Temat nr 56. - Świat bezkręgowców cz II. Teoria

Temat nr 56. - Świat bezkręgowców cz II.
Teoria
CHARAKTERYSTYKA bezkręgowców (stawonogi, mięczaki)
MIĘCZAKI - do tego typu zwierząt należą 3 główne gromady: małże, ślimaki i głowonogi. Małże i głowonogi to
zwierzęta wodne, a niektóre ślimaki (płucodyszne) - zazwyczaj lądowe. Mięczaki (z wyjątkiem ślimaków) mają ciało z
dwuboczną symetrią. Jest ono zawsze niesegmentowane, podzielone na głowę, nogę i worek trzewiowy (zawierający
narządy wewnętrzne). Charakterystyczna dla mięczaków jest wapienno-konchiolinowa muszla, wytwarzana przez
mięśniowo-skórny fałd, zwany płaszczem. Układ oddechowy stanowią skrzela (u ślimaków płucodysznych - płuca).
Układ pokarmowy składa się z otworu gębowego, gardzieli z charakterystyczną tarką służącą do rozdrabniania pokarmu,
jelita oraz z otworu odbytowego. Układ krwionośny jest otwarty lub częściowo zamknięty (u głowonogów). Mięczaki
rozmnażają się wyłącznie płciowo.
Gromada: Małże - organizmy morskie lub słodkowodne, wolnopływające lub ryjące w podłożu. Są na ogół filtratorami,
czyli żywią się tym, co odfiltrują z wody. Ich muszla jest złożona z dwóch klap, połączonych elastycznym więzadłem lub
zamkiem. Jest noga i worek trzewiowy (brak głowy i tarki). Małże są rozdzielnopłciowe lub rzadziej - obojnacze. Rozwój
z przeobrażeniem; larwą jest trochofora, glochidium lub weliger. Przedstawiciele: Szczeżuja wielka, sercówka jadalna,
omułek jadalny, ostryga jadalna, groszkówka pospolita
Gromada: Ślimaki - zwierzęta wodne lub lądowe. Roślinożerne, drapieżne lub pasożytnicze. Charakterystyczne dla nich
jest niesymetryczne ciało. Na głowie czułki, na końcu których znajdują się oczy. Muszla pojedyncza, spiralna. U
niektórych ślimaków (pomrowy, śliniki i nagoskrzelne) muszli brak lub mocno zredukowana. Gatunki skrzelodyszne są
rozdzielonopłciowe, a gatunki płucodyszne - obojnacze. Rozwój jest prosty albo występuje w nim przeobrażenie (larwa
nazywa się trochofora lub weliger). Przedstawiciele: Ślimak winniczek, błotniarka stawowa, pomrów wielki, ślinik wielki
Ślimak winniczek
Ślinik wielki
Gromada: Głowonogi - zwierzęta wyłącznie morskie. Wyraźnie wyodrębniona głowa i wieniec ramion z przyssawkami
wokół otworu gębowego z chitynowym dziobem. U ośmiornic jest tych ramion 8, a u kalmarów i mątw - 10. Poruszają
się na zasadzie odrzutu wody, który powstaje w wyniku skurczu mięśni płaszcza. Muszla jest szczątkowa, zwykle
wewnętrzna, podskórna (wyjątkiem jest łodzik z muszlą zewnętrzną). Głowonogi są rozdzielnopłciowe, zapłodnienie jest
wewnętrzne; ich rozwój jest prosty (brak stadium larwy). Czasem samica różni się wyglądem od samca (dymorfizm
płciowy). Organizmy te uważane są za najinteligentniejsze wśród bezkręgowców. Mają wysoko uorganizowany układ
nerwowy i narządy wzroku. Przedstawiciele: Ośmiornica pospolita, kałamarnica olbrzymia, kalmar właściwy, mątwa
pospolita, łodzik piękny
Stawonogi
SKORUPIAKI - zwierzęta morskie lub słodkowodne, rzadziej lądowe. Ich ciała podzielone są na: głowę, segmentowany
tułów i segmentowany odwłok (u małżoraczków brak segmentacji).Głowa i tułów pokryte są pancerzem z chityny
wysyconej solami wapnia. Stanowi on szkielet zewnętrzny. Na głowie dwie pary czułków i 3 pary odnóży gębowych
(żwaczki i 2 szczęki). Poza tym - para oczu złożonych. Na tułowiu i czasem na odwłoku - wiele odnóży zbudowanych z
członów połączonych ruchomymi stawami. Ruch ten możliwy jest dzięki mięśniom zginaczom i prostownikom. Układu
oddechowego u bardzo małych skorupiaków brak (oddychają całą powierzchnią ciała). U dużych - skrzela lub płuca
odwłokowe. Układ krwionośny jest otwarty, hemolimfa jest tłoczona przez serce i wylewa się do jamy ciała. Układ
wydalniczy stanowią gruczoły zielone mające ujście u nasady czułków i gruczoły szczękowe uchodzące u nasady II pary
szczęk. Skorupiaki są zazwyczaj rozdzielnopłciowe, z nierzadkim dymorfizmem płciowym. Rozwój prosty lub złożony (z
przeobrażeniem). W tym drugim przypadku larwa nazywa się pływik lub żywik.
