Word

II Warszawska Konferencja
„Uczeń z zaburzeniami psychicznymi w szkole – jak sobie radzić?”
Warsztat: „Jak pracować w szkole z uczniem z zaburzeniami osobowości”
Łukasz Godek, Robert Malinowski, SPPP OPTA.
Do najważniejszych źródeł rozwoju zaburzeń osobowości zalicza się:








wczesnodziecięce doświadczenia,
modelujące zachowania osób dorosłych (np. symbiotyczna matka),
typ układu nerwowego,
styl wychowawczy w rodzinie,
inne środowiska wychowawcze,
czynniki kulturowe,
czynniki genetyczne,
niesprzyjające środowisko: traumy dziecięce, nadużycia seksualne, przemoc fizyczna i psychiczna,
zaniedbanie i odrzucenia przez opiekunów.
Wskazówki diagnostyczne, cechy ogólne zaburzeń osobowości:















wzorzec nieprawidłowego zachowania jest długotrwały (nie są to epizody)
trudności zawsze pojawiają się w okresie dzieciństwa lub w okresie młodzieńczym i utrzymują się w
wieku dojrzałym
nie są powiązane ze znacznym uszkodzeniem lub chorobą mózgu, ani też z innymi zaburzeniami
psychicznymi
mało elastyczne reakcje na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne (sztywność zachowań,
głęboko zakorzenione i utrwalone nie przystosowawcze wzorce zachowań)
mechanizm błędnego koła
szkodzenie samemu sobie
mechanizm wewnętrznej sprzeczności (konfliktowości)
wiele cech jest wypartych ze świadomości (cała energia życiowa jest ukierunkowana na zachowanie
pozytywnego obrazu siebie)
ujawniają się w bliskich relacjach (rodzinnych, terapeutycznych)
obejmują wiele zakresów funkcjonowania psychologicznego (emocje, postawy, myśli, pobudliwość,
kontrola popędów, typ relacji z ludźmi itp.)
przeżywanie złego samopoczucia (distres), trudności w osiągnięciach życiowych
zaburzone poczucie własnej wartości (niska samoocena)
wysoka odporność na psychoterapię
mechanizmy obronne
zniekształcenia poznawcze
Zaburzenia osobowości pojawiają się w okresie późnego dzieciństwa lub w wieku młodzieńczym i trwają
nadal w wieku dojrzałym. Właściwe rozpoznanie zaburzeń osobowości jest więc mało prawdopodobne
przed 16 czy 17 rokiem życia. Możemy jednak wówczas mówić o pewnych cechach lub kierunku rozwoju.
Do podstawowych metod leczenia zaburzeń osobowości zalicza się psychoterapię grupową i indywidualną.
Psychoterapia to jedyna metoda leczenia, która demaskuje przyczyny, a nie tylko objawy zaburzeń
osobowości.
W niektórych przypadkach objawy występujące w zaburzeniach osobowości leczy się farmakologicznie (np.
leki uspokajające, przeciwlękowe, obniżające napięcie)
Diagnoza zaburzeń osobowości jest dość trudna i skomplikowana. Stąd wprowadzono do klasyfikacji ICD 10
kategorię: zaburzenia osobowości mieszane i inne (F61). Kategoria ta stanowi swego rodzaju "worek", w
którym można umieścić każdą niekonwencjonalną osobę z dowolnie dobraną osobowością.
Ocena powinna wynikać z wielu źródeł, wywiadu (kilka spotkań !), zebraniu informacji na temat pacjenta
od innych osób oraz obserwacji.
U około 2-8% (inne źródła podają 6-9 %) populacji występują zaburzenia osobowości, częściej u młodych
ludzi, na ogół z tą samą częstotliwością u kobiet i mężczyzn. Ale np. zaburzenia osobowości dyssocjalnej
występują u około 3% populacji i 3-10 razy częściej u mężczyzn niż kobiet a borderline u około 2% populacji
i 4 razy częściej u kobiet niż u mężczyzn.
