Francja - Powszechna Historia Panstwa i Prawa

Francuska monarchia lenna (987 - 1302)
- 987 - wygaśnięcie dynastii karolińskiej
- bezpośredni wasale korony powołują w drodze elekcji na tron Hugo Capeta
- głęboki feudalizm, Francja kompletnie rozbita
- obowiązuje zasada "wasal mojego wasala nie jest moim wasalem", ale nie ma przymusu lennego
- władca stopniowo integruje terytoria, likwiduje bezpośrednie lenna i włącza je do swej domeny - królowie
dokonują tego poprzez:
- skrupulatne wykorzystywanie prawa lennego - ściga za najdrobniejszą felonię
- wojny z Anglią w pierwszej ćwierci XIII wieku
- przejęcie lenna, w którym wygasa rodzina wasala (wykorzystanie braku przymusu lennego)
- małżeństwa z dziedziczkami lenna
- wykupywanie lenn
- kapetyngowie umacniają się na tronie, Filip IV Piękny posiada już 2/3 terytoriów francuskich, następuje
złamanie systemu lennego, stabilizacja władzy królewskiej
- 1302 - po raz pierwszy w sprawach państwa zabierają głos reprezentacji społeczeństwa feudalnego zgromadzenie Stanów Generalnych
Król:
- król ma dwojaką rolę:
* rex Francorum (król Franków) - na tej podstawie król rości sobie prawo do zwierzchnictwa
nad całym państwem
* dux Francorum (książę Franków) - jako jeden z wasali, hrabia Paryża i Orleanu - dotyczyło to
uprawnień króla względem jego własnej domeny
- tron jest elekcyjny od 987 roku
* elektorami bezpośredni wasalowie korony dla których monarcha był tytularnym suzerenem lennym
* Hugo Kapet chce umocnienia swojej dynastii, jeszcze w 987 przeprowadza elekcję swego syna
Roberta
* tworzy się zasada desygnowania następcy i primogenitury - najstarszy syn z prawego łoża
* Filip II August nie desygnuje następcy uważając, że istnieje już przyjęta zasada przejęcia sukcesji
przez syna króla - potwierdza się to, na tron wstępuje Ludwik VIII (1223)
* powstaje stąd zasada ciągłości monarchii ("umarł król, niech żyje król")
- król jest zwierzchnikiem lennym królestwa
* odbudowywanie autorytetu poprzez przejmowanie lenn i wcielanie ich do domeny
- jest strażnikiem pokoju
* trwają wojny prywatne - prawo lenne dozwalało dochodzenia roszczeń siłą
* Kościół wprowadza:
- pokój boży (pax Dei) - zakaz atakowania duchownych, kupców, wdów, sierot
- rozejm boży (treuga Dei) - zakaz walk w adwent, wielki post, Boże Narodzenie, Wielkanoc,
niedziele, itp.
- Kościół łączy się w walce z tzw. gwałcicielami pokoju
* państwo zapewnia czterdziestodniówkę królewską (kwarantannę) - przeczekanie 40 dni od chwili
wypowiedzenia wojny
* 1258 - zakaz wojen prywatnych, ale nie udaje się tego skutecznie wyegzekwować
- jest najwyższym sędzią
Zarząd kraju:
- przy królu funkcjonują rady o niesprecyzowanym składzie złożone z dygnitarzy i ludzi bliskich politycznie i
osobiście królowi
- istnieje również kuria królewska (curia regis) - nadworna rada złożona z bezpośrednich wasali króla (choć król
zapraszał tylko tych, którzy go popierali)
- z czasem w składzie kurii zaczęli znajdować się również fachowcy z niższej szlachty, duchowieństwa, a nawet
mieszczaństwa - początek zespołów dla różnych spraw specjalnych, które rozwiną się w XIV wieku (Ścisła Rada
Królewska, Parlament Paryski, Izba Obrachunkowa, Stany Generalne)
- przy królu funkcjonował zespół wielkich dygnitarzy koronnych - dożywotni, dziedziczni:
* seneszal - dowodzący wojskiem, zastąpiony przez konetabla w 1191
