Wioletta Wodnicka1. ogólne założenia

OŚWIECENIE
OGÓLNE ZAŁOŻENIA
1. Nazwa i ramy chronologiczne epoki
Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach całkowicie świadomą swego
istnienia. Francuzi nazywali oświecenie „wiekiem oświeconych” (światłych) i „wiekiem
filozofów”, Anglicy natomiast „wiekiem rozumu”. Okres ten nazwano oświeceniem,
bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania
człowieka i świata. Nazwę ostatecznie wprowadził w 1784 roku wybitny niemiecki filozof
Immanuel Kant w utworze Co to jest oświecenie?
W zachodniej Europie pierwsze oznaki nowych idei, zapowiedzi myśli oświeceniowych,
pojawiły się w Anglii pod koniec wieku XVII, a rozwinęły na przełomie wieków XVII i XVIII
oraz w XVIII stuleciu we Francji i Holandii. Stamtąd promieniowały na pozostałe kraje
europejskie. W Polsce największy rozkwit oświecenia przypada na drugą połowę wieku XVIII.
________________________________________________________________________________
2. Podłoże historyczne
Ludzie oświecenia uważali, że nadchodzące czasy są odpowiedzią wielkich myślicieli
na okres „upadku obyczajów i kryzysu kultury”, bo tak określano barok. Żyli w przeświadczeniu
swej szczególnej roli, jaką mieli odegrać w kształtowaniu się nowej „jakości” w kulturze
europejskiej.
Pierwsze symptomy nowej epoki wystąpiły w Anglii, kiedy
Umożliwiła ona
bezkrwawa rewolucja obaliła monarchię.
mieszczaństwu uczestnictwo w sprawowaniu władzy i dała początek
europejskiemu oświeceniu (rok 1688 – umowna data powstania nowej
epoki).
Podłożem społecznym ruchu oświeceniowego był także rozkład
monarchii absolutystycznej w feudalnej Francji Ludwika XV. Dwór
królewski się bawił, państwowe sprawy często związane były
z królewskimi kochankami, a do tego przepełniały się lochy Bastylii.
Następował kryzys systemu instytucji społecznych, norm moralnych
i estetycznych. Mieszczaństwo zaczęło w końcu się buntować.
Ostatecznym przejawem nowych dążeń była Wielka Rewolucja
Francuska (1789 – rok uznawany za koniec epoki).
Ludwik XIV
https://pl.wikipedia.org
________________________________________________________________________________
W Polsce dominowała szlachta, która w szybkim tempie prowadziła kraj do zguby.
Rzeczypospolita powoli przestawała się liczyć na międzynarodowej arenie. Mimo strat
terytorialnych poniesionych w XVII wieku była jednym z większych krajów europejskich. Nękały
ją jednak wewnętrzne spory, niewłaściwe decyzje kolejnych Sasów oraz zakusy Austrii, Rosji
i Prus.
W końcu na polskim tronie zasiadł w 1763 r. Stanisław August Poniatowski, który
próbował wskrzesić dawną chwałę państwa. Przeprowadził
szereg reform, przystąpił do walki z sarmatyzmem. Decyzje
te wywołały sprzeciw carycy Katarzyny II, która chciała
całkowicie uzależnić Polskę od Moskwy. Kolejne
wewnętrzne spory (konfederacja barska) doprowadziły
do I rozbioru Polski (i protest posła Rejtana nie pomógł),
a następnie do wojny z Rosją oraz II i III rozbioru. Nawet
powstanie kościuszkowskie (1794) nie uchroniło państwa
przed ostatecznym upadkiem.
