SOCJOLOGIA RODZINY W POLSCE Socjologia rodziny jest
advertisement
RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNY R o k L I I — zeszyt 3 - 4 — 1990 ZBIGNIEW TYSZKA SOCJOLOGIA RODZINY W POLSCE I: WPROWADZENIE Socjologia rodziny jest subdyscypliną socjologii szczegółowej traktu­ jącą o społecznych obiektywnych i subiektywnych aspektach rodziny ja­ ko grupy społecznej i instytucji społecznej, zajmującą się zarówno we­ wnętrzną strukturą rodziny, jej wewnętrznymi procesami, jak też jej związkami z dynamiką mikro- i makrostruktury społecznej ujmowanej w kontekście społeczeństwa globalnego. Rodzina jest kategorią historyczną, zmieniającą się w zależności od epoki. Podstawowymi czynnikami przeobrażającymi rodzinę są zmiany: ogólnocywilizacyjne, ekonomiczne, społeczne i kulturowe. Na styku epok po nagłych zmianach rodzina przeżywa wewnętrzne konflikty, przechodzi istotne przeobrażenia struktury, funkcji, świadomości swych członków. Rodzina przeobraża się w znacznej mierze poprzez zachodzące wewnątrz niej procesy, ale te procesy wywoływane są w znacznej mierze poprzez zewnętrzne, leżące poza nią przyczyny, wiążące się „w ostatecznej instan­ cji" z przemianami makrostruktury społecznej i całego społeczeństwa globalnego. Zmiany ustrojowe i inne, zaistniałe w powojennym polskim społeczeństwie spowodowały wtórnie bardzo istotne przemiany życia ro­ dzinnego w Polsce, ważne zarówno z ogólnospołecznego punktu widzenia jak i z punktu widzenia życia jednostek. Właśnie te współczesne, przeo­ brażające się rodziny polskie stały się głównym przedmiotem zaintereso­ wań polskich socjologów rodziny, stanowiąc pasjonujący poznawczo i za­ razem ważny społecznie przedmiot badań. II. POJĘCIA I PROBLEMY Polska socjologia rodziny posługuje się w zasadzie systemem pojęcio­ wym, którego używają również socjologowie innych krajów, niemniej polscy badacze nadali mu po części pewną specyfikę dzięki swym nie­ którym propozycjom definicyjnym. Zainteresujmy się podstawowymi po- 234 Zbigniew Tyszka jęciami interesującej nas subdyscypliny występującymi w analizach kon­ tynuowanych przez polskich socjologów. R o d z i n a jest to instytucja i zarazem grupa społeczna oparta na więziach małżeńskich, więzi pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji. Najbardziej uniwersalną definicją, rodziny obejmującą jej wszystkie formy egzystencji w różnych epokach i kulturach jest zastosowane przez J. Sirjamaki jej określenie poprzez wymienienie jej 4 uniwersalnych jed­ nocześnie i powszechnie występujących funkcji. Rodzina — to instytucja społeczna wypełniająca równocześnie funkcje: seksualną, materialno-ekonomiczną, prokreacyjną i socjalizacyjno-wychowawczą. Podane powyżej definicje rodziny funkcjonują w polskiej socjologii rodziny — szczególnie ta pierwsza. M a ł ż e ń s t w o , uważane za „trzon" rodziny, jest legalnym, względ­ nie trwałym związkiem kobiety i mężczyzny powołanym w celu wspól­ nego pożycia, współpracy dla dobra rodziny, a więc głównie wychowy­ wania dzieci oraz wzajemnej pomocy. W grę wchodzą tu również wza­ jemne satysfakcje emocjonalne i są coraz bardziej przez polskich socjo­ logów współczesnych podkreślane, co jest odzwierciedleniem kierunku ewolucji małżeństw polskich (i w ogóle europejskich). Zdefiniowano po­ wyżej pojęcie małżeństwa monogamicznego (związek jednego mężczyzny z jedną kobietą), gdyż pojęcie małżeństwa poligamicznego (wielożeństwo) jest w warunkach naszego społeczeństwa dla analizy socjologicznej nie­ przydatne ze względu na niewystępowanie tej