* kanclerz - z reguły duchowny, kierownik kancelarii (powoływany do 1227, zastąpiony strażnikiem
pieczęci)
Sądownictwo:
- władza sądowa należy do króla
- król sprawuje ją przez swoich urzędników centralnonadwornych i terenowych
- we władztwach lennych władza sądowa w rękach wasali
- istniały przypadki królewskie - przestępstwa interesujące państwo, nie objęte immunitetami
- do XIII wieku upowszechnia się apelacja - wypiera to naganę wyroku
- przełom XIII i XIV wieku: wykształca się Parlament Paryski - specjalny sąd najwyższy - ostatnia instancja
MONARCHIA STANOWA (1302-1484) I ABSOLUTNA (1484-1789)
- zakończenie procesu jednoczenia ziem francuski - przyłączenie angielskiego Calais w 1558, w 1620 wcielenie
pirenejskiej Nawarry i Bearnu
- coraz to bardziej umacniająca się władza monarsza natrafia na opory - wojny religijne, opozycja do rządów
kardynalskich (fronda), trudności finansowe - z wszystkiego udaje się wyjść aż do rewolucji w 1789
Król:
- w okresie monarchii stanowej władza królewska ma pełny charakter publicznoprawny
- prawnicy (legiści) budują pozycję króla:
* najwyższy lennik - przekształcenie w kontrolę wszystkich stosunków lennych
* "król źródłem sprawiedliwości" - zwierzchnictwo nad sądami
* "król jest cesarzem w swoim królestwie" - nieograniczona władza, jak w Rzymie
- władza króla jest suwerenna
- król ma władzę absolutną
Sprawa następstwa tronu:
- w 1328 wygasa dynastia kapetyngów na Karolu IV Pięknym
- tron otrzymuje dynastia Walezjuszy (linia boczna kapetyngów) - Filip VI
- spokrewniony przez matkę wnuk Filipa VI król angielski Edward III rości pretensje do tronu - odrzucono jego
pretensje na podstawie prawa salickiego - tronu nie mogły dziedziczyć kobiety - wybucha wojna stuletnia
(1337-1453)
- 1420 - król Karol VI wydaje traktat w Troyes - naznacza następcą zięcia, króla Anglii - Henryka V, pomija
pierworodnego syna
- ruch Joanny d'Arc doprowadza do przejęcia tronu przez prawowitego władcę - Karola VII
- w XVII zostają sformułowane prawa fundamentalne monarchii (stojące ponad królem)
1) zakaz zmieniania przez króla zasad następstwa tronu
2) korona może przejść tylko na pierworodnego, legalnego syna króla świeckiego stanu
3) zakaz dysponowania domeną królewską pojmowaną w sensie publicznym - własność państwa
4) nakaz wyznawania przez króla religii katolickiej
5) na straży praw fundamentalnych stał Parlament Paryski
* prawa fundamentalne czymś w rodzaju konstytucji, ale nie określają ustroju państwa
* król ostatecznie przestaje być właścicielem państwa, staje się jego najwyższym organem
* król może poszerzać granice państwa, ale nie uszczuplać
* apanaże (nadanie ziemi młodszym synom) - musi być to tak uregulowane prawnie, aby zachować
lojalizm wobec króla i by ziemie wróciły do korony w razie wygaśnięcia linii męskiej rodu apanażysty
- "państwo to ja" - powiedzenie Ludwika XIV - wyraz absolutyzmu we Francji
- król skupia pełnię władzy - jest omnipotenty:
* ustawodawstwo - ordonanse, postanowienia w radzie królewskiej
* władza wykonawcza
* jurysdykcja
* reprezentacja państwa, polityka zagraniczna, zwoływanie Stanów Generalnych, obsadzanie urzędów
- ograniczenia króla od czasów stanowych:
* brak nowych podatków bez zgody Stanów Generalnych
* ordonanse mogą wejść w życie dopiero po zarejestrowaniu prze Parlament Paryski
* król jako katolik powinien przestrzegać prawa bożego i kanonicznego
* prawa fundamentalne
