plik *

Historia to nauka o dziejach. Oprócz dzielenia czasu na ery i wieki historycy stosują podział na epoki. Epoki
wyróżnione przez historyków to: starożytność /do 476r./, średniowiecze /do 1492r./, epoka nowożytna /do
1918r./, epoka współczesna. Żyjemy w erze chrześcijańskiej /dionizyjskiej/, posługujemy się kalendarzem
gregoriańskim.
Współczesna nauka dowodzi, że człowiek wykształcił się na drodze ewolucji. Granicą między prehistorią a
historią jest wynalezienie pisma /ok. 3500 r. p.n.e./. Najważniejsze epoki w prehistorii to: paleolit, neolit, epoka
brązu, epoka żelaza. Rewolucja neolityczna polegała na przejściu od zbieractwa i łowiectwa do uprawy roli i
hodowli oraz od wędrownego do osiadłego trybu życia.
Starożytność /okres w historii od 3500 r. p.n.e. do 476 r./.
Pierwsze cywilizacje powstały w Azji, na Bliskim Wschodzie, w delcie rzek Tygrys i Eufrat, w krainie zwanej
Mezopotamią /Międzyrzeczem/. Mieszkający tam Sumerowie byli wynalazcami pisma /ok.3500 r. p.n.e./. Król
Babilonii Hammurabi w XVIII w. p.n.e. dokonał pierwszej kodyfikacji i spisania prawa /kodeks/, którego
główną zasadą było „oko za oko, ząb za ząb”.
W Afryce, w delcie Nilu rozwijała się cywilizacja Egiptu. Egiptem rządzili faraonowie, którzy posiadali władzę
despotyczną. Budowali grobowce-piramidy. Chroniły one zmumifikowane ciała władców przed zniszczeniem,
co miało zapewnić ich duszom życie wieczne.
W Azji, w Palestynie osiedlili się Izraelici, jedyny lud starożytności wyznający wiarę w jednego Boga-Jahwe
/monoteizm/, który przekazał im zbiór zasad postępowania – Dekalog, czyli 10 przykazań. Wyznawcy
judaizmu zasady swojej religii zawarli w świętej księdze-Biblii.
Czas trwania cywilizacji grecko-rzymskiej /VIII w.p.n.e.-V w./ nazywamy antykiem.
W starożytnej Grecji rozwinęła się cywilizacja, która miała największy wpływ na dzieje Europy. Ze względu
na warunki geograficzne nie powstało nigdy jedno państwo greckie, ale wiele małych polis określanych jako
miasta – państwa. Pomimo tego, że Grecy nie utworzyli jednego państwa, łączyły ich wspólny język, obyczaje i
wiara w tych samych bogów /politeizm/. Nazywali swój kraj Helladą, a siebie Hellenami. Ateńczycy stworzyli
demokrację /władza ludu/. Grekom zawdzięczamy oryginalną kulturę: filozofię, literaturę /np. Iliada i Odyseja
Homera/, teatr i rodzaje sztuk /tragedie i komedie/, igrzyska olimpijskie /pierwsze w 776 r. p.n.e./, architekturę
/np. budowle na ateńskim Akropolu/, ceramikę. W V w. p.n.e. obronili niepodległość, pokonując wojska
Persów /bitwy pod Maratonem, Termopilami, Salaminą/. Dzięki podbojom Aleksandra Macedońskiego i
zwycięstwom nad Persami cywilizacja grecka rozprzestrzeniła się na cały Starożytny Wschód. Zapoczątkowało
to nową epokę zwaną hellenistyczną.
Starożytny Rzym /Roma/ został założony w 753 r. p.n.e. Rzymianie opanowali Półwysep Apeniński, a później
basen Morza Śródziemnego. Powstało wielkie państwo, czyli imperium położone w Europie, Azji i Afryce.
Ziemie zdobyte leżące poza Italią nazywano prowincjami. Rzymianie zawdzięczali swoje podboje doskonale
zorganizowanej armii /legiony/. Kolejnymi formami ustroju Rzymu były: królestwo, republika /rzecz
publiczna/ i cesarstwo. Kryzys wewnętrzny Rzymu /wojny domowe w I w. p.n.e./ doprowadził do upadku
republiki i ustanowienia cesarstwa. Za jego twórców uznaje się Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Cała
władza została skupiona w rękach jednego człowieka. W dziedzinie kultury Rzymianie przejęli dziedzictwo
Greków. Zasłynęli jako budowniczowie /drogi utwardzone, amfiteatry-Koloseum, akwedukty, termy, kopuły,
łuki triumfalne/. Cywilizacji rzymskiej zawdzięczamy również prawo i łacinę /język Rzymian/. Rzymianie byli
politeistami, a ich bogowie byli wzorowani na greckich. Od I w. Rzymianie zaczęli przejmować nową religię –
chrześcijaństwo. Pod koniec IV w. stało się ono religią panującą. Wojny domowe i najazdy barbarzyńców
sprawiły, że dokonano podziału imperium na część zachodnią /stolica Rzym/ i część wschodnią /stolica
Konstantynopol/. W 476 r. upadło Cesarstwo Zachodnie. Zaczęła się nowa epoka-średniowiecze.