Jan Matejko, Kościuszko pod Racławicami
www.polskiedzieje.pl
Wioletta Wodnicka
Strefa efektywnej edukacji
Strona 1
________________________________________________________________________________
3.Charakter epoki
Oświecenie charakteryzuje się optymistycznym przekonaniem o nieograniczonych
możliwościach ludzkiego rozumu (racjonalizm). Jego twórcy wierzyli w postęp ludzkości
i jednocześnie niechętnie odnosili się do religii i tradycji. Wielką wagę przykładano do edukacji,
nauczania i oświecania ludzi. Wierzono, że świat można zmienić dzięki pracy, rozwojowi nauki
i powszechnej oświacie. Założenia te w naturalny sposób burzyły system feudalny, który zakładał
nierówność ludzi. Krytycyzm wobec starych instytucji państwowych i kościelnych oraz wiara
w doświadczenie (empiryzm) w badaniach naukowych przyczyniły się do upowszechnienia walk
o prawa człowieka do własnych poglądów, wiary, uczuć.
Oświecenie było jednak epoką pełną sprzeczności. Obok wielkich wynalazków (balon,
silnik wodny, prace Newtona), rewolucji przemysłowej, wzrostu demograficznego i wzrostu
poziomu życia, nadal jednak panuje okrucieństwo, głód, śmierć, porzucanie dzieci (w Paryżu około
650 rocznie), klęski żywiołowe. Obok dworów arystokracji powiększa się krąg biedoty.
________________________________________________________________________________
4. Filozofia oświecenia
Do upadku absolutnej władzy monarszej przyczyniła się nowa myśl filozoficzna. Już
w połowie XVII stulecia we Francji rozpoczęła się ożywiona działalność grupy wybitnych
filozofów: Woltera, Monteskiusza, Jana Jakuba Rousseau, Jeana d'Alemberta, C. Helcetiusa,
D. Diderota i wielu innych. Epoka oświecenia to także okres funkcjonowania innych,
pomniejszych ideologii, prądów: deizmu, ateizmu, irracjonalizmu, sensualizmu, humanitaryzmu,
relatywizmu, utylitaryzmu.
Podbudową filozoficzną myślenia były poglądy Kartezjusza („ojca racjonalizmu”).
CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE RACJONALIZM OŚWIECENIOWY
wynalazki techniczne
XVII w.
rozwój
przyrodoznawstwa,
zwłaszcza fizyki
nowożytny empiryzm
XVII w.
racjonalizm
oświeceniowy
Wynalazek lunety astronomicznej, pierwszy teleskop, odnalezienie księżyców Jowisza –
sprawiły, że wszechświat stał się dostępniejszy ludzkiemu poznaniu. Badanie (dzięki
mikroskopowi) mikroorganizmów pozwoliło odkryć tajniki przyrody jako systemu.
Zafunkcjonował optymizm poznawczy, czyli przekonanie, że wszystko można zbadać, wyjaśnić za
pomocą rozumu (racjonalizm) lub doświadczenia (empiryzm).
________________________________________________________________________________
5. Najważniejsi filozofowie
Wolter (naprawdę François-Marie Arouet) – to szczególnie odkrywczy filozof, bardzo aktywny
i wpływowy działacz, wspaniały pisarz. Rozum był dla niego władzą wszechmocną i niezawodną
(racjonalizm). Wszystko to, co z rozumem nie było zgodne, winno być tępione. Ponadto Wolter był
wyznawcą naturalizmu – nie istnieje nic „nadprzyrodzonego”, jest tylko natura. Człowiek działa
według poznawalnych, naturalnych praw. Nie ma w świecie pierwiastka duchowego. Wolter
sprzeciwiał się jednocześnie objawieniu, choć uważał, że religia może zostać zbudowana
na podstawach rozumowych. Jak na deistę przystało, doszukiwał się istnienia przejawów Boga
Wioletta Wodnicka
Strefa efektywnej edukacji
Strona 2
w świecie materialnym, w całej przyrodzie i naturze. (zob. wolterianizm)
John Locke – filozof przełomu epok, który uznał, że człowiek rodzi się jako “czysta tablica”
i dopiero życiowe doświadczenia zapisują na niej cechy osobowości, kształtują rozum, charakter
człowieka. Kontynuatorem poglądów Locke’a był Dawid Hume, który za główne zadanie
filozofów uznał badanie wrażeń zmysłowych.