Skorupiaki dzielimy na:
Skorupiaki niższe (członowce), np.: dafnia (rozwielitka), przekopnica wiosenna, oczliki, pąkle, małżoraczki.
Skorupiaki wyższe (pancerzowce), np.: rak szlachetny, rak pręgowaty, krewetka bałtycka, langusta amerykańska, krab
japoński, kryl antarktyczny, homar europejski, stonoga murowa, ośliczka pospolita.
STARORAKI - obecnie żyją tylko 4 gatunki z tej gromady; wszystkie należące do podgromady ostrogonów. Są to
morskie zwierzęta z rodzaju skrzypłocz (mieczogon). Ich ciała składają się z nieczłonowanych, pokrytych chitynowym
pancerzem: głowotułowia i odwłoka. W końcowej części ciała znajduje się kolec zwany telsonem. Z głowotułowia
wyrasta para szczękoczułek, para nogogłaszczek i 5 par odnóży krocznych. Pod odwłokiem 7 par odnóży, z których 5
pełni funkcję motoryczną i oddechową (skrzela). Skrzypłocze występują w płytkich wodach wzdłuż wschodniego
wybrzeża Ameryki Północnej, wschodniego wybrzeża Indii i w Japonii. Ciekawostką jest to, że skrzypłocze są budową
ciała bardzo podobne do swych przodków sprzed 400 mln lat. Jako, że w trakcie ewolucji, na przestrzeni tylu lat,
zmieniły się tak niewiele, to bywają nazywane "żywymi skamielinami".
PAJĘCZAKI - zwierzęta prawie zawsze lądowe (znanym wyjątkiem jest wodny pająk topik). Ciało podzielone na
głowotułów i odwłok (u roztoczy te części ciała są zlane). Z głowotułowia wyrasta para szczękoczułek, para
nogogłaszczek i 4 pary odnóży krocznych. Na odwłoku czasem występują szczątkowe odnóża, u pająków przekształcone
w kądziołki przędne. Pajęczaki są bardzo często drapieżnikami (wyjątkiem są pasożytnicze lub saprofagiczne roztocze).
Pokarm wysysają z ciała swojej ofiary (część jelita działa jak pompa ssąca). Szczękoczułki służą nakłucia zdobyczy (lub
obrony), a nogogłaszczki pełnią funkcję dotykową (u skorpionów przekształcone są w szczypce). Układ oddechowy
pajęczaków stanowią tchawki lub płucotchawki (u bardzo małych gatunków wymiana gazów całą powierzchnią ciała).
Układ krwionośny jest otwarty. Układ pokarmowy zróżnicowany, złożony z otworu gębowego, przełyku, żołądka, jelita i
otworu odbytowego. Układ wydalniczy to cewki Malpighiego uchodzące do jelita (wydalanym produktem przemiany
azotowej jest guanina).