Średniowiecze /okres w historii do 476 r. do 1492 r./
Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, na jego miejscu powstały królestwa barbarzyńskie, z których
najsilniejsze było państwo Franków. Jego władca Karol Wielki dokonał wielu podbojów, a w 800 r. koronował
się na cesarza w Rzymie. W kilkanaście lat po jego śmierci państwo rozpadło się, dając początek Francji,
Niemcom i Włochom /traktat w Verdun w 843 r./. Kolejni cesarze starali się umacniać swoją władzę, ale
napotkali na sprzeciw papieży. Konflikt między papiestwem a cesarstwem toczył się w XI-XIII w. i dotyczył
sporu o władzę nad chrześcijańskim Zachodem. Cesarstwo Wschodniorzymskie /Bizancjum/ istniało aż do
1453 r., kiedy zostało podbite przez Turków. Rozwinęła się tam bogata kultura i sztuka, a używanym językiem
była greka. Spory między papieżem a patriarchą Konstantynopola doprowadziły w 1054 r. do rozłamu
chrześcijaństwa, tzw. schizmy wschodniej. W jego wyniku powstał Kościół rzymskokatolicki /zachodni/ i
Kościół prawosławny /wschodni/. W VII w. na Bliskim Wschodzie Mahomet zapoczątkował religię i
cywilizację islamu. Arabowie podbili cały Bliski Wschód, zagrozili Bizancjum i Europie Zachodniej. Stworzyli
1
oryginalną kulturę /np. cyfry arabskie/. W średniowieczu doszło do wypraw krzyżowych /krucjat/ rycerstwa
europejskiego, które dążyło do odbicia Ziemi Świętej z rąk Turków Seldżuckich. Na Europę najeżdżali też
Arabowie, Mongołowie, Turcy seldżuccy. Ustrojem społecznym panującym w ówczesnej Europie był
feudalizm. Opierał się on na osobistych zależnościach między seniorem a wasalami. Obie strony świadczyły
sobie określone powinności. Zobowiązywał je przysięga składana podczas ceremonii zwanej hołdem lennym.
Średniowieczna kultura związana była z Kościołem katolickim. Powstały dwa style w architekturze i sztuce:
romański i gotycki.
W średniowieczu uformowały się państwa słowiańskie. W X w. powstało państwo polskie. Plemiona
polskie zjednoczyła dynastia Piastów. Książę Mieszko I w 966 r. przyjął chrzest. Zjazd w Gnieźnie /1000r./, na
którym był obecny cesarz Otton III, umocnił w Europie pozycję Bolesława Chrobrego i jego państwa. W
wyniku licznych wojen, które Bolesław Chrobry prowadził z krajami sąsiednim /Niemcy, Ruś Kijowska/,
przyłączono do Polski znaczne tereny /Milsko i Łużyce, Grody Czerwieńskie/. Koronacja Bolesława Chrobrego
w 1025 r. sprawiła, że władca Polski stał się równy władcom innych krajów europejskich.
W I poł. XI w. państwo polskie przeżywało kryzys, chociaż Mieszko II koronował się na króla w 1025 r. Spory
wewnętrzne i najazdy nieprzyjaciół doprowadziły do jego upadku. Państwo odbudował Kazimierz Odnowiciel.
Bolesław Śmiały uzyskał papieską zgodę na koronację w zamian za poparcie, jakiego udzielił papieżowi w jego
sporze z cesarzem. W 1076 r. został koronowany. Konflikt z biskupem krakowskim Stanisławem doprowadził
do wygnania Bolesława z kraju.
Książę Bolesław Krzywousty obronił niezależność kraju, odpierając w 1109 r. najazd wojsk niemieckich. Po
wieloletnich wojnach Bolesław Krzywousty przyłączył Pomorze Gdańskie i doprowadził do uznania swej
zwierzchności przez książęta Pomorza Zachodniego. Aby zapobiec walkom o władzę, Bolesław Krzywousty
podzielił kraj między swoich synów /1138r./. Nastąpił okres rozbicia dzielnicowego. Państwo polskie uległo
podziałowi. Skutkami rozbicia były: walki o władzę, najazdy sąsiadów, utrata wielu ziem. Do obrony
Mazowsza przed najazdami pogańskich Prusów książę Konrad Mazowiecki sprowadził w 1226 roku
Krzyżaków. Po kilkudziesięciu latach walk Krzyżacy opanowali ziemie Prusów. Na podbitych terenach
zorganizowali własne państwo ze stolicą w Malborku. Znakomicie zorganizowane państwo krzyżackie, do
których przybywała coraz większa liczba niemieckich osadników, stało się wkrótce zagrożeniem dla swoich
sąsiadów: Polski i Litwy. W 1241 r. oddziały tatarskie /mongolskie/ dotarły na ziemie polskie. W bitwie pod
Legnicą poniósł klęskę książę Henryk Pobożny.