________________________________________________________________________________
George Berkeley – jego system filozoficzny można przedstawić za pomocą kilku pojęć:
- empiryzm – filozof zgadzał się z Locke'owską teorią wiedzy opartą na sumowaniu doświadczeń,
którym jednak nadał nowy sens;
- sensualizm – przyjął postawę skrajnie sensualistyczną: istnieje tylko
to, czego doświadczamy;
- subiektywizm – nic nie istnieje obiektywnie, wszystkie jakości
istnieją tylko w naszych umysłach);
- immaterializm - materia nie istnieje;
- spirytualizm i idealizm – w naszych umysłach istnieją tylko bierne
idee, które możemy odbierać dzięki czynnej duchowości.
Jan Jakub Rousseau – „ojciec sentymentalizmu” uznał, że odejście
człowieka od natury przynosi tylko zło. W jego pracach można
dostrzec sentyment do utraconego szczęścia ludzkości, chęć odejścia
od cywilizacji i świadomość, że nie można od niej uciec. Dlatego
nawołuje do krytycznego spojrzenia na kulturę, która nie jest
wynikiem prawa naturalnego, lecz społecznej umowy.
Jan Jakub Rousseau
www.biografiasyvidas.com
________________________________________________________________________________
Charles Louis de Secondat baron de Montesquieu (Monteskiusz) – uważany jest za ojca
socjologii. Dokonał rozróżnienia między prawidłowościami sterującymi życiem społeczeństw
a prawami ustalonymi przez władze. Sformułował teorię trójpodziału władzy (ustawodawcza,
wykonawcza i sądownicza) stanowiącej fundament współczesnej demokracji.
Jean d'Alembert – był twórcą podstaw koncepcji filozoficznej rozwiniętej w XIX w. i określonej
wtedy jako pozytywizm filozoficzny. Francuski myśliciel uznał, że nauka powinna się ograniczyć
do twierdzeń zupełnie pewnych i opartych na bezsprzecznych i obiektywnych faktach. Wiąże się to
z przyjęciem postawy obiektywnej.
Immanuel Kant – samotny geniusz dokonał rewolucji w filozofii. Stwierdził, że świat, który
człowiek postrzega, może być przez niego kształcony. Poznanie prawdy możliwe jest na drodze
dwuźródłowości: rozumu i zmysłów.
Człowiek jest wolną istotą, noszącą w sobie moralne prawo: Niebo gwiaździste nade mną,
prawo moralne we mnie.
________________________________________________________________________________
6. Osiągnięcia czołowych przedstawicieli epoki
Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII
w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne. Wiek XVIII to „okres
wielkich autorytetów” Francji (ojczyzny oświecenia), filozofów – „uczniów” Kartezjusza
(racjonalistów, wolnomyślicieli). Dostrzegli oni zarówno dobra, jak i niebezpieczeństwa nowej
cywilizacji. Podjęli również trud stworzenia Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Nad encyklopedią
pracowały najtęższe umysły Francji XVIII w.: Denis Diderot (główny twórca, pisarz, filozof,
entuzjasta nauk ścisłych), Jean d’Alembert (drugi redaktor, matematyk i fizyk, członek Akademii
Nauk), Wolter, Jean Jakub Rousseau i inni.
Wioletta Wodnicka
Strefa efektywnej edukacji
Strona 3
Pracowano nad nią 27 lat (68 tysięcy haseł). Ukazywała się w latach 1751-1776. Artykuły
hasłowe pełniły w równym stopniu funkcję poznawczą, co impresywną, czyli nakłaniającą,
dydaktyczną; miały charakter artykułów publicystycznych, kształtujących opinię publiczną.
Encyklopedia była świadectwem odwagi intelektualnej, oświeceniowej dążności
do porządkowania, nazywania, klasyfikowania. To monumentalne dzieło głosiło potęgę rozumu
i wiarę w postęp ludzkości.