formy legalnego małżeń­ stwa w naszym kraju, a polscy socjologowie rodziny — szczególnie w swych badaniach empirycznych — interesują się z reguły realiami pol­ skimi. Obok zalegalizowanych formalnych małżeństw wyróżniamy również — zgodnie z sytuacją w naszym współczesnym społeczeństwie — niezalegalizowane małżeństwa faktyczne, które nie zawarły oficjalnego ślubu, ale ze względu na charakter współżycia odpowiadają socjologicznym cechom małżeństwa (konbubinat, kohabitacja). Wyróżniamy też rodziny małe (dwupokoleniowe) i duże (poszerzone). Rodzina mała (najczęściej spotykana w naszym kraju) występuje wów­ czas, gdy tylko dwa pokolenia, tzn. rodzice i ich pozostające w stanie wolnym dzieci, mieszkają w odrębnym wspólnym mieszkaniu i prowadzą jedno gospodarstwo domowe odrębne od gospodarstw innych krewnych.. Jeśli w identycznych warunkach (wspólnota mieszkaniowa i gospodarcza) egzystują trzy lub nawet cztery spokrewnione ze sobą pokolenia (z udzia­ łem nawet niekiedy krewnych z linii bocznej, takich jak wujowie, ciotki, kuzyni), mamy wówczas do czynienia z rodziną dużą (poszerzoną), czę­ ściej występującą u nas na wsi niż w mieście, przeważnie zresztą w zre­ dukowanej, szczątkowej postaci. Rodziny małe mogą być pełne lub nie­ pełne (brak któregoś z rodziców lub bezdzietne małżeństwo). Rodziny patriarchalne, będące u nas w zaniku, oparte są na dominującej pozycji Socjologia rodziny w Polsce 235 i władzy ojca; natomiast będące ich nowoczesnym przeciwieństwem ro­ dziny egalitarne preferują równouprawnienie męża i żony oraz większą swobodę i podmiotowość dzieci. Socjologowie polscy operują też szerszym pojęciem „rodzina współ­ czesna", której dość pełna charakterystyka przedstawia się następująco: podstawową i preferowaną formą egzystencji rodziny współczesnej jest rodzina mała (dwupokoleniowa). Dominują rodziny pracownicze. Oprócz męża również żona najczęściej pracuje zawodowo poza domem, jakkol­ wiek nie jest zasada bezwzględnie obowiązująca. Rodzina planuje swą dzietność; więzi psychiczne (szczególnie emocjonalne) nabierają w jej ramach coraz większego znaczenia. Główna aktywność rodziny skupia się na wybranych jej funkcjach, które jednak wykonywane są w sposób bar­ dziej pogłębiony. Powiązania rodziny dwupokoleniowej (małej) z mikro­ strukturami wspólnotowymi słabną (szczególnie jej więź sąsiedzka). Ro­ dzina staje się grupą coraz bardziej intymną. Wzrasta wewnątrzrodzinna tolerancja oraz akceptacja wewnątrzrodzinnego (w tym szczególnie mał­ żeńskiego) egalitaryzmu, przy czym dopatrzyć się można coraz większej wyrozumiałości dla ideologicznych oraz związanych ze stylem życia różnic między pokoleniami. Instytucjonalny aspekt życia rodzinnego jest po­ mniejszony. Większego znaczenia nabiera interakcja oraz ekspresja osobo­ wości członków rodziny niż dostosowanie się do norm i ról rodzinnych. Role i normy są już mniej szczegółowo i sztywno wyznaczone niż w tra­ dycyjnej rodzinie instytucjonalnej, są w mniejszej niż dawniej mierze przypisane płci. Więź osobista zyskuje na znaczeniu w zestawieniu z wię­ zią rzeczową. Istotną rolę w naszych badaniach socjologicznych spełniają również pojęcia struktury i funkcji rodziny oraz świadomości członków rodziny. Strukturę rodziny określa: liczba i rodzaj członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, prze­ strzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności (kohezji) rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z ukła­ dem pozycji społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów. . F