Próby zjednoczenia ziem polskich podejmowało wielu książąt piastowskich. W 1295 r. w Gnieźnie książę
wielkopolski Przemysł II został koronowany na króla Polski. Po Przemyśle II władcami Polski /i jednocześnie
Czech/ byli Wacław II i Wacław III z dynastii Przemyślidów. Po ich śmierci władzę w Polsce przejął
Władysław Łokietek. W 1309 r. utracił Pomorze Gdańskie, podstępnie zagarnięte przez Krzyżaków.
Władysław Łokietek został koronowany na króla Polski w Krakowie w 1320 r. Kazimierz Wielki dążył do
umocnienia państwa, zakładając nowe wsie i miasta oraz przebudowując już istniejące. Rozwijał też handel i
rzemiosło. Jedną z najważniejszych reform Kazimierza Wielkiego było ujednolicenie przepisów prawnych
/statuty/. W 1364 r. król utworzył w Krakowie uniwersytet. W dziedzinie polityki zagranicznej sukcesem króla
było doprowadzenie do zrzeczenia się przez Jana Luksemburskiego pretensji do polskiego tronu oraz zawarcie
w 1343 r. w Kaliszu kompromisowego pokoju z Krzyżakami /odzyskanie Kujaw i z. dobrzyńskiej/. Kazimierz
Wielki przyłączył do Polski znaczne obszary Rusi Halickiej. Po śmierci Kazimierza Wielkiego /1370 r./ królem
Polski został Ludwik Węgierski, który wydał pierwszy przywilej dla rycerstwa polskiego.
W 1385 r. w Krewie doszło do zawarcia unii personalnej między Polską a Litwą. Zgodnie z postanowieniami
unii książę litewski Jagiełło, miał poślubić królową Polski Jadwigę. W zamian za to zobowiązał się do przyjęcia
chrztu przez Litwę i odzyskania utraconych ziem polskich. Konflikty z Krzyżakami doprowadziły do wybuchu
wielkiej wojna z zakonem /1409-1411/. Decydująca bitwa rozegrała się 15 lipca 1410 r. pod Grunwaldem. Siły
polsko-litewskie, dowodzone przez króla Władysława Jagiełłę, rozgromiły w niej wojska krzyżackie. Pokój
toruński zawarty w 1411 r. zakończył działania zbrojne. Syn Jagiełły Władysław /będący również władcą
Węgier/, zwany później Warneńczykiem zginął w 1444 r. w bitwie z Turkami pod Warną.
Na prośbę delegatów Związku Pruskiego król Kazimierz Jagiellończyk zgodził się w 1454 r. włączyć Prusy i
Pomorze Gdańskie do Polski. Akt ten stał się przyczyną wojny trzynastoletniej z Krzyżakami /1454-1466/,
która zakończyła się zwycięstwem Polaków. Na mocy postanowień II pokoju toruńskiego z 1466 r. do Korony
Polskiej włączono Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, michałowską i Warmię. Zakon stał się lennikiem
Polski. Do rozwoju kultury polskiej w późnym średniowieczu najbardziej przyczynili się: Jan Długosz – autor
historii Polski zatytułowanej „Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego”, Wit Stwosz – twórca
ołtarza w kościele Mariackim w Krakowie.
2
Epoka nowożytna /1492-1918/
Ważnym przełomem w dziejach Europy i świata okazały się wielkie odkrycia geograficzne dokonane u schyłku
XV i na początku XVI w. Włoch Krzysztof Kolumb w 1492r. odkrył Amerykę, a Portugalczyk Ferdynand
Magellan w latach 1519-1522 po raz pierwszy opłynął Ziemię, stwierdzając ponad wszelką wątpliwość, że ma
ona kształt kulisty. Rok 1492 przyjmuje się za początek nowej epoki w historii – nowożytności. Odkrycia
geograficzne miały wiele skutków. Powstawały kolonie Hiszpanii i Portugalii na nowoodkrytych terenach w
Ameryce /Nowym Świecie/, później w południowo-wschodniej Azji /Daleki Wschód/. Później do rywalizacji o
kolonie włączyły się Anglia, Francja i Holandia.