Organy państwowe we Francji:
- kolebką organów funkcjonujących przy królu: Stanów Generalnych, Rady Królewskiej, Izby Obrachunkowej i
Parlamentu Paryskiego była średniowieczna kuria królewska uzupełniona fachowcami z różnych stanów
Stany Generalne:
- zwołane przez Filipa IV w 1302 r. - król potrzebował szerokiego poparcia w konflikcie z papieżem Bonifacym
- kolejne Stany w 1303 dotyczą likwidacji Zakonu Templariuszy
- kolejne Stany dotyczą w związku z potrzebami rozbudowy aparatu państwowego i wojska - czyli podatki
- skład: 3 kurie po 300 posłów reprezentujące 3 stany - duchowieństwo, szlachtę, mieszczan (stan trzeci)
- wyborcy zaopatrywali wybrańców do zgromadzenia w wiążące instrukcje - nie była to zatem reprezentacja
narodowa
- obrady osobno, 1 kuria - 1 głos; zazwyczaj liczy się jednomyślność, ale niekiedy wystarcza większość 2:1 co
stawia w złej pozycji stan trzeci
- 1435: uchwalono królowi stały podatek, 1439: zmieniony na podatek z przeznaczeniem na wojsko - powoduje
to zaniechanie przez króla zwoływania Stanów Generalnych, choć nie są one zlikwidowane
- Po 1484 Stany Generalne zostały zwołane w XVI w. tylko trzy razy
- Od XVII w. zwołane zostały już tylko raz w ciągu 170 lat, aż do Rewolucji Francuskiej
Stany Prowincjonalne:
- rozwinięte w prowincjach, które nie były jeszcze zjednoczone z koroną w XIV w.
- te same uprawnienia co Stany Generalne, ale mniejszy zasięg terytorialny
- król rzadko z nich korzysta, ale są przeciwwagą w razie oporu Stanów Generalnych
- trwają nawet do XVIII wieku
Rada królewska:
- dygnitarze korony i bezpośredni wasalowie króla
- od XIII wieku ewolucja: więcej fachowców niż feudałów: urzędnicy, ministrowie
- król wydaje rozporządzenia radzie, nie podlegają one rejestracji w Parlamencie Paryskim
- istnieją oddziały:
* Rada Stanu:
- najważniejsza, przewodniczy jej król
- składa się z kilku członków - ministrów, którzy z czasem zaczynają kierować resortami
- najważniejsze sprawy wewnętrzne i zewnętrzne
- decydujący jest głos monarchy
- właściwie jest to rząd francuski
* Rada Stron Procesowych:
- kierownictwo kanclerza
- czterej sekretarze stanu reprezentujący wszystkie 3 stany
- sąd który mógł kasować prawomocne wyroki zapadłe z naruszeniem prawa
- pierwowzór sądu administracyjnego - zajmuje się sprawami władz administracyjnych
* Rada Depesz
- przewodniczy król
- zajmuje się sprawozdaniami urzędników terenowych podlegających sekretarzom stanu
- uczestniczą wszyscy ministrowie
* Rada Finansów
- funkcjonuje przy boku generalnego kontrolera finansów
- zajmuje się sprawami skarbowymi
- korzysta z pomocy Izby Obrachunkowej kontrolującej niższe organy skarbowe
- egzekutywą zajmuje się aparat wykonawczy - ministrowie:
* kanclerz
* czterech sekretarzy stanu
* generalny kontroler finansów
- instytucja premiera występująca w XVII wieku - Richelieu i Mazzarini - nie utrwala się
FRANCJA OD 1789
1. Monarchia ograniczona 1789-1792
2. I Republika 1792-1804
3. I Cesarstwo 1804-1814
4. Monarchia ograniczona 1814-1830
5. Monarchia parlamentarna 1830-1848
6. II Republika 1848-1852
7. II Cesarstwo 1852-1870
8. III Republika 1870-1875 - 1940-1946
9. "Państwo Francuskie" i rząd emigracyjny 1940-1945
10. IV Republika 1946-1958
11. V Republika od 1958
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela w świetle Jakobinów i konstytucji
Uchwalona 26 sierpnia 1789 przez Konstytuantę stanowiła fundament pod rewolucję francuską zmieniając w
