Praca a osobowość, w
advertisement
Z. Galor, Praca a osobowość, w: J. Stępień, Socjologia Pracy i zawodu, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2001, Rozdział VI, ss. 73-81. PRACA A OSOBOWOŚĆ 1. Zdolność do pracy a osobowość 2. Wpływ pracy na osobowość 3. Wpływ czasu pracy na osobowość pracownika 4. Pracowe typy osobowości 5. Bezrobocie a osobowość W codziennych rozmowach słowo osobowość często bywa kojarzone z człowiekiem po prostu, z jego oceną. Tak jest wtedy, gdy słyszymy o kimś np., że to nieprzeciętna osobowość. W tym znaczeniu osobowość jest cechą indywidualną. Jednak socjologowie posługują się tym terminem w znacznie szerszym sensie. Socjologowie, podobnie jak psychologowie, z reguły dążą do sformułowania takich definicji osobowości, które byłyby pozbawione treści oceniających. Interesuje ich nie tyle przewidywanie zachowań poszczególnych jednostek, analizowanie cech im tylko właściwych, różnic między nimi, ile przede wszystkim (lecz nie jedynie) badanie indywidualnych cech powtarzających się w ramach danej zbiorowości społecznej i charakterystycznych dla tej zbiorowości. Socjologiczne ujęcia osobowości1 podkreślają więc społeczne uwarunkowanie psychiki człowieka. Sposób, w jaki uwarunkowanie to jest w nich rozumiane zależy od przyjętych wyobrażeń o procesie uspołecznienia – socjalizacji2. Na podstawie tego, co uznawane jest w tym procesie za najważniejsze dla osobowości różni badacze kreślą odmienne obrazy człowieka. Dla jednych 1 Tak na przykład dla socjologa amerykańskiego H. Blumera: Osobowość reprezentuje organizację tendencji do działania, którą jednostka rozwija w toku interakcji z innymi. Reprezentowany przez Blumera kierunek symbolicznego interakcjonizmu nawiązuje do koncepcji G. H. Meada, przyjmującego, że Osobowość jako coś, co może być dla siebie obiektem, jest strukturą społeczną i powstaje w procesie doświadczenia społecznego. Socjolog rosyjski I. S. Kon uznaje, że z punktu widzenia socjologii najważniejszy jest ten aspekt osobowości, przy którym jest ona rozumiana jako ...społeczna właściwość indywiduum, jako całokształt zintegrowanych w nim społecznie znaczących cech, ukształtowanych w procesie bezpośredniego i pośredniego współdziałania danej osoby z innymi ludźmi, czyniących ją z kolei podmiotem pracy, poznania i obcowania społecznego. Natomiast zdaniem polskiego socjologa – J. Szczepańskiego: Osobowość to element społeczny w człowieku, to zinternalizowana kultura, to dynamiczna organizacja idei, postaw, nawyków nadbudowanych nad naturą biologiczną... Por.: A. Jasińska-Kania, Socjologiczna koncepcja osobowości, Warszawa 1991. 2 Por.: Z. Galor, Socjalizacja a klasy społeczne – zarys problematyki (w) Studia Socjologiczne 1990, nr 1-2. jest on człowiekiem zabawy (homo ludens); dla innych – człowiekiem: twórczym (homo creator), albo działającym (homo agens), albo racjonalnie gospodarującym (homo economicus), czy też człowiekiem wytwórcą (homo faber). Większość koncepcji socjalizacji (która trwa przez całe życie jednostki) odwołuje się do okresu dzieciństwa jako decydującego dla osobowości momentu uspołecznienia. Mowa jest wtedy o wychowaniu, kulturze i itp. Dla innych ujęć socjalizacji charakterystyczne jest natomiast uznanie, że taką ostatecznie decydującą rolę w tym procesie pełni praca3. 