U schyłku średniowiecza we Włoszech ukształtowała się kultura odrodzenia /renesansu/. W XVI w.
rozprzestrzeniła się w wielu krajach europejskich, w tym także na ziemiach polskich. Da najwybitniejszych
renesansowych twórców renesansowych zaliczamy: Leonardo da Vinci i Michała Anioła. Jednym z
najwybitniejszych uczonych był Mikołaj Kopernik, twórca teorii heliocentrycznej głoszącej, że Ziemia i inne
planety krążą wokół Słońca.
Jednym z wydarzeń przełomowych w dziejach chrześcijaństwa i nowożytnej kultury europejskiej były
narodziny reformacji. Zapoczątkowało je wystąpienie w 1517r. niemieckiego zakonnika Marcina Lutra. W
wyniku reformacji powstały nowe wyznania protestanckie /ewangelickie/, m.in. luteranizm, kalwinizm oraz
wprowadzony w Anglii przez króla Henryka VIII anglikanizm. Chcąc położyć kres rozwojowi reformacji
Kościół katolicki na soborze trydenckim /1545-1563/ powziął wiele reform, które nazywamy reformą katolicką
lub kontrreformacją.
Od 1386 do 1572r. Koroną Polską i Wielkim Księstwem Litewskim rządzili władcy z dynastii Jagiellonów. W
XVI w. największe zagrożenie dla wschodnich granic państwa polsko-litewskiego stanowiło Wielkie Księstwo
Moskiewskie, z którym prowadzono długotrwałe wojny. Za panowania Zygmunta Starego w 1525r. /hołd
pruski/ udało się zakończyć konflikt z Zakonem Krzyżackim. Państwo zakonne zostało przekształcone w Prusy
Książęce – świeckie państwo będące lennem Polski. Za czasów ostatniego Jagiellona Zygmunta Augusta
rozpoczął się konflikt o dominację w basenie Morza Bałtyckiego /o Inflanty/, w którym, obok
Rzeczypospolitej, zaangażowane były Szwecja, Dania i Moskwa. Chociaż sejm walny powstał w 1493r., w
XVI w. ukształtował się ustrój Rzeczypospolitej szlacheckiej. Na mocy konstytucji Nihil novi z 1505r., król nie
mógł ustanawiać żadnych praw bez zgody sejmu, składającego się z dwóch izb: senatu i izby poselskiej. W
1569r. zawarto w Lublinie unię realną Polski z Litwą. Na jej mocy powstał Rzeczpospolita Obojga Narodów z
jednym władcą i jednym sejmem, wspólną polityką zagraniczną. Dzięki konfederacji warszawskiej z 1573r.
szlachta wprowadziła tolerancję religijną w państwie – nikogo nie można było prześladować za jego
przekonania religijne.
XVI wiek to „złoty wiek” kultury polskiej. W tym okresie działali wybitni pisarze: Mikołaj Rej i Jan
Kochanowski – tworząc podstawy nowożytnego języka polskiego. W XVI w. w Polsce i Litwie rozwijała się
gospodarka folwarczno-pańszczyźniana, oparta na przymusowej i darmowej pracy chłopa w wiejskim
gospodarstwie szlacheckim. Szlachta bogaciła się na eksporcie zboża na zachód Europy. Po śmierci w 1572r.
ostatniego króla Polski z dynastii Jagiellonów Zygmunta Augusta władców zaczęto wybierać na drodze wolnej
elekcji. Pierwszym władcą elekcyjnym został książę francuski Henryk Walezy. Każdy nowy król elekcyjny
zobowiązany był do przestrzegania głównych zasad ustroju Rzeczypospolitej zapisanych w artykułach
henrykowskich. Kolejny król Stefan Batory umocnił pozycję Polski, zdobywając Inflanty.
Wiek XVII to w historii Polski wiek wojen. Za panowania Wazów /Zygmunt III, Władysław IV i Jan
Kazimierz/ Rzeczpospolita walczyła ze swoimi sąsiadami – Rosją, Szwecją /m.in. potop w latach 1655-1660/,
Turcją, a także z powstaniem Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. W wyniku tych wojen Polska
utraciła wiele ziem: Inflanty, część Ukrainy, a Prusy Książęce przestały być lennem Polski. Ostatnim wielkim
zwycięstwem oręża polskiego była bitwa z Turkami pod Wiedniem w 1683r. Wojskami polskimi dowodził król
Jan III Sobieski. Dominującym stylem w architekturze i sztuce XVII w. był barok. Cechował go
monumentalizm, przepych i kontrast. Szlachta polska stworzyła ideologię i swój styl życia zwany
sarmatyzmem. W ten sposób podkreślała swoją odrębność i wyższość w stosunku do chłopstwa i
mieszczaństwa.