________________________________________________________________________________
Wiek XVIII to także czas kariery prozy, rozwoju powieści w literaturze światowej. Jej
ojczyzną była Anglia, gdzie powstały wielkie powieści: Przypadki Robinsona Crusoe Daniela
Defoe, Podróże Guliwera Jonathana Swifta, Nowa Heloiza Jana Jakuba Rousseau, Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego. Głównym motywem ówczesnych powieści
stała się podróż.
Denis Diderot stworzył zarys teorii dramatu XVIII wieku, ale przede wszystkim zasłynął
jako autor powieści Kubuś Fatalista i jego pan, w której tytułowi bohaterowie podróżują
i prowadzą rozmowy dotyczące przypadku, miłości, wolnej woli. Kubuś jest wyznawcą fatalizmu,
dąży do uogólnień, maksym. Jest filozofem na miarę epoki. Cały utwór kipi jednak optymizmem.
Równie ważnym dziełem epoki jest powiastka filozoficzna Woltera Kandyd, czyli
optymizm. Tytułowy bohater, o łagodnym uosobieniu i naiwnym umyśle, wyznaje filozofię
Leibniza, zgodnie z którą „wszystko dzieje się najlepiej na tym najlepszych ze światów”. Snuje
jednocześnie refleksje na temat zła i dobra i ludzkiej natury, która się nie zmieni.
________________________________________________________________________________
7. Trzy nurty oświecenia
Klasycyzm – to główny prąd oświecenia, odwołujący się do klasycznych reguł tworzenia sztuki.
Narodził się w połowie XVII wieku na dworze Ludwika XIV, kiedy w Europie królował barok.
Podstawą filozoficzną tego kierunku był racjonalizm.
Sztuka miała być podporządkowana ścisłym normom. Jej charakterystyczną cechą był umiar
i harmonia, respektowanie zasady mimesis i prawdopodobieństwa. Przedstawiciele klasycyzmu
za
tolerancją
religijną,
opowiadali
się
przywiązywali dużą rolę do naśladowania
doskonałych wzorców antycznych. W literaturze
głównym założeniem była walka o czystość
i piękno języka oraz jasny i przejrzysty styl
pozbawiony barokowych ozdobników. Dzieła miały
mierze
charakter
perswazyjny,
w
dużej
dydaktyczno-moralizatorski
(bawić,
ucząc).
Cenione były gatunki: komedia, oda, bajka, satyra,
poemat heroikomiczny, poemat epicki i powieść
edukacyjna.
Jacques-Louis David Przysięga Horacjuszy
Wielcy Malarze. Ich życie, inspiracje i dzieło 1999, Nr 85, s. 10-11
Przedstawiciele klasycyzmu w sztuce: Marcello Bacciarelli, Canaletto, Piotr Norblin, Jacques
Louis Dawid.
Twórcy literatury: Wolter, Daniel Defoe, Denis Diderot, Ignacy Krasicki, Adam
Naruszewicz, Franciszek Zabłocki, Julian Ursyn Niemcewicz.
________________________________________________________________________________
Sentymentalizm – prąd literacki i kulturowy, który rozwinął się w drugiej połowie XVIII wieku.
Jego ośrodkiem stało się uczucie, wrażliwość, natura. Ojcem sentymentalizmu był Jan Jakub
Rousseau. W centrum zainteresowań sentymentalistów znajdował się człowiek – jego uczucia,
Wioletta Wodnicka
Strefa efektywnej edukacji
Strona 4
wrażenia, relacje międzyludzkie, wzajemna sympatia i życzliwość. Twórcy ostro krytykowali
cywilizację, która – według nich – wypaczała osobowość człowieka. Ideałem natomiast stało się
życie w zgodzie z naturą, pełne spokoju i życzliwości.
Głównym celem dzieł sztuki było mówienie o uczuciach, psychice człowieka. Dzieła nie
mogły przedstawiać drastycznych scen, za to winny uwydatniać piękno przyrody, ukazywanej przez
pryzmat ludzkich przeżyć. Preferowano sielskie krajobrazy, często pojawiały się arkadyjskie ujęcia.