1. Zdolność do pracy a osobowość Socjalizacja, czyli inaczej stawanie się “człowieka” człowiekiem, oznacza, że osobowość w chwili narodzin dziecka nie istnieje, lecz powstaje stopniowo w procesie społecznego doświadczenia i działania. Osobowość każdej jednostki rozwija się jako rezultat związków z całością procesów społecznych oraz związków z innymi uczestnikami tych procesów. Z perspektywy (szczególnie) socjologii pracy proces socjalizacji przedstawia się jako proces kształtowania zdolności do pracy – fundamentalnego składnika osobowości. Zdolność do pracy4 jest całością uzdolnień fizycznych i duchowych, istniejących w organizmie, w żywej osobowości człowieka, który je uruchamia przystępując do wytwarzania jakichkolwiek wartości użytkowych. Wytwarzanie jakichkolwiek wartości użytkowych nie oznacza, że chodzi tu po prostu o pracę w znaczeniu pracy zarobkowej, związanej z zatrudnieniem w firmie, urzędzie, czy o pracę wykonywaną przez rolnika. Mowa tu o zjawisku szerszym, do którego należy zarówno przyszycie guzika do koszuli, wystruganie procy, jak i wyprodukowanie komputera. Do najważniejszych składników zdolności do pracy należą: 1) wykształcenie lub/i wychowanie, którego rezultatem są m.in. uwewnętrznione w toku socjalizacji normy społeczne (obyczajowe, moralne, prawne, kulturowe); z punktu widzenia przydatności kogoś do określonej pracy oprócz wykształcenia pod uwagę bierze się również wykwalifikowanie, czyli posiadaną praktykę w danym zawodzie; 2) takie rodzaje sił fizycznych i duchowych, którymi są następujące uzdolnienia: wyobraźnia, wiedza, wola, do której przynależy uwaga jako celowa wola. O wzajemnym współwystępowaniu tych składników w toku wykonywania pracy świadczy choćby przykład pracy sprzedawcy w domu towarowym w 3 Z. Galor, Osobowość a struktury społeczne (w) Studia Socjologiczne 1984, nr 4. Zdolność do pracy jest tym samym, co występujące w klasycznej myśli ekonomiczno-społecznej określenie: siła robocza, które to pojęcie nie ma nic wspólnego z potocznym jego rozumieniem jako siły mięśni , siły fizycznej (por. K. Marks, Kapitał, t. 1, Warszawa 1951, s. 177, 182.). 4 Londynie z początku lat 20. XX wieku. Musiał on znać 6 języków obcych w zakresie podstawowego słownictwa wymaganego dla dokonania aktu sprzedaży - kupna (to element wykształcenia); znać i przestrzegać normy grzecznościowe, kulturowe (- to element wychowania); znać wszystkie rodzaje i marki sprzedawanych przez siebie towarów – (to element wiedzy); ciągle podczas całego dnia pracy skupiać swoją uwagę na kupujących i ich życzeniach (toelement woli). Obowiązki i prawa związane z wykonywaną pracą, czy innymi działaniami poszczególnego człowieka, socjologowie zwykli określać mianem roli społecznej i także na tej podstawie budować pojęcie osobowości. Role społeczne pracownika, matki, ojca, przyjaciela itp. wydają się określać osobowość: powiedz mi jaką rolę pełnisz, a powiem tobie jaką masz osobowość. Pogląd ten został jednak w socjologii podważony. W rzeczywistości, wbrew codziennym naszym odczuciom to “nie rola określa osobowość, gdyż tak jak osobowość, rola jest tylko określonym rezultatem, stroną działalności indywiduum, lecz odwrotnie: osobowościowa swoistość określa swoistość ról pełnionych przez jednostkę”5. Zatem, to jakie role społeczne przypada nam pełnić w życiu zależy od cech naszej osobowości. Gry i zabawy dzieci oceniane na co dzień jako niewinne, z punktu widzenia socjologii wcale niewinnymi nie są. Mają one bardzo duże znaczenie dla formowania się osobowości. Podstawowym znaczeniem zabawy jest rozwijanie zdolności w tym szczególnie zdolności do pełnienia przyszłych ról społecznych. Dziecko bawiące się np. w matkę, nauczyciela, sprzedawcę czy policjanta przyswaja sobie pewne cechy ról społecznych matki, nauczyciela, sprzedawcy, policjanta. Osobowość jest więc specyficzną strukturą (całością) bio-psycho-społeczną, której zasadniczy element stanowi zdolność do pracy. Wszelkie pełnione przez ludzi role społeczne, np. rola pracownika, zależą od cech ich osobowości. 