Krzyżak ogrodowy
Pajęczaki są rozdzielnopłciowe, często występuje dymorfizm płciowy (samica większa). Rozwój jest prosty, z wyjątkiem
roztoczy, u których rozwój może być złożony (są larwy). Pajęczaki dzielimy na 5 głównych rzędów:
 Pająki - np. krzyżak ogrodowy, tygrzyk paskowany, topik, czarna wdowa, ptasznik
 Roztocze - np. świerzbowiec drążący, kleszcz pospolity
 Skorpiony - np. skorpion cesarski, skorpion pstrokaty
 Kosarze - np. kosarz zwyczajny
 Zaleszczotki - np. zaleszczotek książkowy
WIJE - gromada zwierząt lądowych o podługowatym, segmentowanym ciele. Wyróżniamy w nim głowę i korpus
niezróżnicowany na tułów i odwłok. Liczba segmentów waha się od 10-180, a z każdego z nich (z wyjątkiem ostatniego)
wyrasta jedna lub dwie pary segmentowanych odnóży ze stawami. Układ oddechowy wijów to system coraz drobniej
rozgałęziających się, chitynowych rurek, tzw. tchawek. Ujście tchawki na zewnątrz ciała to tzw. przetchlinka. Układ
krwionośny jest otwarty, słabo rozwinięty. Nie przenosi tlenu. Układ wydalniczy stanowi jedna lub dwie pary cewek
Malpighiego uchodzących do jelita. Układ nerwowy składa się z parzystego zwoju nadprzełykowego, obrączki
okołoprzełykowej i z parzystego łańcucha zwojów brzusznych. Wije są rozdzielnopłciowe i jajorodne. Rozwój jest prosty
lub z anamorfozą (larwa jest podobna do osobnika dorosłego, ale ma mniejszą liczbę segmentów). Dwie najważniejsze
podgromady wijów to:
Pareczniki - na prawie każdym segmencie ciała 1 para odnóży, przykład gatunku: wij drewniak
Dwuparce - na prawie każdym segmencie ciała 2 pary odnóży, przykład gatunku: krocionóg piaskowy
Wedle współczesnych badań, wije są grupą sztuczną, czyli zawierającą organizmy, które nie są ze sobą najbliżej
spokrewnione (np. dwuparce są bliżej spokrewnione z owadami, niż z parecznikami).
OWADY - najliczniejsza w gatunki gromada zwierząt. Są to organizmy zdecydowanie lądowe, w większości potrafiące
latać.
Charakterystyczne cechy: ciało składa się z głowy z parą czułków, tułowia i odwłoka. Narządy gębowe różnych typów:
gryzący, gryząco-liżący, ssący, kłująco-ssący i liżący. Tułów ma 3 segmenty; z każdego z nich wyrasta para odnóży
krocznych. Na drugim i trzecim segmencie tułowia znajdują się przyczepy par skrzydeł. Odwłok ma zmienną liczbę
segmentów. U niektórych owadów skrzydła nie występują (np. skoczogonki, szczeciogonki), a u jeszcze innych - zanikły
w toku ewolucji (wszy, pchły). U muchówek druga para skrzydeł została przekształcona w tzw. przezmianki, które pełnią
rolę narządu równowagi. Podobnie jak u wijów, układ oddechowy owadów stanowi system tchawek, a zatem ich otwarty
układ krwionośny nie musi przenosić tlenu. Układ wydalniczy to cewki Malpighiego (wydalanym produktem przemiany
azotowej jest kwas moczowy). Owady są rozdzielnopłciowe, rozwój przebiega z przeobrażeniem niezupełnym
(hemimetabolia) lub zupełnym (holometabolia). W przypadku hemimetabolii, larwa przypomina postać dorosłą (imago) i
nie występuje stadium poczwarki. Owady holometaboliczne mają larwy bardzo różniące się sposobem życia i wyglądem
od osobników dorosłych. Larwa przepoczwarza się w imago. Przeobrażenie niezupełne występuje m.in. u wszy, ważek,
pluskiew i karaluchów. Przeobrażenie zupełne stwierdza się np. u motyli, muchówek i błonkówek.
Owady dzielimy na 14 głównych rzędów:
 Szczeciogonki - np. rybik cukrowy
 Ważki - np. świtezianka dziewica, husarz władca
 Jętki - np. jętka pospolita
 Karaczany - np. karaluch, prusak
 Modliszki - np. modliszka zwyczajna
 Prostoskrzydłe - np. pasikonik zielony, łatczyn brodawnik, turkuć podjadek
 Wszy - np. wesz głowowa, wesz łonowa
 Pchły - np. pchła ludzka, pchła psia
 Pluskwiaki równoskrzydłe - np. mszyce
 Pluskwiaki różnoskrzydłe - np. kowal dwuplamek, odorek jednobarwek, strojnica baldaszkówka
 Motyle - np. rusałka admirał, bielinek kapustnik, listkowiec cytrynek
 Muchówki - np. mucha domowa, komary
Strojnica baldaszkówka
Rusałka admirał
Trzmiel ziemny Error!
Biedronka
siedmiokropkaBłonkówki - np. pszczoła miodna, osa pospolita, trzmiel ziemny, mrówki
 Chrząszcze - najliczniejszy w gatunki rząd zwierząt (300 000 gat.), np. chrabąszcz majowy, biedronki, kornik
drukarz, jelonek rogacz, stonka ziemniaczana
(za wikipedią http://pl.wikipedia.org/wiki
Szczegółowe informacje poszukaj w dostępnych źródłach (np. podręczniki do rozszerzenia).