radykalny sposób dotychczasowy ustrój państwa oraz charakter stosunków między państwem, a jednostką
Deklaracja bazowała na doświadczeniach amerykańskich i doktrynach fizjokratów
Punktem wyjścia był pogląd szkoły prawa natury, zgodnie z którym istnieją prawa człowieka, które w istocie są
przyrodzone, niezbywalne i święte – są to pojęcia uniwersalne, tkwiące w umyśle każdego człowieka
niezależnie od woli ludzkiej (obiektywnie)
→ Mówi się, iż te prawa miały charakter przedpaństwowy, a wola ich zachowania jest skutkiem powstania
państwa na skutek zawarcia umowy społecznej, której odnowieniem jest konstytucji
→ Wolności te mają swoje ograniczenia – nie mogą godzić w wolność innych jednostek
Deklaracja przyjęła skrajnie indywidualistyczny punkt widzenia – liczą się tylko cele i interesy jednostki, które są
nadrzędne w stosunku do interesów państwa
-> państwo jest powołane po to, aby gwarantować i zabezpieczać interesy i prawa jednostki, jeżeli państwo
pogwałca prawa obywateli, można mu dać opór
Główne zasady:
1) źródło wszelkiej suwerenności spoczywa w Narodzie
2) ustawa jest wyrazem woli powszechnej. Wszyscy obywatele mają prawo brać udział w jej tworzeniu
osobiście bądź przez przedstawicieli
3) przedstawiciele są odpowiedzialni przed narodem
4) deklaracja proklamowała podział władzy – bez tego nie ma ustroju konstytucyjnego
5) ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi z punktu widzenia prawa
Definicja wolności – polega na czynieniu tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu
1) wolności osobiste – nietykalność, wolność myśli, sumienia i wyznania, słowa, pisma i druku
2) wolności gospodarcze – nienaruszalność własności jako prawa świętego i nietykalnego
Elementy składowe:
1) suwerenność narodu
2) trójpodział władzy
3) wolność
4) równość
5) własność
6) bezpieczeństwo
7) opór przeciwko uciskowi
Równość wmyśl deklaracji to równość wobec prawa, a nie społeczna – różnice społeczne mogą wynikać ze
względu na użyteczność wobec społeczeństwa
-> likwidacja przywilejów stanowych, zapewniała formalnie równe prawa polityczne, a także równy dostęp do
urzędów, sądownictwa, oraz podatków
-> likwidacja bez odszkodowania wszelkich praw feudalnych i zwierzchniej własności szlachty w stosunku do
ziemi chłopskiej
Deklaracja praw obalała cały porządek feudalny i radykalnie zmieniła status jednostki, sama w sobie stanie się
integralną częścią konstytucji z 1791
konstytucja z 3 września 1791 r.
Naczelne zasady:
- suwerenność narodu
- trójpodział władzy
- władza narodu poprzez delegację, nie bezpośrednio
Władza wykonawcza:
- król, poprzez odpowiedzialnych przed nim ministrów
- monarcha - brak odpowiedzialności
- usunięcie króla: gdy złamie przysięgę przestrzegania konstytucji i ustawodawstwa z lat 1789-1791
- król - brak inicjatywy ustawodawczej ani prawa rozwiązania parlamentu
- ministrowie nieusuwalni przez parlament, ale nie mogą być posłami
- ministrowie odpowiedzialni przed Najwyższym Trybunałem Narodowym z oskarżenia Zgromadzenia
(odpowiedzialność konstytucyjna)
- król miał weto, ale mogło być uchylone, gdy projekt uchwalony przez 2 kolejne legislatywy
Władza ustawodawcza:
- jednoizbowe Zgromadzenie Ustawodawcze
- wybierane na dwa lata, wybory pośrednie, dwustopniowe, cenzus majątkowy i wiekowy dla wyborców (choć