2. Wpływ pracy na osobowość Elementarny rodzaj uwarunkowania osobowości przez pracę wyraża, fakt, (często niedoceniany zarówno w życiu codziennym jak i w nauce o człowieku), że ludzie muszą nade wszystko jeść, pić, mieszkać, ubierać się, a więc muszą pracować zanim będą mogli walczyć o panowanie, zajmować się polityką, religią, filozofią itp. Aby określona grupa ludzi mogła uprawiać działalność polityczną, naukową, artystyczną musi istnieć podział pracy między nimi a tymi, którzy wytwarzają niezbędne do życia dobra materialne. Bez istnienia produkcji i wymiany dóbr materialnych, dzięki którym politycy, artyści, duchowni uzyskiwać mogą niezbędne środki egzystencji, nie byliby oni w stanie wykonywać swojej działalności. Ten historyczny fakt pojawienia się w 5 K. Akiszew, Czełowiek, indiwid, licznost, Ałma-Ata, 1978, s. 119. społeczeństwach grupy ludzi, którzy nie muszą sami zajmować się produkcją dóbr materialnych, aby uzyskiwać środki do życia (w społecznościach plemiennych byli to np. czarownicy, wodzowie) ujmowany jest w socjologii pracy dwojako. Tradycyjnie, jako podział pracy na pracę fizyczną i umysłową, co prowadzi do rozpatrywania różnic między osobowością pracownika fizycznego i osobowością pracownika umysłowego. Określenia tych grup amerykańskiego socjologa Ch. Millsa: niebieskie kołnierzyki (robotnicy) i białe kołnierzyki (urzędnicy), oddają różnice warunków ich pracy. Odmienności te wyrażają się w cechach osobowości. Choćby w języku, czego dowiodły badania angielskiego socjolingwisty E. Bernsteina. Język robotników w porównaniu do języka urzędników, inteligentów odznacza się m.in. zdecydowanie częstszym stosowaniem czasowników (przez to wyraża postawę bardziej aktywną). Podczas, gdy dla języka urzędników, inteligentów charakterystyczna jest obecność w nim bardzo dużej liczby przymiotników (wyraz postawy bardziej biernej). Drugie ujęcie jest konkurencyjne wobec pierwszego. Wyrosło ono w dużym stopniu z krytyki poglądów zwolenników pierwszego stanowiska. Wśród zarzutów wysuwano takie, jak ten - o niejasności kryterium odróżniania pracy fizycznej i umysłowej, czy ten - o anachroniczności takiego rozumienia pracy we współczesnych społeczeństwach. Ujęcie konkurencyjne przyjmuje, że praca to taki rodzaj działań, które są źródłem uzyskiwania środków do życia oraz wyróżnia pracę (bezpośrednio i pośrednio) produkcyjną i nieprodukcyjną6. Praca bezpośrednio produkcyjna występuje niezależnie od wszelkich ustrojów społecznych. Jest podstawowym typem pracy ludzkiej, warunkiem istnienia człowieka. Polega ona na celowym, produkcyjnym działaniu przystosowującym materiały dane przez przyrodę do potrzeb ludzi. Taki charakter ma np. praca górnika, rolnika. Natomiast praca pośrednio produkcyjna to praca, która stanowi niezbędny warunek wykonywania prac bezpośrednio produkcyjnych. Do tego typu pracy należy m.in. transport dóbr materialnych, kierowanie i organizowanie , nadzór i kontrola, rachunkowość i księgowość. Specyfikę pracy nieprodukcyjnej możemy wyrazić, mówiąc, że jest to wszelka działalność, która stanowi podstawę uzyskiwania środków utrzymania i nie jest pracą produkcyjną. Do tego rodzaju pracy należą prace: wojskowego, policjanta, pracownika służby bezpieczeństwa i wywiadu, prokuratora, pracowników sądów oraz więziennictwa, urzędników administracji państwowej, etatowych funkcjonariuszy partii politycznych oraz organizacji społecznych naukowców, nauczycieli, bibliotekarzy, pracowników muzeów, dziennikarzy, duchownych itd. wykonywane w: lecznictwie (lekarzy, pielęgniarek i