W XVII w. większość państw europejskich było monarchiami. Władza absolutna to skupienie ogromnych
uprawnień w rękach monarchy i pozbawienie społeczeństwa wpływu na rządy. W XVII w. przykładami
monarchii absolutnych były Francja i Rosja. We Francji król Ludwik XIV, w myśl zasady „Państwo, to ja”, za
jedyne źródło władzy uznał własną wolę. Sam ustanawiał prawa, ale im nie podlegał. W Anglii w XVII w.
ukształtował się system monarchii parlamentarnej w której uprawnienia monarchy i parlamentu są ściśle
określone przepisami prawa.
3
Oświecenie to kierunek w rozwoju myśli w XVIII. w. Na pierwszym miejscu stawiał doświadczenie
/empiryzm/ i rozum /racjonalizm/, odnosił się więc krytycznie do prawd wiary. Filozofowie oświecenia
krytykowali absolutyzm monarchów oraz przywileje szlachty i duchowieństwa. Wysunęli ideę trójpodziału
władzy /Monteskiusz/.
Absolutyzm oświecony był teorią, z której korzystali władcy, chcąc umocnić swoje rządy. Zasady absolutyzmu
oświeconego stosowano w Prusach /Hohenzollernowie/, monarchii Habsburgów /Austria/ i częściowo w Rosji
/Romanowowie/. W tych państwach wprowadzono liczne reformy gospodarcze, społeczne i polityczne, które
przyczyniły się do wzrostu ich znaczenia oraz do podbojów dokonanych na sąsiadach.
Stany Zjednoczone powstały w wyniku buntu 13 kolonii w Ameryce Północnej przeciwko władzy brytyjskiej. 4
lipca 1776 r. uchwalono Deklarację Niepodległości, powstało nowe państwo USA, które musiało walczyć o
niepodległość /dowódcą armii był Jerzy Waszyngton/. W walce o niepodległość Stanów Zjednoczonych wzięło
udział wielu cudzoziemców, w tym także Polaków /Tadeusz Kościuszko, Kazimierz Pułaski/. W Stanach
Zjednoczonych uchwalono pierwszą w świecie konstytucję /1787r./, wprowadzającą trójpodział władzy oraz
gwarantującą obywatelom podstawowe prawa. Z pewnymi zmianami /27 poprawek/ obowiązuje do dziś.
Rewolucja to gwałtowny przewrót. Przejawia się ona obaleniem dotychczasowych rządów i porządków
społecznych oraz zastąpieniem ich nowymi. Rewolucja we Francji wybuchła wskutek niezadowolenia
większości ludności z absolutyzmu, przywilejów szlachty i duchowieństwa, ciężkiego położenia ludności. Za
jej początek uznaje się zdobycie Bastylii /14 lipca 1789r./. W tym samym roku uchwalono Deklarację Praw
Człowieka i Obywatela We wrześniu 1791r. uchwalono konstytucję, a rok później wprowadzono republikę
/król Ludwik XVI został zgilotynowany/. W wyniku rewolucji we Francji wprowadzono ustrój republikański
oparty na wybieralności władz i poszanowaniu praw człowieka. W celu uratowania rewolucji francuskiej
jakobini wprowadzili rządy terroru.
Czasami saskimi nazywamy okres panowania Wettinów: Augusta II Mocnego i Augusta III na tronie polskim /I
połowa XVIII w./. W czasach saskich doszło do dalszego osłabienia Rzeczypospolitej. Państwo było
uzależnione od sąsiednich mocarstw /np. traktat „trzech czarnych orłów”/, szczególnie Rosji. Przejawami
słabości Rzeczypospolitej w I połowie XVIII w. były: zrywanie sejmów, samowola szlachty i magnatów,
wojny domowe /„Jedni do Sasa, drudzy do Lasa”/ oraz upadek miast i wsi.
Ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski /1764-1795/ był zwolennikiem reform, chociaż został
wybrany na tron przy poparciu carycy Katarzyny II. Rosja, Austria i Prusy, wykorzystując chaos panujący w
Rzeczypospolitej /konfederacja barska 1768-1772/, dokonały w 1772r. I rozbioru, ratyfikowanego
/zatwierdzonego/ przez sejm w 1773 r. Na sejmie rozbiorowym powołano Komisję Edukacji Narodowej –
pierwsze w Europie ministerstwo oświaty.