naruszenie Deklaracji) - powyżej 25 lat, podatek bezpośredni wysokość co najmniej wynagrodzenie za 3 dni
pracy i nie pozostawali w służbie, mężczyźni
- obywatele wybierają na zgromadzeniach pierwiastkowych elektorów (1 na 100 wyborców)
- zebrania departamentalne - elektorzy wybierają posłów
Cezaryzm demokratyczny – bonapartyzm (ustrój republiki konsularnej):
powstaje na bazie konstytucji konsularnej z 1799 uchwalonej po zamachu stanu Napka:
- pozornie utrzymuje republikańską formę rządów
- zawarte w niej rozwiązania instytucjonalne umożliwiły przekształcenie republiki konsularnej w dziedziczne
cesarstwo -> fasada demokracji pokrywająca dyktatorskie rządy jednostki
specjalnie została spisana w sposób chaotyczny i niejasny, ustanowiła działanie trzech ciał ustawodawczych, nie
zakreślając jednoznacznie ich kompetencji – ustawodawstwo autorytarne – chodzi o to by móc łatwo
manipulować przy konstytucji
Władza ustawodawcza:
1) najpierw miały miejsce wybory powszechne, które owocowały powstaniem “list zaufania”:
- gmina: M21 wybierają 1/10 wyborców w wyborach powszechnych -> Ci z kolei spośród siebie wybierają 1/10
obywateli, którzy zostaną umieszczeni na liście departamentalnej -> Ci, z kolei wybierają z siebie 1/10
obywateli, których umieszczano na liście narodowej
-> w ten sposób powstaje lista gminna, departamentalna, narodowa (trzy listy zaufania)
2) z tych trzech list pierwszy konsul powoływał:
a) urzędników odpowiednio na szczeblu gminnym, departamentalnym
b) senatorów (konstytucja z mocy prawa dała Napoleonowi stanowisko konsula)
c) Radę Stanu – która przygotowywała projekty ustaw i pełniła funkcję sądu administracyjnego
3) Senat Zachowawczy mianował z listy narodowej konsulów i członków zgromadzeń ustawodawczych
a) Trybunat (100 członków) – dyskutowano tu nad projektami ustaw
b) Ciało Ustawodawcze (500 członków) – gdzie bez dyskusji przyjmowano w całości bądź odrzucano projekty
* sam Senat Zachowawczy (80 członków dożywotnich) mianowanych w pierwotnym składzie przez pierwszego
konsula, a następnie uzupełniający w drodze kooptacji
- Senat był stróżem konstytucji – posiadał prawo badania zgodności ustaw z konstytucją oraz rewidowania jej w
formie uchwał, które wymagały zatwierdzenia w plebiscycie przez obywateli
Władza wykonawcza:
Należała do trzech konsulów wybieranych na 10 lat przez Senat, z których dwaj byli doradcami pierwszego
Ministrowie ponosili odpowiedzialność polityczną tylko przed pierwszym konsulem i nie tworzyli kolegialnej
Rady Ministrów
-> mogli być pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej przez Ciało Ustawodawcze i sądzeni przez
specjalny trybunał
Konstytucja z 1799 podporządkowała legislatywę egzekutywie
-> pierwszy konsul skupiał cała władzę wykonawczą
- tylko jemu przysługiwała inicjatywa ustawodawcza i to on mianował senatorów
Kolejne nowele do konstytucji z 1802 i 1804 umożliwiły płynne przejście do cesarstwa
Senatusconsultum z 4 sierpnia 1802 ustanowiło dożywotni konsulat i przyznano pierwszemu konsulowi prawo
wyznaczania swego następcy
Senatusconsultum z 18 maja 1804 nadało pierwszemu konsulowi godność “Cesarza Francuzów” jako
dziedziczną w lini męskiej w porządki primogenitury z wykluczeniem kobiet i ich potomstwa
Umożliwiło to wkroczenie w okres I Cesarstwa, które trwało w latach 1804-1814
Karta konstytucyjna 4 czerwca 1814 r.
Przyświecające zasady:
- legitymizm
- restauracja systemu ustrojowego sprzed 1789 r.