in.); usługach wypoczynkowo-turystycznych; instytucjach rozrywkowych, sporcie 6 Teorię pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej zawierają publikacje S. Kozyra-Kowalskiego i J. Tittenbruna. Zasadnicza odmienność warunków związanych z wykonywaniem prac produkcyjnych i nieprodukcyjnych (przy zróżnicowaniu w obrębie każdej z nich) wpływa na osobowość ludzi prace te wykonujących. Dobitnym przykładem na to (gdy pod uwagę weźmiemy długość czasu wykonywania danej pracy ze względu na jej szkodliwy wpływ na organizm pracownika) jest fakt, że hutnik obsługujący piec martenowski po sześciu latach winien zmienić stanowisko pracy, często przejść wcześniej na emeryturę, podczas gdy profesor uniwersytecki może po przejściu na emeryturę nadal efektywnie pracować zawodowo. 3. Wpływ czasu pracy na osobowość pracownika Wpływ pracy na budżet czasu człowieka – czasu, którym dysponowanie umożliwia rozwój osobowości - pozostaje w zależności od poziomu rozwoju ekonomicznego danego społeczeństwa. Im jest on wyższy, tym bardziej możliwe staje się skrócenie czasu pracy ludzi aktywnych produkcyjnie, co zwiększa ilość czasu, jaki mogą oni przeznaczyć na inne, niż praca działania: uprawianie sportów, sztuki, religii. W przeciwnym przypadku wpływ pracy na budżet czasu człowieka przejawia się jako ograniczanie możliwości wykonywania innych zajęć przez czas związany z pracą. Kobiecie pracującej, która utrzymuje małe dzieci, trudno pogodzić obowiązki zawodowe z domowymi. Ale ten sposób wpływu pracy na życie ludzkie dotyczy nie tylko pracujących matek obarczonych małymi dziećmi. Wagę tego problemu ukazują badania socjologiczne, porównujące sytuacje w wielu społeczeństwach. Unaoczniają one fakt, że „zarobkowanie i zaopatrywanie się w dobra i usługi zabiera dotychczas suwerenną, olbrzymią większość życia ludzkiego, wyczerpując energię, uwagę i wrażliwość pracujących (80% doby wyłączając sen)7. Wykazują ponadto to, co każdy pracujący może odnaleźć w swoim codziennym doświadczeniu: ujemne oddziaływanie długiego czasu pracy na możliwości wypoczynku, rozrywki, korzystania z kultury itd. Długość czasu pracy warunkuje również treść podejmowanych czynności poza pracą. Badania wykazują, że im czas wolny pracownika jest krótszy, w tym większym stopniu ogranicza się do najbardziej biernych zajęć rozrywkowych. „Gdy się ma mało czasu i jest się bardzo zmęczonym, można co najwyżej przekartkować magazyn, wziąć się za komiks czy też posłuchać muzyki rozrywkowej, a nie wybrać się na koncert czy przeczytać poważną książkę”8Aby oddać się aktywnym zajęciom po pracy, trzeba zwykle przeznaczyć na nie określoną ilość czasu. Dotyczy to działalności politycznej, czy artystycznej, pójścia do teatru czy na koncert. Stąd też pracownik, podejmujący po właściwej 7 R. Richta i in., Cywilizacja na rozdrożu, Warszawa 1971, s. 194. Stwierdzenie francuskich socjologów cytowane w: J.Danecki, Jedność podzielonego czasu, Warszawa 1974, s. 330. 8 pracy różne zarobkowe zajęcia dodatkowe nie będzie zwykle w stanie wykroić dość czasu na tego rodzaju działania. Poprzestanie on zapewne na oglądaniu telewizji czy słuchaniu radia. Wiele czynności pozaprodukcyjnych wymaga systematycznego poświęcania im czasu. Nie tylko więc dorywcze dodatkowe zarobki, ale np. pojawiające się nieregularnie godziny nadliczbowe dezorganizują schemat podziału czasu na pracę i na nie-pracę, utrudniając np. podjęcie nauki w szkole wieczorowej, studiów zaocznych itd. Powyższe zależności wskazują na rolę, jaką w aktywności człowieka poza pracą odgrywa rytm pracy, a więc rozmieszczenie godzin pracy w skali doby, tygodnia i roku. Wpływ dobowego