Teorię i zadania opracowano na podstawie następujących wydawnictw:
 Podręczniki do biologii w zakresie podstawowym i rozszerzonym;
 Vademecum maturzysty wydawnictwo Operon;
 Repetytorium maturzysty wydawnictwo Greg,
 Vademecum maturzysty wydawnictwo Zielona Sowa;
 Vademecum maturzysty wydawnictwo Oświata.
Zadania maturalne:
 wydawnictwo Operon,
 wydawnictwo MAC,
 wydawnictwo WSIP,
 wydawnictwo PWN,
 wydawnictwo CKA,
 wydawnictwo OMEGA,
 wydawnictwo: NOWA ERA.
 Arkusze maturalne (CKE).
1.
a.
b.
c.
1. Zadnia do rozwiązania
Tendencją ewolucyjną w budowie ciała stawonogów jest:
brak metamerii;
coraz wyraźniejsze wyodrębnienie pierścieni;
łączenie się metamerów.
2.
a.
b.
c.
Stawy — ruchome połączenia odnóży — zginają się:
dzięki przewężeniom pancerzyka;
dzięki temu, że nie są pokryte pancerzykiem;
dzięki temu, że są pokryte pancerzykiem o innym składzie chemicznym.
3.
a.
b.
c.
Funkcją linienia jest umożliwienie zwierzęciu:
powrotu do pełnej aktywności po okresie zimowym;
zmiany trybu życia;
wzrostu.
4. Wyłącznie do skorupiaków należą:
a. raki, rozwielitki, kryl;
b. oczlik, skorpion, krewetki;
c. roztocza, skakuny, rozwielitki.
5. Skorupiaki są w większości zwierzętami:
a. lądowymi;
b. wodno-lądowymi;
c. wodnymi.
6. Ciało raka składa się z:
a. głowotułowia i odwłoka;
b. głowy, tułowia i odwłoka;
c. głowy i tułowia.
7. Skorupiaki oddychają:
a. całą powierzchnią ciała;
b. płucami;
c. skrzelami lub powierzchnią
ciała.
8.
a.
b.
c.
U stawonogów:
występuje metameria homonomiczna;
występuje metameria heteronomiczna;
nie występuje metameria.
9. Całkowicie wymarłą grupą są:
a. wije;
b. trylobity;
c. staroraki.
10. Owady mają:
a. stałą liczbę 6 odnóży;
b. stałą liczbę 8 odnóży;
c. zmienną liczbę odnóży.
11. Do owadów bezskrzydłych należy:
a. mrówka;
b. rybik;
c. stonka.
12. W rozwoju prostym w odróżnieniu od złożonego:
a. nie występuje poczwarka;
b. występuje poczwarka;
c. nie występuje imago.
13. Narządem oddechowym owada są:
a. płucotchawki;
b. płuca;
c. tchawki.
14. Organizmy, które rozwinęły się w wyniku partenogenezy są:
b. diploidalne;
a. haploidalne;
c. triploidalne.
15. Przewody wydalnicze owadów uchodzą:
a. bezpośrednio na zewnątrz ciała;
b. łącznie z gonadami;
c. do j elita.
16. Zadaniem jelita środkowego jest:
a. trawienie i wchłanianie;
b. formowanie kału;
17. c) wydalanie niestrawionych
resztek
18. Podaj nazwę rzędu owadów, do których należy przedstawiony na rysunku aparat gębowy, oraz typ tego aparatu.
19. Podaj nazwę i funkcję narządu zaznaczonego na rysunku przedstawiającym budowę wewnętrzną pajęczaka
20. Wyraź opinię na temat prawdziwości przytoczonego zdania i poprzyj ją jednym argumentem. Muszla ślimaków pełni
jedynie funkcję ochronną nie ma zaś związku z mechanizmem lokomocji tych mięczaków.
21. Oceń prawdziwość zdań charakteryzujących mięczaki, wpisując literę P- jeśli zdanie jest prawdziwe, lub literę F przy
zdaniu fałszywym.
a. W jamie gębowej ślimaków może znajdować się tarka służąca do rozcierania pokarmu.
b. Larwy niektórych mięczaków mogą przypominać trochoforę pierścienic.
c. Głowonogi mogą poruszać się dzięki gwałtownemu wyrzutowi wody z lejka.
d. Syfon wpustowy małży prowadzi wodę z zawiesiną wprost do gardzieli.
22. Podaj nazwę i funkcję narządu zaznaczonego na rysunku przedstawiającym budowę wewnętrzną owada