Pisarze, artyści i naukowcy polscy XVIII w. czerpali wiele z dorobku myśli europejskiego oświecenia,
dostosowując jego idee do polskiej rzeczywistości. Najwybitniejsi twórcy polscy XVIII wieku to: Ignacy
Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz, Wojciech Bogusławski /twórca Teatru Narodowego/, Hugo Kołłątaj i
Stanisław Staszic. Gospodarka polska po załamaniu w II połowie XVII /wojny/ i w I połowie XVIII wieku
/czasy saskie/ zaczęła się ożywiać. Dzieło reform Rzeczypospolitej rozpoczął Sejm Wielki /Czteroletni/
obradujący w Warszawie w latach 1788-1792. Najważniejsze dzieło Sejmu Wielkiego to Konstytucja 3 maja
1791 roku. Zniosła liberum veto i wolną elekcję, wprowadziła tron dziedziczny /dynastia Wettinów/,
ograniczyła przywileje szlachty, zwiększyła prawa części mieszczan, wzięła chłopów pod opiekę prawa.
Reformy Sejmu Wielkiego zostały zniweczone przez Rosję, wspierającą zdradziecką konfederację targowicką.
Wojska rosyjskie wkroczyły do Polski /1792r./. Mimo sukcesów polskiej armii /bitwy pod Zieleńcami i
Dubienką/, król przystąpił do Targowicy. W 1793r. nastąpił II rozbiór Polski, w którym uczestniczyły Rosja i
Prusy. W tym samym roku w Grodnie obradował ostatni sejm I Rzeczypospolitej, który wyraził „milczącą
zgodę” na rozbiór.
Insurekcja kościuszkowska /1794r./ była odpowiedzią na II rozbiór Polski i rządy targowiczan. Była ostatnią
próbą ratowania Rzeczypospolitej. W czasie insurekcji starano się wciągnąć do walki chłopów, wydając
Uniwersał połaniecki. Klęska insurekcji przypieczętowała ostateczny upadek Polski /III rozbiór – 1795r./.
Napoleon Bonaparte przejął władzę we Francji na drodze wojskowego zamachu stanu. a w 1804r. został
cesarzem. Dzięki odniesionym zwycięstwom nad Austrią, Prusami, Hiszpanią i Rosją Francja poszerzyła
granice i zmusiła do uległości większość dotychczasowych przeciwników. Kresem zwycięstw Napoleona była
nieudana wyprawa na Rosję /1812 r./, a jego upadek przypieczętowały przegrane pod Lipskiem /1813r./ i pod
Waterloo /1815r./
Polskie nadzieje na odzyskanie niepodległości na przełomie XVIII i XIX wieku opierały się na Francji.
Przejawem poparcia Polaków we Francji było: utworzenie Legionów Polskich we Włoszech /1787r./,
4
utworzenie Księstwa Warszawskiego /1807r./ i udział wojsk polskich w wojnach napoleońskich. Najbardziej
znani Polacy czasów napoleońskich to: gen. Jan Henryk Dąbrowski – twórca Legionów Polskich we Włoszech;
Józef Wybicki – publicysta, poeta, twórca Pieśni Legionów /Mazurka Dąbrowskiego/, obecnie naszego hymnu
państwowego; książę Józef Poniatowski – wódz wojska polskiego, zginął w bitwie pod Lipskiem.
Kongres wiedeński /1814-1815/ był próbą odbudowy starego porządku naruszonego przez Napoleona.
Najważniejszą rolę odegrali przedstawiciele Rosji, Austrii, Prus, Anglii i Francji. Podczas obrad kongresu
kierowano się zasadami legitymizmu, restauracji oraz równowagi europejskiej. Zmieniono wiele granic państw.
Święte Przymierze miało stać na straży ładu ustanowionego przez kongres. Próba przywrócenia dawnego
ustroju społeczno – politycznego wywołała sprzeciw w wielu państwach. Doszło do wybuchu powstań i
rewolucji.
Królestwo Polskie /Kongresowe/ posiadało autonomię w ramach Cesarstwa Rosyjskiego. Miało konstytucję,
posiadało polski: sejm, rząd, urzędy i wojsko. Było połączone z Rosją unią personalną. Car był jednocześnie
królem Polski. Łamanie zasad autonomii przez Rosjan było powodem powstania opozycji oraz wybuchu
powstania listopadowego /29.11.1830 – 1831/. Najważniejsze wydarzenia powstania to: „noc listopadowa” w
Warszawie, detronizacja cara Mikołaja I, bitwy pod Grochowem, Ostrołęką. Klęskę powstania spowodowały,
oprócz przewagi Rosji, niezdecydowanie wodzów naczelnych, brak decyzji politycznych w sprawie chłopskiej
oraz obojętność rządów europejskich.