- oktrojowana (nadana) przez Ludwika XVIII w formie przywileju (akt łaski)
- oparcie na wzorcach ustrojowych Anglii
- monarchia konstytucyjna inna niż w 1791 r., z łaski bożej, a nie z woli ludu
- suwerenem monarcha, nie naród, dobrowolnie dopuszczał naród do udziału we władzy
KRÓL:
- suweren, najwyższy zwierzchnik państwa
- teoria monarchy jako czwartej władzy, funkcje: regulująca, neutralna i pośrednicząca
- poszukiwanie złotego środka rządzenia, brak prymatu króla lub parlamentu
- kompromis: uznanie króla za nadrzędny organ w państwie, ale sprawuje on władzę przez ministrów,
odpowiedzialnych w pewnym zakresie przed parlamentem, który w ten sposób zyskuje wpływ na działalność
egzekutywy
- król dziedziczny, nieodpowiedzialny, uczestniczy w ustawodawstwie
- władza wykonawcza poprzez ministrów: Rada Ministrów, mogli zasiadać w parlamencie (obie izby)
- wyłączna inicjatywa ustawodawcza monarchy
- mógł wydawać ordonanse
- zwoływał parlament, mianował członków izby wyższej, mógł rozwiązać Izbę Deputowanych
WŁADZA USTAWODAWCZA:
- parlament - Izba Parów i Izba Deputowanych
- Izba Parów: dożywotni lub dziedziczni parowie powoływani przez króla
- wybierani na 5 lat, wybory bezpośrednie, jawne, cenzusowe (uprawnionych około 100 tys obywateli, bierne
prawo około 12 tys.): 30 lat, podatek bezpośredni 300 franków; deputowani: 40 lat, podatek 1000 franków
- przyjęcie lub odrzucenie projektów monarchy
- poprawki wymagały aprobaty monarchy
- Izba Deputowanych pociągała ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej
- Izba Parów sądzi ministrów
konstytucja III Republiki 1875 r.
- wprowadzenie po raz pierwszy do ustroju republikańskiego zasady monarchicznej konstytucji angielskiej
- brak jednolitej konstytucji, tworzyły ją 3 ustawy
- o organizacji władz publicznych 25 II 1875, o organizacji senatu 24 II 1875, o stosunkach między władzami
publicznymi z 16 VII 1875
- w założeniu ogólnikowość i elastyczność, by ułatwić praktykę; udaje się, konstytucja trwa przez 65 lat
Władza ustawodawcza:
- równe i niezależne od siebie organy:
* Izba Deputowanych
- 600 posłów wybieranych na 4 lata w wyborach powszechnych (oprócz kobiet i wojskowych
w służbie czynnej), bezpośrednich, równych i tajnych
- czynne prawo wyborcze od 21 lat, bierne od 25
* senat
- 300 senatorów
- 75 dożywotnich
- 225 z wyborów wybieranych na 9 lat przy rotacji 1/3 składu co 3 lata
- bierne prawo od 40 roku życia
- wybory powszechne, równe, ale pośrednie
- wybierają członkowie Izby Deputowanych oraz organów samorządu terytorialnego
- zniesienie instytucji senatorów dożywotnich 1884 r.
- wspólnie izby tworzą Zgromadzenie Narodowe, które było uprawnione do:
* wyboru prezydenta na 7-letnią kadencję
* pierwotnie do wyboru 75 senatorów dożywotnich
Prezydent republiki:
- głowa państwa, stoi na czele egzekutywy
- mianuje ministrów, przewodzi Radzie Ministrów
- każdy akt urzędowy prezydenta wymaga kontrasygnaty ministra
- posiada inicjatywę ustawodawczą
- posiada słabe weto zawieszające (w okresie miesiąca mógł się zwrócić do obu izb z wnioskiem o ponowne
rozpatrzenie projektu)
- za zgodą senatu mógł rozwiązać Izbę Deputowanych przed upływem jej kadencji
- nie odpowiada parlamentarnie, jedynie odpowiedzialność konstytucyjna przed senatem w wyniku oskarżenia
go przez Izbę Deputowanych
Ministrowie:
- brak premiera, Radzie Ministrów przewodniczy prezydent
- odpowiedzialność konstytucyjna w tym samym trybie co prezydent
- ministrowie solidarnie odpowiedzialni przed obu izbami za ogólną politykę rządu oraz indywidualne za swe
akty urzędowe - odpowiedzialność parlamentarna (ale brak określenia procedury jej realizacji)
Prezydent straci prawo rozwiązania Izby Deputowanych i weto zawieszające przez desuetudo. Jego
rola spadnie na rzecz Rady Ministrów. Izba Deputowanych zmuszała niejednokrotnie prezydenta do
ustąpienia.