W klasyfikacji ICD-10 wyróżniono 8 głównych typów zaburzeń osobowości:
RODZAJ
ZABURZENIA
osobowość
paranoiczna
osobowość
schizoidalna
osobowość
dyssocjalna
(aspołeczna,
antyspołeczna,
psychopatia,
socjopatia)
GŁÓWNE OBJAWY
 podejrzliwość, nieufność, wrogość, chłód emocjonalny,
 stała tendencja do zniekształcania codziennych doświadczeń,
 nadmierna wrażliwość na niepowodzenie, długotrwałe przeżywanie przykrości
(noszenie urazu – zaleganie afektu),
 sztywne poczucie własnych praw,
 nieuzasadnione podejrzenia dotyczące wierności partnera,
 spiskowe teorie wyjaśniania zdarzeń,
 postawa ksobna
 projekcja (przypisanie własnego, nieakceptowanego impulsu innej osobie),
 wycofywanie się z kontaktów z innymi,
 nadmierna wrażliwość na lekceważenie i krytykę,
 znikomość działań służących przyjemności,
 chłód emocjonalny, spłycenie uczuciowości,
 niska zdolność wyrażania uczuć,
 niezainteresowanie pochwałami i krytyką,
 słabe zainteresowanie doświadczeniami seksualnymi,
 preferowanie samotnictwa, brak bliskich przyjaciół, izolowanie się,
 pochłonięcie fantazjowaniem, marzeniami i introspekcją (analiza własnych
stanów psychicznych, myśli i przemyśleń),
 mała wrażliwość na konwencje społeczne,
 anhedonia (brak lub utrata zdolności odczuwania przyjemności),
 brak celów życiowych i ambicji,
 impulsywność,
 brak wglądu i lęku,
 nieliczenie się z uczuciami innych,
 robienie tylko tego, co służy sobie samemu,
 silna postawa nieodpowiedzialności oraz lekceważenia norm i reguł społecznych,
 niemożność utrzymania stałych związków,
 niska tolerancja na frustrację i próg wyzwalania agresji,
 niezdolność do przeżywania poczucia winy, wstydu, skruchy,
 niezdolność do korzystania z doświadczeń (np. kar),
 obwinianie innych i racjonalizowanie własnych zachowań, które są źródłem
osobowość
chwiejna
emocjonalnie
osobowość
histrioniczna
osobowość
anankastyczna
(kompulsyjnoobsesyjna)
osobowość
lękliwa
(unikająca)
konfliktu,
 przed 15 r.ż.: nawykowe kłamstwo i manipulowanie, zachowania seksualne o
charakterze agresywnym, nadużywanie alkoholu, kradzieże, bójki, rozboje,
 dokonywanie licznych przestępstw,
 nadmierna drażliwość i irytacja,
 autodestruktywny wzorzec życia,
typ impulsywny
 niestabilność emocjonalna,
 brak kontroli działań impulsywnych,
 gwałtowne reakcje na krytykę,
 wybuchy gwałtownych zachowań,
 ochota wyżycia się na innych,
 wroga postawa, nienawiść,
 kłótliwość,
typ borderline (z pogranicza)
 bardzo duża labilność emocjonalna (np. miłość-nienawiść) ,
 impulsywność, brak samokontroli, nieprzewidywalność,
 zaburzony - niestabilny obraz siebie,
 uczucie pustki wewnętrznej (braku sensu w życiu),
 problemy tożsamości,
 wchodzenie w intensywne i niestabilne związki,
 kryzysy emocjonalne połączone z chęcią uniknięcia odrzucenia (lęk przed tym),
 napady intensywnego gniewu i złości,
 działania autoagresywne (samouszkodzenia, próby samobójcze),
 75 % to kobiety,
 zab. współwystępujące: lęk, depresja, ChAD, anoreksja, bulimia,
 3–10% osób z tej grupy popełnia samobójstwo,
 u 1/2 osób hospitalizowanych na ZO diagnozuje się tę odmianę,
 dramatyzowanie, przesadny wyraz emocjonalny,
 uleganie sugestiom ( → urojenia indukowane),
 płytka i chwiejna uczuciowość,
 poszukiwanie wrażeń i docenienia, bycie w centrum,
 koncentracja na atrakcyjności fizycznej,
 stosowanie manipulacji emocjonalnej,
 egocentryzm,