Dzieła literackie miały pomagać w poznawaniu natury, w sposób ckliwy, niekiedy naiwny
przedstawiać rzeczywistość. Popularna stała się sielanka i elegia, liryka miłosna, powieść
sentymentalna.
Twórcy literatury sentymentalnej: Jan Jakub Rousseau, Laurencje Sterne, Franciszek
Karpiński, Dionizy Kniaźnin, Wojciech Bogusławski, Jakub Jasiński, Franciszek Salezy
Jezierski.
________________________________________________________________________________
Rokoko – to styl najbardziej ulotny, lekki, elegancki, precyzyjny w formie (troska o szczegóły).
Uważany również bywa za ostatnią fazę baroku. Dotyczy zarówno
architektury, sztuki użytkowej, malarstwa, jak i literatury
(zwłaszcza poezji dworskiej), choć w nieznacznym stopniu.
Najważniejszą kategorią stylu było wyrafinowane piękno,
wdzięk i smak. Często odwoływano się do epikureizmu
i wynikających z jego założeń przyjemności, braku zmartwień.
Tematyka dzieł dotyczyła najczęściej flirtów, namiętności, miłości
zmysłowej. Pojawiły się motywy mitologiczne. W poezji
rozwinęły się miniaturowe formy: anakreontyki, epigramaty,
erotyki, sielanki, krótkie pieśni. Rokokowe formy przesycone były
zmysłowością, miały za zadanie dostarczać odbiorcy przyjemności
estetycznych. Nie rozum, nie serce, ale zmysł piękna, estetyczna
wrażliwość odbiorcy stały się narzędziem odbioru.
Fragonard, Na huśtawce
Wielcy Malarze. Ich życie, inspiracje i dzieło 1999, Nr 83, s. 21
Przedstawiciele rokoka w sztuce: Jean Antonie Watteau, François Voucher, Jean-Honoré
Fragonard.
Przedstawiciele literatury: Choderlos de Laclos, Pierre Beaumarchais, Stanisław Trembecki,
Ignacy Potocki, Tomasz Kajetan Węgierski.
________________________________________________________________________________
7. Dokonania czasów stanisławowskich
Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
- wczesną - od lat 40. XVII w. do roku 1764;
dojrzałą (zwaną też czasami
stanisławowskimi) - lata 1764-1795;
schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem
lub oświeceniem postanisławowskim) - lata
1795-1822.
Geneza oświecenia w Polsce związana
jest z kryzysem sarmatyzmu oraz jego
politycznymi i kulturalnymi skutkami.
Znaleźli się jednak światli ludzie, którzy
dostrzegli ratunek w edukacji i oświacie.
Bracia Załuscy otworzyli w Warszawie
pierwszą publiczną bibliotekę, a Stanisław Konarski w 1740 r. założył Collegium Nobilium
(zreformowaną w duchu oświecenia szkołę).
Wioletta Wodnicka
Strefa efektywnej edukacji
Strona 5
Dopiero wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego spowodowało znaczące
zmiany w kulturze i obyczajowości XVIII-wiecznej Polski.
_______________________________________________________________________________
W 1765 roku powstał Teatr Narodowy, rozwinęła się twórczość komediopisarska
Franciszka Bohomolca i Franciszka Zabłockiego (Fircyk w zalotach). Powstała również Szkoła
Rycerska, wychowująca młodzież szlachecką w duchu patriotyzmu. Uczniowie szkoły śpiewali
hymn Krasickiego Święta miłości kochanej ojczyzny, słuchali wykładów wielkich umysłów z kręgu
encyklopedystów.
W owym czasie żywo rozwinęło się czasopiśmiennictwo, propagujące idee oświecenia
(Monitor, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne), reformy, informujące o stanie państwa. Pisano
traktaty polityczne, anonimowe broszury, ulotki, które krążyły wśród mieszczaństwa.