Władze carskie w odwecie za powstanie listopadowe ograniczyły autonomię Królestwa Polskiego
/unieważnienie konstytucji, likwidacja polskiego wojska i sejmu/ i stosowały represje wobec uczestników
/zsyłki na Syberię, konfiskaty majątków, wcielanie do armii rosyjskiej/. Rozpoczęła się rusyfikacja. Wielu
uczestników powstania udało się na emigrację, głównie do Francji. Wychodźstwo po powstaniu listopadowym
jest nazywane Wielką Emigracją. Emigranci mieli różne zdania na temat przyczyn klęski i wizji przyszłej
Polski. Powstały ugrupowania polityczne: Hotel Lambert /A.J. Czartoryski/ i Towarzystwo Demokratyczne
Polskie. Na emigracji przebywali również twórcy literatury i sztuki: Fryderyk Chopin, Adam Mickiewicz,
Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński. Celem organizacji spiskowych, licznie tworzonych po 1831 r., było
przygotowanie i wywołanie nowego powstania. Powstanie krakowskie w 1846 r. trwało zaledwie kilka dni, a
do jego upadku przyczynili się zbuntowani chłopi galicyjscy /rabacja/. Powstanie krakowskie było pierwszym
polskim zrywem niepodległościowym, który sformułował postulat uwłaszczenia, czyli nadania chłopom ziemi
na własność.
Wiosna Ludów to rewolucyjne zrywy ludów Europy w latach 1848-1849. Główną przyczyną wybuchu
rewolucji był sprzeciw wobec porządków ustanowionych przez kongres wiedeński, dążenie do niepodległości
lub zjednoczenia. Wiosna Ludów objęła prawie całą Europę, z wyjątkiem Rosji. Wydarzenia 1848r. na
ziemiach polskich w zaborach pruskim /walki w Wielkopolsce/ i austriackim /pokojowe manifestacje w
Krakowie i Lwowie/ stanowiły część Wiosny Ludów.
Powstanie styczniowe /1863-1864/ było ostatnim, a zarazem największym z polskich zrywów w XIX w.
Powstały ugrupowania polityczne: „biali” i „czerwoni”. Wybuch powstania poprzedziła branka, czyli
przymusowy pobór do wojska. W czasie powstania toczyły się walki partyzanckie, w przeciwieństwie do
powstania listopadowego, które miało charakter wojny regularnej. Powstanie poniosło klęskę z powodu
przewagi liczebnej Rosjan, braku masowego poparcia chłopów, obojętności rządów europejskich, niechętnego
stosunku państw zaborczych, sporów wśród władz powstańczych. Powstanie styczniowe przyczyniło się do
uwłaszczenia chłopów w zaborze rosyjskim, ale nasiliło represje Rosjan.
Najważniejsze zmiany na mapie politycznej Europy w II połowie XIX w. to: powstanie zjednoczonych państw
Niemiec i Włoch, przekształcenie cesarstwa austriackiego w monarchię austro-węgierską, częściowy rozpad
państwa tureckiego /imperium osmańskiego/ i powstanie państw bałkańskich: Grecji, Bułgarii, Rumunii, Serbii,
Czarnogóry i Albanii. Wiek XIX to okres rozbudowy imperiów kolonialnych państw europejskich, przede
wszystkim Wielkiej Brytanii i Francji. Kolonie były źródłem surowców, taniej siły roboczej, a także rynkami
zbytu i miejscem osadnictwa europejskiego. Afryka i Azja to najbardziej skolonizowane kontynenty w XIX
wieku.
Rewolucja przemysłowa polegała na mechanizacji produkcji. Została zapoczątkowana w Anglii w XVIII w., a
w XIX w. objęła inne kraje Europy oraz niektóre państwa pozaeuropejskie, m.in. Stany Zjednoczone i Japonię.
Konsekwencje rewolucji przemysłowej to: obniżenie kosztów produkcji, upadek wielu zakładów stosujących
system pracy ręcznej, pobudzenie postępu naukowo – technicznego, rozwój transportu, postęp w rolnictwie i
rozwój miast /urbanizacja/.
Przemiany gospodarcze w XIX w. spowodowały wzrost znaczenia burżuazji i proletariatu, zmniejszenie roli
ziemiaństwa oraz pogłębiły różnice majątkowe wśród ludności chłopskiej. Socjaliści dążyli do zbudowania
5
społeczeństwa opartego na własności społecznej i sprawiedliwym podziale dóbr. Przejawami demokratyzacji
życia publicznego i ożywienia politycznego społeczeństwa były: wzrost znaczenia parlamentów, udział
szerokich mas społeczeństwa w życiu politycznym, początki ruchu zmierzającego do równouprawnienia kobiet.
Różnorodność kulturalna w XIX w. to zaistnienie wielu kierunków sztuki. Najważniejsze wśród nich to
klasycyzm, romantyzm, realizm i impresjonizm. Postęp naukowo – techniczny w XIX wieku miał istotny
wpływ na zmiany w życiu ludzkim. Wyrażały się one poprzez łatwiejszy dostęp do książek i prasy, rozwój
oświaty, poprawę warunków mieszkaniowych, lepsze odżywianie, podniesienie stanu zdrowia i higieny.