 niestosowna uwodzicielskość,
 płytkość, próżność, poszukiwanie wrażeń,
 reagowanie z przesadą na najdrobniejsze zdarzenia,
 nadmiar wrażliwości i ostrożności,
 pochłonięcie przez szczegóły i regulaminy,
 perfekcjonizm przeszkadzający w wykonaniu zadań,
 nadmierna skrupulatność,
 sztywność i upór,
 oczekiwanie podporządkowania (inni mają robić tak jak ja),
 niechciane myśli i impulsy,
 unikanie kontaktów społecznych z obawy przed odrzuceniem,
 zaniżona samoocena,
 postawa unikając ludzi, ryzykownych sytuacji i wyzwań,
 uporczywe uczucie napięcia i niepokoju,
 poczucie niższości, niedopasowania, odrzucenia, upokorzenia, wstydu,
osobowość
zależna
















dopatrywanie się krytyki i odrzucenia, nadwrażliwość na nie,
niechęć do bliskich związków,
chorobliwa nieśmiałość,
lęk przed podejmowaniem działania,
zab. współwystępujące: depresja, lęk, fobie,
niedojrzałość, bezradność,
pozwalanie innym na decyzje w ważnych osobistych sprawach,
wycofanie z pełnienia dorosłych obowiązków,
podporządkowanie własnych potrzeb innym,
niechęć do stawiania nawet racjonalnych wymagań osobom, od których jest się
zależnym,
obawa przed opuszczeniem,
ograniczona zdolność do podejmowania codziennych decyzji,
astenia (specyficzna budowa ciała: szczupła sylwetka, wąskie ramiona,
zapadnięta klatka piersiowa, długie i szczupłe kończyny),
postrzeganie siebie jako bezradnego,
nadmierna uległość,
postrzeganie siebie jako osoby delikatnej i słabej,
Inne zaburzenia osobowości nie ujęte w klasyfikacji ICD 10
osobowość
narcystyczna




osobowość
depresyjna














osobowość
negatywistyczna
(biernoagresywna)
egoizm, arogancja, beztroska,
przesadne wysokie mniemanie o sobie,
liczne pochłaniające fantazje o urodzie, sukcesie, osiągnięciach,
postrzeganie siebie jako godnej uwielbienia, istotę wyższego rzędu, wymagającą
szczególnego traktowania,
ogólne zniechęcenie,
nastawienie pesymistyczne i fatalistyczne,
skłonność do rozmyślań,
poczucie: bezradności, opuszczenia, bezwartościowości, winy, bezsilności,
zasługiwanie na krytykę i potępienie,
stawianie oporu przy jednoczesnym braku konfrontacji,
poczucie urazy, krzywdy, przekory, sceptycyzmu,
częste niezadowolenie, sprzeciw, protest,
celowe działanie nieefektywne,
naprzemienne rozdrażnienie i wycofanie,
nie uznawanie autorytetów i zwierzchnictwa (krytyka),
kłótliwość, zrzędliwość,
komunikat od rodziców „cokolwiek zrobisz i tak będzie źle”,
zrzucanie odpowiedzialności na innych,
Najrzadziej występujące zaburzenia osobowości
osobowość sadystyczna
osobowość masochistyczna
osobowość schizotypowa
Strategia
Drapieżca
Wołanie o pomoc
Rywalizacyjna
Ekshibicjonistyczna
Autonomiczna
Obronna
Wycofanie
Rytualistyczna
Osobowość
paranoiczna
schizoidalna
dyssocjalna
borderline
histrioniczna
anankastyczna
lękliwa (unikająca)
zależna
narcystyczna
depresyjna
negatywistyczna
sadystyczna
masochistyczna
schizotypowa
Osobowość
Antyspołeczna
Zależna
Narcystyczna
Histrioniczna
Schizoidalna
Paranoiczna
Unikająca
Anankastyczna
Przykład przekonania
Inni ludzie to ofiary
Potrzebuje ludzi żeby przetrwać
Mnie reguły nie dotyczą
Mogę kierować się uczuciami
Związki są przykre
Za fasadą dobrej woli kryją się inne prawdziwe motywy
Ludzie odrzucą mnie takiego jakim jestem
Diabeł tkwi w szczegółach
Motto życiowe
„nie ufaj nikomu”
„możesz pukać, ale nikogo nie zastaniesz”
„zrobię co chcę i kiedy chcę”