rytmu pracy na organizację życia to przede wszystkim wpływ zmianowości pracy. Praca wielozmianowa wywiera poważny wpływ na życie rodzinne, towarzyskie pracownika, oddziałuje na możliwość korzystania przezeń z rozrywek kulturalnych, na jego działalność społeczną, polityczną i samokształceniową. Praca zmianowa utrudnia np. działalność wychowawczą i sprawowanie opieki nad dziećmi, uniemożliwia wspólne formy spędzania wolnego czasu przez całą rodzinę. Ogranicza ona, jeśli nie wyklucza możliwość uczestnictwa w kulturze – uczęszczania na organizowane z reguły wieczorem spektakle teatralne, operowe, koncerty, imprezy estradowe, uczestniczenia w regularnie odbywających się zajęciach koła zainteresowań itd. Praca w systemie zmianowym osłabia także aktywność polityczną pracownika, wyklucza podjęcie przezeń zorganizowanego dokształcania się. Pełniejszy obraz znaczenia rytmu pracy dla możliwości świadomego kształtowania przez pracownika własnych cech osobowościowych odsłoni się przed nami, gdy weźmiemy pod uwagę rytm pracy w ciągu tygodnia i roku. Wprowadzenie dwóch dni wolnych w tygodniu stwarza sprzyjające warunki dla podejmowania takich czynności jak sport i turystyka czy zajęcia amatorskie. Dla osób łączących pracę z nauką dodatkowy dzień wolny oznacza możliwość zwiększonej koncentracji nad książką czy wykładami. Pięciodniowy tydzień pracy ma pozytywny wpływ na życie rodzinne. Umożliwia on bowiem wykonanie koniecznych robót domowych zwykle zabierających całą niedzielę – w jednym z dni wolnych, a przez to poświęcenie drugiego dnia w całości rodzinie. Ważne znaczenie dla osobowości pracownika ma również rozkład czasu jego pracy w skali rocznej. Np. podział okresu urlopu na wiele części odbiera mu w znacznym stopniu rolę szczególnie potrzebnego czynnika długotrwałej regeneracji sił fizycznych i psychicznych pracownika. 4. Pracowe typy osobowości Spojrzenie na cechy osobowościowe ludzi związanych z wykonywaniem różnych rodzajów pracy pozwala wydobyć właściwości im wspólne. Są one niczym odcisk pieczęci. W sylwetce, ubiorze, budowie ciała, stanie organizmu, psychice, wartościach i poglądach znajdują swoje swoiste odbicie, swój osobowościowy wyraz, warunki pracy wspólne odmiennym grupom pracowników. Układ takich właściwości stanowi o wyróżnianiu pracowych typów osobowości, czyli typów osobowości kształtowanych pod wpływem rodzajów wykonywanych prac: typ osobowości pracownika bezpośrednio produkcyjnego: górnika, rolnika, drwala i in. typ osobowości pracownika pośrednio produkcyjnego: kierownika, dyrektora, zaopatrzeniowca i in. typ osobowości pracownika nieprodukcyjnego: policjanta, nauczyciela, lekarza i in. typ osobowości pracownika wykonującego usługi, czyli taki rodzaj pracy, który zaspokaja potrzeby ludzi w postaci samej działalności, a nie jej materialnego produktu i występuje jako praca żywa, a nie uprzedmiotowionej: taksówkarza, fryzjera, masażysty i in. typ osobowości związany z wykonywaniem quasi-pracy, która różni się od pracy tym, że nie stanowi podstawy uzyskiwania środków utrzymania: gospodyni domowej9 i in.; typ osobowości związany z wykonywaniem lumpen-pracy – takich działań, które są podstawą uzyskiwania środków do życia, lecz w przeciwieństwie do pracy nie tworzą żadnych nowych wartości: żebraka, złodzieja, gangstera i in. Wśród ogólnosocjologicznych prób klasyfikacji typów osobowości do pracy jako podstawy wyodrębnienia takiego typu odwołuje się klasyfikacja F. Znanieckiego, który wyróżnił następujące typy osobowościowe (ukształtowane pod wpływem wypełniania przez jednostkę ról społecznych narzuconych przez społeczeństwo): człowiek dobrze