u n k c j a r o d z i n y to wyspecjalizowane oraz permanentne dzia­ łania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wy­ znaczonych przez obowiązujące normy i wzory a prowadzące do określo­ nych efektów głównych i pobocznych. W analizie świadomości rodzinnej członków rodziny kluczową rolę odgrywa pojęcie modelu skonstruowane przez A. Kłoskowską i nazwane później „modelem świadomościowym". „Modelem będę nazywać stwierdza A. Kłoskowska - słowne, obrazowe lub jakiekolwiek symbo- 236 Zbigniew Tyszka liczne przedstawienie ludzkiego zachowania (instytucji, osobowości) mo­ gące służyć za przykład i przedmiot odniesienia ocen i skonstruowane dla praktycznych celów społecznych" 1 . Z pewnym uproszczeniem można powiedzieć, że model świadomościowy rodziny, męża czy żony — to po prostu sformułowany w czyjejś świadomości obraz idealnej rodziny (ideał rodziny), idealnego męża, idealnej żony. Model wiąże się z przyjętym systemem wartości, systemem postaw, warunkuje określone opinie, jest istotnym i dość kreatywnym elementem całego zespołu świadomościowe­ go określonej jednostki odnoszącego się do kwestii rodzinnych i stanów rodziny. Współcześni polscy socjologowie podjęli dość szeroki krąg zagadnień badawczych dotyczących rodziny — szczególnie współczesnej rodziny polskiej. Wskażemy tu zwięźle kierunki ich zainteresowań: 1) ontogenetyczne fazy rozwoju rodziny, 2) stosunki społeczno-rodzinne oraz inter­ akcje wewnątrzrodzinne, 3) typologia form domu rodzinnego i analiza więzi pokrewieństwa, 4) rodzina a mikrostruktura społeczna, 5) rodzina a inne instytucje społeczne, w tym instytucje pracy, 6) rodzina a makrostruktura społeczna i społeczeństwo globalne, 7) rodzina a zdrowie, 8) patologia życia rodzinnego, 9) metodologiczne problemy badań nad ro­ dziną. O rozłożeniu akcentów w tych badaniach wspomnimy jeszcze w in­ nej części niniejszego artykułu. III. SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU SOCJOLOGII RODZINY W POLSCE Socjologia rodziny jako oddzielna wyspecjalizowana subdyscyplina socjologii powstała w okresie międzywojennym w USA dzięki wzrostowi zainteresowań socjologów amerykańskich problemami rodziny, która prze­ żywała w Ameryce Północnej swoiste trudności adaptacyjne (ruchy mi­ gracyjne, superurbanizacja) wyrażające się m. in. w znacznym wzroście liczby rozwodów. W okresie powojennym socjologia rodziny uformowała się w szeregu krajów Europy, w tym także i w Polsce, gdzie począwszy od zakończenia II wojny światowej zaistniały istotne zmiany i długotrwa­ łe procesy znajdujące istotne reperkusje w życiu rodzinnym. Zmiany ustrojowe, zmiana ustawodawstwa rodzinnego, gwałtowna industrializacja i związana z nią urbanizacja przeprowadzana w typowo rolniczym uprzed­ nio kraju, wzmożona ruchliwość geograficzna spowodowana przemianami industrializacyjno-urbanizacyjnymi oraz przesunięciem wschodnich, za­ chodnich i północnych granic naszego kraju, umasowienie pracy zawo­ dowej kobiet zmieniające znacznie rytm życia rodzinnego oraz układ pozycji społecznych w ramach rodziny, znaczna i szybka ewolucja oby1 A. Kłoskowska, Wzory i modele w Socjologiczne 1962, nr 2, s. 24. socjologicznych badaniach rodziny, Studia Socjologia rodziny w Polsce 237 czajów — wszystko to spowodowało intensywne procesy wewnątrzrodzinne, zmieniało sytuację rodziny w układach mikrostrukturalnych, makrostrukturalnych i całym społeczeństwie globalnym, wpływało na wzorce życia rodziny i jej system wartości. Zmianom pozytywnym towarzyszyły konflikty i napięcia. Rodzina