Poprawa warunków życia codziennego nastąpiła głownie w krajach zachodniej Europy i USA, mniej w
pozostałych częściach świata.
Po powstaniu styczniowym ziemie polskie zaboru rosyjskiego weszły w okres pomyślnego rozwoju
gospodarczego. Brak szans na wznowienie walki zbrojnej o niepodległość spowodował popularność pracy
organicznej i pracy u podstaw. Propagatorzy głosili konieczność pracy na polu gospodarki, oświaty i kultury w
celu rozwoju cywilizacyjnego kraju. Polityka rusyfikacji wzmocniła ducha oporu społeczeństwa polskiego.
Rozwinęły się różne formy tajnego nauczania. Wielką rolę w budzeniu uczuć narodowych odegrała literatura.
Ziemie polskie zaboru pruskiego – Wielkopolska, Pomorze, Śląsk, Warmia i Mazury przeżywały w II połowie
XIX wieku okres pomyślnego rozwoju gospodarczego /szczególnie rolnictwo/ i cywilizacyjnego. Władze
niemieckie wobec Polaków prowadziły politykę germanizacji. Polegała ona głównie na dążeniu do zniszczenia
polskiej świadomości narodowej i ograniczeniu praw gospodarczych społeczeństwa polskiego. Polacy, na
próby germanizacji, odpowiedzieli zdecydowanym oporem we wszystkich dziedzinach życia – oświacie,
kulturze i gospodarce. Społeczeństwo polskie w zaborze austriackim od lat sześćdziesiątych XIX wieku, dzięki
autonomii, miało możliwość swobodnego rozwoju kultury, nauki i oświaty. Autonomia galicyjska miała duży
wpływ na rozwój polskiej świadomości narodowej zarówno w zaborze austriackim, jak i na pozostałych
terenach kraju. Wzrost aktywności politycznej społeczeństwa polskiego na przełomie XIX i XX wieku
przejawił się w rozwoju organizacji politycznych – narodowych /endecja/, ludowych /PSL/ i robotniczych /PPS
i SDKPiL /. Naród polski mimo zaborów zachował poczucie jedności.
Na początku XX wieku mocarstwa europejskie toczyły spory o strefy wpływów na świecie. W Europie
powstały dwa wrogie bloki wojskowe: trójprzymierze /Niemcy i Austro-Węgry/ i trójporozumienie /Anglia,
Francja Rosja/. Bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej był zamach na następcę tronu AustroWęgier dokonany w czerwcu 1914 r. w Sarajewie. Po nieudanej próbie niemieckiej wojny błyskawicznej,
wojna miała charakter wojny pozycyjnej. Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny przechyliło szalę
zwycięstwa na korzyść aliantów. 11 XI 1918 r. Niemcy podpisały zawieszenie broni w Compiegne.
Rewolucja lutowa 1917r. doprowadziła do abdykacji cara Rosji Mikołaja II. W październiku 1917 r.
bolszewicy obalili Rząd Tymczasowy i powołali swój rząd - Radę Komisarzy Ludowych z Leninem jako
przewodniczącym. Bolszewicy w marcu 1918 r. zawarli z Niemcami pokój w Brześciu Litewskim. Na jego
mocy Rosja straciła na rzecz Niemiec obszary Polski, Białorusi, Litwy, Łotwy i Estonii.
W społeczeństwie polskim istniały podczas wojny dwie główne orientacje: prorosyjska Romana Dmowskiego i
proaustriacka Józefa Piłsudskiego. Pod koniec 1914 r. powstały Legiony Polskie, walczące u boku AustroWęgier. Po zajęciu ziem polskich cesarze Niemiec i Austro-Węgier 5 XI 1916 r. ogłosili powstanie Królestwa
Polskiego. Do czasu wyboru króla krajem miała rządzić Rada Regencyjna. Pod patronatem aliantów powstał w
Paryżu Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele. Pod kontrolą tego komitetu znalazła się
,,błękitna armia”, utworzona we Francji i dowodzona przez gen. Józefa Hallera. W 1917 r. Piłsudski,
przewidując zbliżającą się klęskę państw centralnych, doprowadził do kryzysu przysięgowego. Po odmowie
przysięgi na wierność cesarzom Niemiec i Austro-Węgier Legiony Polskie zostały rozwiązane.
Powrót Piłsudskiego z więzienia w Magdeburgu i oddanie mu przez Radę Regencyjną władzy nad wojskiem i
zakończenie działań wojennych na froncie zachodnim sprawiło, że 11 listopada 1918r. uznaje się za dzień, w
którym Polska odzyskała niepodległość.
6