wychowany – typ osobowości będący wynikiem oddziaływania szkoły, gdzie jednostka nabrała nawyku ciągłego poszukiwania dobrej oceny człowiek pracy – typ osobowości ukształtowany pod wpływem środowiska pracy człowiek zabawy – typ osobowości powstały pod wpływem kręgów zabawowych, towarzyskich i grup rówieśniczych; dotyczy ludzi 9 Według obliczeń pewnego kanadyjskiego towarzystwa ubezpieczeniowego, gospodyni domowa (w rodzinie z mężem i dwojgiem dzieci) pracuje tygodniowo przeciętnie 100 godzin, a wartość tej pracy (cas trwania poszczególnych czynności pomnożony przez średnią cenę rynkową pracy sprzątaczki, kucharki itp.) wynosi ok. 280 dolarów –dane z końca lat siedemdziesiątych. Ponad 5 mln kanadyjskich gospodyń domowych tworzy produkt odpowiadający blisko 30 % produktu narodowego brutto. Por.: Ile warta jest żona, Zycie Gospodarcze, nr 51-52, 1980. pochodzących z bogatych rodzin i pozostających we własnym środowisku społecznym ludzie zboczeńcy – typ osobowości ludzi nie podporządkowujących się wymogom własnego środowiska; występuje w dwóch odmianach: pozytywnej – innowatorzy, odkrywcy oraz negatywnej – przestępcy. We współczesnej nam literaturze z pogranicza socjologii i beletrystyki znaleźć można innego rodzaju próby klasyfikacji. Oto jedna z nich, której autor będący właścicielem prywatnej firmy, ukrywający się pod pseudonimem V, wyróżnia wśród byłych swoich pracowników następujące typy: tępi i leniwi – tzw. gryzipiórki, kujony i lizusy; charakteryzują się oni tym, że „jeśli udziela się im prostych, jasnych poleceń, gryzipióry mogą wykonywać powszechnie prace całkiem znośnie, będą się też cieszyć umiarkowanymi podwyżkami (...) i będą sobie cenić to, że się ich zalicza do swoich podwładnych”10 bystrzy, ale leniwi – wymagają nieustannego ich poganiania, muszą być pilnowani, lecz to oni właśnie wykonują w przedsiębiorstwie większość najbardziej skomplikowanych i odpowiedzialnych prac. Ludzie tego typu wymagają jednak motywacji do pracy wzbudzonej za pomocą kija, gdyż brak im przysłowiowego wewnętrznego żaru, który jest siłą napędową w dążeniu do osiągnięć tępi, ale ambitni – przebiegli, urodzeni schlebiacze, tzw. głupole; nielojalni, użyteczni, gdyż zwykle nie szczędzą wysiłku, aby się przypodobać; nie wolno jednak darzyć ich zaufaniem; zdolni, ambitni, pragną władzy nad innymi, lecz nie mają ku temu predyspozycji; nie odznaczają się też umysłową bystrością bystrzy i ambitni – ludzie o usposobieniu oschłym lub pogodnym, drażliwi lub beztroscy, mroczni bądź przyjaźni; dążą do „zakończonego sukcesem wywiązania się z powierzonych sobie zadań i do pomnożenia zwycięstw odnoszonych przez organizację”11 O sile wpływu wykonywanej pracy (zawodu) na kształtowanie się różnych typów osobowościowych, świadczą również liczne dzieła literackie, choćby tytułowi „Szewcy” – S. I. Witkiewicza. Tego rodzaju świadectwa znajdujemy również w literaturze polskiej z okresu 1864-1914. W latach osiemdziesiątych tego czasu społeczne odczucia wobec nędznego położenia i niskich płac robotników na ziemiach zaboru pruskiego wyrażała m.in. twórczość anonimowych autorów. Poniższy wiersz ukazuje jednoznacznie negatywny wpływ określonych historycznie warunków pracy (i płacy) na cechy pracowych typów osobowościowych12: 10 V, Menager jak Mafioso, Warszawa 1995, s. 92. Ibidem, s. 94. 12 M. Żurowski, Praca w poglądach Polaków w latach 1864 – 1914 (w:) Studia z dziejów poglądów na pracę w Polsce do 1914 roku, Cz. Luczak (red.) , Poznań 1982, s. 179. 