Z inicjatywy króla w 1773 r. powołano Komisję Edukacji Narodowej – pierwsze
na świecie ministerstwo oświaty. Objęła ona 73 szkoły średnie (największym mankamentem był
brak nauczycieli), zreformowano podupadłą Akademię Krakowską i Wileńską, założono publiczne
czytelnie. Powstały nowe podręczniki, a z zagranicy sprowadzono książki. Powstałe Towarzystwo
Przyjaciół Nauk czynnie broniło kultury narodowej i języka polskiego. Sławny na całą Europę stał
się mecenat króla i słynne obiady czwartkowe.
________________________________________________________________________________
8.Literatura w służbie narodu
Nadrzędną sprawą dla twórców oświeceniowych w Polsce stała się walka o naprawę
Rzeczypospolitej. Twórcy krytykowali szlachtę za odejście od ideałów sarmackich. Polscy literaci
propagowali reformy, walkę z ciemnotą i zacofaniem. Jednocześnie piętnowali wady Polaków,
wskazywali obywatelskie powinności (Ignacy Krasicki, J. U. Niemcewicz – Powrót posła).
W latach 90. oprócz walki o odrodzenie moralne społeczeństwa, kształtowali również świadomość
polityczną narodu i głosili ideę wolności narodowej.
Klasycyzm zdominował polskie oświecenie, ponieważ narodowi potrzebne było
dydaktyczne i racjonalistyczne nastawienie. Pisarze sławili rozum, a potępiali głupotę, zabobony,
zacofanie. Głównym celem literatury stało się wspieranie przemian i pomaganie w wychowywanie
nowego pokolenia.
________________________________________________________________________________
Ważnym nośnikiem oświeceniowych ideałów stała się komedia, skuteczna, wymowna
(rodem z Moliera). Teatr w owym czasie (zwłaszcza publiczna scena) pełnił różne role (zwłaszcza
funkcję rozrywkową), ale dopiero pojawienie się Wojciecha Bogusławskiego, aktora i dramaturga,
sprawiło, że scena stała się trybuną myśli oświeceniowej i rzeczniczką stronnictwa patriotycznego.
W komediach obyczajowych Bohomolca i Zabłockiego polskie stany mogły dostrzec swoje wady.
Teatr miał wychowywać ówczesnego obywatela. Uczył go krytycznie myśleć i widzieć wady
ustroju.
Działalność Teatru Narodowego szczególnie wzrosła w okresie Sejmu Czteroletniego. Obok
sztuk rozrywkowych wystawiał utwory, które nawiązywały do życia politycznego kraju. W owym
czasie Julian Ursyn Niemcewicz napisał komedię polityczną Powrót posła (1790), ilustrującą dwa
obozy szlacheckie: obóz reform i konserwatywny. Autor próbuje kształtować świadomość
polityczną społeczeństwa. Chce tego dokonać również Wojciech Bogusławski w dziele - Cud
mniemany, czyli Krakowiacy i Górale, pokazując tężyznę i siłę ludu, zapał do walki, niezależność
i miłowanie wolności.
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefa efektywnej edukacji
Strona 6
Ćwiczenia podsumowujące (kontrolne)
1. Co oznacza nazwa „oświecenie”?
2. Określ ramy chronologiczne epoki.
3. Jakie ważne wydarzenia historyczne ukształtowały nową epokę?
4. Jakich wielkich twórców epoki poznałeś? Wymień ich osiągnięcia.
5. Jakie ideały głosili myśliciele oświecenia?
6. Scharakteryzuj postawy filozoficzne typowe dla myślicieli XVIII wieku.
7. Jaki cel przypisywali sztuce oświeceniowi twórcy?
8. Na czym polegało nowatorstwo oświeceniowej sztuki? Omów założenia klasycyzmu,
sentymentalizmu i rokoka.
9. Omów założenia (cechy) oświeceniowej literatury, zwłaszcza osiągnięcia czasów
stanisławowskich.
10. Uzupełnij schemat informacjami o epoce.
Literatura
Malarstwo
Ważne postacie
OŚWIECENIE
Obyczajowość
Wioletta Wodnicka
Strefa efektywnej edukacji
Ważne pojęcia
Strona 7