„będę bardzo zła, jeśli spróbujesz mnie opuścić”
„skoncentruj na mnie całą swą uwagę”
„po prostu nie chcę popełnić błędu”
„chcę, żebyś mnie polubił, ale boję się, że mnie kiedyś odrzucisz”
„chroń mnie i opiekuj się mną”
„wszędzie widzę tylko siebie”
„nigdy nie będzie już lepiej”
„niektóre jeże chowają kolce”
„twoje cierpienie jest dla mnie życiem”
„potrzebuję cierpienia”
„jestem dziwaczny, inny, obcy”
Formy pracy z uczniem:
depresyjnym:
- wzmacnianie jego pozytywnych stron,
- wskazywanie alternatywnych sposobów rozwiązywania różnych spraw (technika wachlarza),
- modelowanie zachowania na swoim przykładzie,
- nawiązanie relacji z uczniem,
- danie szansy odniesienia sukcesu,
- angażowanie ucznia w pomoc innym (wolontariat),
antyspołecznym:
- stawianie jasnych granic i konsekwencja w ich egzekwowaniu,
- próba nawiązania relacji z uczniem,
- zdecydowanie, nieuchronność siły konsekwencji,
- unikanie straszenia i stosowania gróźb,
- wskazany wysoki poziom autokontroli emocjonalnej (przeciwdziała manipulacji),
- każde negatywne działanie musi spotkać się z adekwatną odpowiedzią,
negatywistycznym:
- nawiązanie relacji z uczniem,
- unikanie nadmiernego wyrażania swojego niezadowolenia, krytycyzmu, obarczania winą, kontroli,
- zmniejszenie dyrektywności przy ustalaniu różnych działań szkolnych w celu poszerzenia autonomii
ucznia,
- przyznanie się do ograniczonej możliwości pomocy,
- niepodważanie przekonań ucznia w zamian za rozmowę nt. ich konsekwencji oraz zaproponowanie
eksperymentalnego sprawdzenie ich słuszności,
obsesyjno-kompulsywnym:
- bezwarunkowa akceptacja (C. Rogers),
- niestawianie nadmiernych wymagań,
- akcentowanie pozytywów w jego pracy i zachowaniu,
- unikanie nadmiernego oceniania,
- dotrzymywanie ustalonych terminów, schematów postępowania,
- uczenie ich sposobów podejmowania decyzji, wskazywanie dobrych wyborów,
- formy spędzania czasu służące obniżeniu lęku i niepokoju (np. sport, techniki relaksacyjne)
unikającym:
- unikać nadmiernego wyrażania swojego niezadowolenia, krytycyzmu, obarczania winą,
- budowanie poczucia wartości,
- wolne tempo,
- akceptacja,
- empatia i bezkrytyczne wsparcie,
- inicjowanie kontaktów społecznych (wolontariat, grupa terapeutyczna),
- zbudowanie dobrej i bezpiecznej relacji opartej na twierdzeniu „W tym momencie zbyt wiele ode mnie
wymagasz” (bez ryzyka pogorszenia relacji z ważną osobą)
- odporność na próby zerwania relacji prowokowane przez ucznia (→ cierpliwość),
Ważne jest, aby nauczyciel swoim postępowaniem, nie prowokował ucznia do unikania,
czym przyczynia się do utrwalenia pewnych wzorców postępowania, które mogą się
zgeneralizować na inne sytuacje życiowe
Narzędzia diagnostyczne (najpopularniejsze):
• "Minnesocki wielowymiarowy inwentarz osobowości" (MMPI)
• 16-czynnikowy kwestionariusz osobowości Cattella
• test przymiotników Gougha i Heilbruna
• inwentarz osobowości MPI i EPI Eysencka
Bibliografa:
1.Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki
diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne "Vesalius", IPiN, Kraków-Warszawa 2000.
2. Millon T., Davis R., Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie. Instytut Psychologii Zdrowia PTP,
Warszawa 2005.
3.Zimbardo P.G., Johnson R.L., McCann V., Psychologia – kluczowe koncepcje. Psychologia osobowości,
PWN, Warszawa 2010.
4. Jakubik A., Zaburzenia osobowości, PZWL, Warszawa 2003