11 (...) Dlaczego ślusarz robi kasy, Których nie może ogień spożyć Na nic mu one, bo w te czasy Na pewno nie ma w nie co włożyć. Dlaczego krawiec, co wciąż szyje Surduty, fraki, modne spodnie A jednak wiecznie w nędzy żyje I nie może się ubrać modnie? Dlaczego ten co nie pracował Rozbija się w wspaniałym gmachu A mularz, który go budował Często nad głową nie ma dachu? Szewc, co od świtu do północy Siedzi na stołku jak przykuty Dlaczego niema tyle mocy Aby miał zawsze całe buty? Górnik, za marny byt nędzarza Z wnętrzności ziemi skarb wydziera Świat węglem, złotem on obdarza Dlaczego z głodu sam przymiera? Kowal, kołodziej wielką pracą Robiąc karety, tracą zdrowie I chociaż niby mu zapłacą Lecz kto korzysta a nich? ... Panowie. Bo nasza korzyść zawsze jedna Głód, nędza, starość i choroba Zawsze i wszędzie dola biedna To nam najlepiej się podoba ... 5. Bezrobocie a osobowość Realia współczesnego życia w większości krajów świata wymagają zwrócenia uwagi na zjawisko przeciwstawne pracy – na bezrobocie, jego skutki dla osobowości człowieka bez pracy. Bezrobocie w Polsce wywołało spadek liczby osób żyjących na poziomie zadowalającym i wzrost skali ubóstwa13. Jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że zaspokojenie indywidualnych potrzeb (żywnościowych, mieszkaniowych, 13 Por.: Socjologia bezrobocia, Katowice 1999. zdrowotnych i in.) zależy od tego, co ekonomiści nazywają popytem efektywnym (czyli: co realnie mogę kupić za posiadane pieniądze, w jakim stopniu mogę zaspokoić taką czy inną swoją potrzebę), wówczas skutki bezrobocia w sposób zasadniczy tworzą bariery dla rozwoju osobowości. Sprzyjają one regresowi, patologizacji czy rozpadowi osobowości. Dotyczy to szczególnie długotrwałego bezrobocia i zarówno tych ludzi, którzy wcześniej pracowali jak i tych, którzy przedtem nigdy nie byli zatrudnieni (np. bezrobotni absolwenci). Charakterystyczne sposoby radzenia sobie ze spadkiem dochodów bezrobotnych polegają na: podejmowaniu przez bezrobotnego pracy dorywczej; podejmowaniu pracy dodatkowej przez członków jego rodziny; ograniczeniu wydatków (na: żywność, odzież i obuwie, kształcenie i kulturę, wyjazdy i transport), rezygnacji z wyjazdów wypoczynkowych, całkowitej lub częściowej rezygnacji z odpłatnych usług, nieregularnym płaceniu za mieszkanie, wydawaniu oszczędności, zaciąganiu pożyczek, ubieganiu się o pomoc w organizacjach, sprzedaż cenniejszych przedmiotów i in.14. Badania M. W. Reissa15 ukazały typowe reakcje bezrobotnych na znalezienie się w sytuacji braku pracy. Dwie zasadnicze strategie, zindywidualizowana i zespołowa krzyżują się z uwarunkowaną cechami osobowościowymi bezrobotnego orientacją „na wewnątrz” oraz orientacją „na zewnątrz”: Systematyzacja reakcji Możliwych na bezrobocie Zindywidualizowana strategia reagowania samobójstwa, psychozy zakłócenia psycho-somatyczne 14 czyny kryminalne, różne stopnie agresji bezcelowe wędrówki M. Szylko-Skoczny, Społeczne skutki bezrobocia w wymiarze lokalnym, Warszawa 1992, s. 35. M. W. Reiss, Psychische Veranderungen bei Jugendlichen ohne Arbeit. Eine Empirische Studie zur den Folgewirkungen der Arbeitslosigkeit, Weinheim – Basel 1980, s. 67. 15 emocjonalna niestabilność (depresja, lęk) poczucie niższej wartości po mieście zwiększona gotowość do mobilności kontynuacja kształcenia udział w przeszkoleniach orientacja na wewnątrz sięganie po narkotyki (ucieczka do subkultur) orientacja na zewnątrz grupy samopomocy inicjatywy bezrobotnych tworzenie band walki pomiędzy pracownikami strajki okupacyjne przedsiębiorstw strategie zespołowe Badania w formie case study (studium przypadku) nad losami poszczególnych bezrobotnych pozwoliły wyodrębnić w sytuacji bezrobocia długotrwałego (co najmniej rok po utracie pracy) zasadniczą prawidłowość