisk
psychicznych jako czynności przez Tomaszewskiego
(J. Reykowski, G. Kochańska, 1980).
W świetle tej koncepcji człowiek żyje, rozwija się i działa w trwałym układzie
elementów otoczenia-w środowisku oraz w zmiennych elementach tego układu
–w sytuacji. Jego zachowanie wyznaczają zatem: czynniki zewnętrzne, czyli
środowisko(sytuacja) oraz mechanizmy wewnętrznej regulacji psychicznej,
czyli osobowości.
Jako istota świadoma człowiek może w sposób dowolny regulować stosunki
między sobą i otoczeniem.
Podstawowe procesy regulacji, których zadaniem jest :
 odbiór informacji (spostrzeganie),
 przechowywanie i reprodukcja (pamięć) ,
 oraz ich przetwarzanie (myślenie),
znane są pod nazwą czynności orientacyjno-poznawczych i intelektualnych.
Drugą kategorią procesów regulacyjnych są czynności:
 emocjonalno-motywacyjne,
 aktywizujące ,

ukierunkowujące działanie.
Trzecią kategorię procesów regulacji stanowią czynności:
 wykonawcze, czyli motoryczne formy działania.
„Przy udziale wszystkich tych rodzajów procesów regulacji, powstają programy
złożonych zachowań, dostosowane do sytuacji ” (M. Bogdanowicz, 1985, s.
226.).
Osobowość dziecka jest strukturą złożoną, podlegającą w toku rozwoju
dojrzewaniu i hierarchizacji.
W trakcje postępującego rozwoju i uspołecznienia się dziecka, dochodzi do
uformowania się sieci poznawczej i rozwoju struktury ja.
Wiek przedszkolny jest ważnym okresem kształtowania się podstawowych
struktur osobowości.
Osobowość nie jest dana człowiekowi raz na zawsze, lecz rozwija się od
urodzenia, etapami.
Można wyróżnić cztery różne stanowiska dotyczące początków kształtowania
się osobowości.
Na wiek przedszkolny, zdaniem M. Chłopkiewicz, przypada IV etap rozwoju
„osobowości autonomicznej” (3-5 lat).
Charakteryzuje go wyodrębnienie się struktury ja (od „nie ja”).
Typowy dla tego okresu jest egocentryzm i impulsywność działania, zdolność
do aktów chęci i świadomego dokonywania wyboru.
Chęci i wybory, będące celem „samym w sobie”, zmierzają do podkreślenia
swej niezależności. Powodują że zachowanie dziecka staje się zmienne,
kapryśne, chaotyczne, wywołuje liczne konflikty.
Na okres od 5-8 r. ż. przypada V etap rozwoju „osobowości interakcyjnie
zależnej”. Dziecko zaczyna być wrażliwe na oczekiwania i sposób reagowania
osób z otoczenia, zaczyna uwzględniać relacje „ja-inni”. Zaczyna więc być
zdolne do liczenia się z innymi osobami, rezygnowania z własnych pragnień
kontrolowania reakcji. Dziecko zdaje sobie wówczas coraz lepiej sprawę z
granic własnych możliwości oraz ze swego usposobienia, inteligencji i innych
cech osobowości. Staje się osobowością poliwalentną.
W okresie przedszkolnym dziecko uczy się samodzielnie zaspokajać potrzeby
tak biologiczne, jak i społeczne. Otoczenie społeczne stawia przed dzieckiem
różnego rodzaju wymagania dotyczące jego sposobu zachowania oraz sposobu,
w jaki może zaspakajać potrzeby .Środowisko społeczne, w którym dziecko
żyje, mniej lub bardziej świadomie przekazuje mu obowiązujące w danej grupie
reguły zachowania. Grupa ta uczy dziecko zachowań związanych z pełnieniem
„roli dziecka”. Aby zachować się zgodnie z oczekiwaniami dorosłych, dziecko
uczy się spełniania określonych wymagań. Obserwując osoby z najbliższego
otoczenia uczy się nagradzających sposobów zachowania przez naśladowanie.
Jest to przyjmowanie wzorów zachowania.
Według J. Reykowskiego „ wymagania i wzory są czynnikami, dzięki którym
tworzą się trwałe nastawienia, tworzy się osobowość” (J.Reykowski.1965, s.58.)
J. Reykowski wymienia także warunki niezbędne dla powstania tych trwałych
nastawień, które powstają:
 w wyniku częstego ich powtarzania;
 pod wpływem nagrody i kary;
 pod wpływem utożsamiania się z wzorami;
 mogą być rezultatem aktywnego przeobrażenia treści przyswojonych
przez jednostkę
Rozwój osobowości jest rezultatem działania czynników zewnętrznych,
wewnętrznych oraz interakcji między nimi.
Jednocześnie postępuje proces indywidualizacji-efekt indywidualnego
przebiegu rozwoju podstawowych funkcji psychomotorycznych oraz osiągnięcia
różnego poziomu dojrzałości omówionych dynamizmów, regulujących
zachowanie.