zachowań określaną jako schody wiodące do rozpaczy16. Poszczególne stopnie tych, prowadzących w dół, schodów ujmowane są następująco: 1. szok jest pierwszą reakcją w zasadzie wspólną dla wszystkich ludzi, którzy utracili pracę, szczególnie wtedy, gdy jej utrata jest niespodziewana i straty z tego powodu są nader wysokie; ten stopień odznacza się głębokim pesymizmem oraz paraliżem uniemożliwiającym jakiekolwiek działanie; 2. zaprzeczanie zaistniałej sytuacji, które najczęściej przybiera formę euforycznego optymizmu („W końcu poznałem najgorsze! To wspaniałe – w końcu jestem wolny. Mogę robić, co chcę! Jestem elastyczny, nie taki, 16 W. Schwarz, Unemployment, „New Connexions”, nr 6, 1989, ss. 59 – 63. jak ci bezrobotni, co nie potrafią robić nic innego niż to, co robili. Ja mogę robić wszystko!”); 3. poszukiwanie pracy ukazuje przede wszystkim ograniczenia na które napotyka szukający pracy; zależnie od jego cech - gdy w ogóle są jakieś propozycje pracy – bariery te dotyczą albo wieku („Po czterdziestce nie zatrudniamy.”), albo dużo niższej niż oczekiwana płacy, albo też wymaganych kwalifikacji i wykształcenia; po co najmniej miesiącu bezskutecznych poszukiwań pojawia się apatia, pustka wewnętrzna po straconej nadziei i energii dla wykorzystania kolejnych możliwości, z których każda kolejna wydawała się przynieść zatrudnienie; 4. rozpacz pojawia się jako wynik nieudanego poszukiwania pracy, z czym łączy się pogłębiające się poczucie izolacji, które przynosi bezrobocie; zanika więź przyjaźni opartych na pracy; dramatycznie zmienia się poczucie czasu – dzień staje się bezsensowny i trwa wieki; nie pomagają uwagi członków rodziny takie ta: „Nikt nie da tobie pracy, jeżeli ciągle będziesz leżał w łóżku”; 5. rezygnacja z poszukiwania pracy („Czas biegnie, nie ma już powodu, żeby się denerwować. Zrobiłem wszystko, co mogłem. Popadłem w rutynę życia z dnia na dzień. Żadne plany nie mają sensu.”); znajdowanie się na tym stopniu oznacza przyjęcie swojej sytuacji za wyrok losu, czemu towarzyszy bierność i zmiana dotychczasowego, wcześniej związanego z posiadaniem pracy, sposobu życia; skutki rezygnacji przybierają również inne formy, od drobnych kradzieży, poprzez poważne przestępstwa kryminalne, aż do samobójstwa bezrobotnego włącznie. Skutki (szczególnie, długotrwałego) braku pracy dla osobowości są równie głębokie, jak wpływ na osobowość człowieka pracy i warunków związanych z jej wykonywaniem. Literatura 1. K. Akiszew, Czełowiek, indiwid, licznost, Ałma-Ata, 1978, 2. J.Danecki, Jedność podzielonego czasu, Warszawa 1974Z. 3. Galor, Socjalizacja a klasy społeczne – zarys problematyki (w) Studia Socjologiczne 1990, nr 1-2 4. Z. Galor, Osobowość a struktury społeczne (w) Studia Socjologiczne 1984, nr 4. 5. „Ile warta jest żona”, Zycie Gospodarcze, nr 51-52, 1980. 6. Introduction to Sociology, L. A. Coser I in. (red.), San Diego – New York 1985 7. A. Jasińska-Kania, Socjologiczna koncepcja osobowości, Warszawa 1991 8. K. Marks, Kapitał, t. 1, Warszawa 1951, 9. M. W. Reiss, Psychische Veranderungen bei Jugendlichen ohne Arbeit. Eine Empirische Studie zur den Folgewirkungen der Arbeitslosigkeit, Weinheim – Basel 1980R. Richta i in., Cywilizacja na rozdrożu, Warszawa 1971 10.Socjologia bezrobocia, Katowice 1999 11.W. Schwarz, Unemployment, „New Connexions”, nr 6, 1989, 12.Szylko-Skoczny, Społeczne skutki bezrobocia w wymiarze lokalnym, Warszawa 1992 13.V, Menager jak Mafioso, Warszawa 1995, s. 92. 14.M. Żurowski, Praca w poglądach Polaków w latach 1864 – 1914 (w:) 15. Studia z dziejów poglądów na pracę w Polsce do 1914 roku, Cz. Luczak (red.) , Poznań 1982, s. 179.