Zarówno niewykształcenie się jak i nadmierna dominacja jednego z tych
dynamizmów powoduje, że mówimy o zaostrzonych cechach indywidualnych,
które utrwalone przez niewłaściwe oddziaływania otoczenia prowadzą do
deformacji osobowości.
Zaburzenia osobowości dziecka w wieku przedszkolnym.
Problem zaburzeń osobowości dziecka jest bardzo złożony.
Sprowadza się go do kategorii znanych w psychiatrii (jak nerwica,
charakteropatia), oraz określa się go mianem trudności wychowawczych,
zaburzeń przystosowania.
Najpoważniejsze problemy psychopatologii dziecięcej są to, zaburzenia samego
procesu rozwoju osobowości, które w późniejszym okresie mogą przybrać
postać nerwic czy socjopatii (gdy przyczyny tkwią w środowisku społecznym,
np. zerwanie lub brak kontaktu z matką, kary fizyczne),
czy charakteropatia (podłożem jest uszkodzenie c. u. n.).
Typowe objawy nieprawidłowego rozwoju tego podsystemu osobowości, bez
względu na etiologię, to:
 wybuchy złości, gniewu,
 impulsywność reakcji,
 nadpobudliwość psychoruchowa,
 słabe postępy w rozwoju uczuć wyższych,
 przejawy patologicznych potrzeb takich jak dążenie do zadawania
cierpień innym (agresja) lub sobie (samoagresia),
 działania destrukcyjne itp.
Deformacja rozwoju osobowości w kierunku socjopatii polega na niedorozwoju
wyższych dynamizmów regulacji zdominowanych przez dynamizmy
podstawowe.
W wieku przedszkolnym np. nadmierny rozwój dynamizmów o charakterze
biologicznym może blokować rozwój dynamizmu „interakcyjnych potrzeb
psychicznych”. Nieprawidłowy proces przyswajania norm, wzorców
zachowania, wytwarzania idealnego obrazu świata i siebie, typowy dla
socjopatycznego rozwoju osobowości występuje gdy:
 brak jest dziecku wzorca do naśladowania i identyfikacji
 rodzice nie budzą szacunku i jego pozytywnych uczuć
 wadliwy jest system zewnętrznych wymagań (sprzeczne, niedostosowane
do możliwości dziecka, niewłaściwie egzekwowane), co nie sprzyja
przekształcaniu się ich w wewnętrzne wymagania.
Do wykształcenia się zachowań typu aspołecznego czy antyspołecznego, cech
socjopatycznych dochodzi w przypadku nieodpowiednich postaw rodziców.
Zachowania rodziców rozpatrywać możemy ze względu na ich stosunek do
dziecka. Zachowania te mogą występować jako :
„żar emocjonalny” lub jako „oziębłość emocjonalna” (A. Gurycka, 1990.),
a błędy wychowawcze wynikające z takich zachowań nazywamy błędami
„zimnymi” lub „ciepłymi”.
Do błędów „zimnych” zaliczyć można:
 rygoryzm,
 agresję,
 hamowanie aktywności,
 obojętność
Natomiast błędy „ciepłe” to:
 idealizacja dziecka,
 zastępowanie go
 uleganie mu
Błędem wychowawczym często popełnianym przez rodziców jest
niekonsekwencja zachowań, dotyczących jednej sytuacji.
Wszystkie takie zachowania przynoszą negatywne doświadczenia dziecka, gdyż
powodują:
 izolacje od otoczenia,
 spadek nastroju,
 ograniczenie aktywności,
 zaniechanie dokonywania wyborów,
 brak odpowiedzialności,
 samodzielności,
 wywołują poczucie winy
 zaniżają samoocenę.
Zaburzenia w rozwoju struktury ja, należącej do sieci poznawczej, objawiają się
m.in. nieprawidłową oceną. Poziom samooceny jest efektem porównania:
„Ja-realne i moje możliwości” a „zadania i poziom ich trudności”.
Samoocenę różnicuje się ze względu na:
 zakres- można wyróżnić niewłaściwą samoocenę ogólną lub cząstkową,
 trafność- samoocenę określa się jako zawyżoną lub zaniżoną w stosunku
do rzeczywistych możliwości,
 stałość- wyróżnia się chwiejną i zbyt sztywną samoocenę.
Nieprawidłowa samoocena prowadzi zazwyczaj do nieprawidłowego poziomu
samoakceptacji, czyli ogólnego stosunku emocjonalnego do samego siebie.
W początkowym okresie dziecko uświadamia sobie pozytywne sądy o sobie,
a dopiero później wraz z rosnącym krytycyzmem zaczynają się pojawiać także
negatywne samooceny (J. Kozielecki, 1985.)
Osobowość to wysoce złożona struktura, dlatego jej zaburzenia mogą mieć
wiele źródeł, różny patomechanizm, rozmaita może być symptomatologia
(forma, stopień, zakres zaburzeń ).
Opracowała: mgr Teresa Mynarczyk