zwróciła więc na siebie uwagę — także i badaczy — jako bardzo ważna grupa i instytucja społeczna podlegająca gwałtownym prze­ mianom. Zainteresowania polskich socjologów rodziną zaczęły się wyraź­ niej upowszechniać na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych i rozwijały się intensywnie w latach sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych reaktywowano w Polsce wyeliminowane uprzednio przez politykę stalinowską badania socjologiczne, co umożliwiło także zainicjowanie socjologicznych badań nad rodziną. Wiadomo poza tym — wskazują na to rezultaty badań socjo­ logicznych — że w Polsce rodzina jest wysoko cenioną przez społeczeń­ stwo wartością, co stwarza społeczne zapotrzebowanie na diagnozy doty­ czące życia rodzinnego i jego warunków oraz sposobów i środków jego optymalizacji. Obiektywnym przesłankom rozwoju badań nad rodziną towarzyszyły też — jak z powyższego wynika — pewne przesłanki natury świadomościowej, subiektywnej. Problematyką rodziny zajmowała się socjologia polska również i przed wojną, ale w dość skromnym zakresie. Kilku znanych socjologów zajmo­ wało się nią ubocznie na marginesie swych innych zainteresowań nau­ kowych (F. Znaniecki, L. Krzywicki, Z. Mysłakowski, B. Malinowski, J. Chałasiński, T. Szczurkiewicz). W okresie powojennym badacze rodziny świadomie raczej do nich nie nawiązywali. Lata sześćdziesiąte i siedem­ dziesiąte przyniosły imponujący rozwój badań nad rodziną w Polsce, które na przełomie tych lat doprowadziły do uformowania się socjologii rodziny jako odrębnej subdyscypliny badawczej, powstałej dzięki połą­ czeniu kilku stosunkowo odrębnych nurtów badań nad rodziną kontynuo­ wanych w ramach socjologii wsi, socjologii miasta, socjologii przestęp­ czości i resocjalizacji, w pewnej mierze także w ramach socjologii pracy, szczególnie problematyki pracy kobiet w powiązaniu z ich sytuacją w ro­ dzinie. Pod koniec lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych Polska znalazła się w europejskiej czołówce badań nad rodziną. W latach sześćdziesiątych i początkach lat siedemdziesiątych uformo­ wały się w Polsce trzy główne ośrodki badań nad rodziną: warszawski, katowicko-krakowski oraz poznański, które działają nadal. W drugiej po­ łowie lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych powstały i okrzepły dalsze ośrodki: lubelski (socjomedyczne problemy rodziny), szczeciński (problematyka rodzin ludzi morza), bydgoski (problematyka rodzin wiejskich) oraz gdański (rodzina a społeczność lokalna, przestęp­ czość, wychowanie). W pierwszej fazie rozwoju socjologicznych badań nad rodziną w okre- 238 Zbigniew Tyszka sie powojennym wykrystalizowały się najpierw następujące kierunki za­ interesowań badaczy: 1) rodzina robotnicza (F. Adamski, W. Mrozek, Z. Tyszka); 2) rodzina chłopska (D. Markowska, B. Tryfan, częściowo B. Gałęski); 3) rodzina a praca, szczególnie praca kobiet (A. Kurzynowski, J. Piotrowski); 4) industrializacja i urbanizacja a rodzina (J. Tu­ rowski, Z. Tyszka); 5) rodzina a kultura i świadomość rodzinna (F. Adam­ ski, A. Kłoskowska); 6) małżeństwo, narzeczeństwo i dobór małżeński (B. Łobodzińska); 7) rodzina a przestępczość (B. Maroszek). Wielość badań nad rodziną prowadzonych równolegle przez kilka dyscyplin społecznych stworzyła potrzebę ich integracji oraz koordynacji. Ogólnopolskie działania koordynacyjne podjęto w 1976 r. Okazję do tego stworzył nowy system organizacji nauki w Polsce. Zorganizowano i sfi­ nansowano centralnie ogólnopolskie problemy badawcze realizujące waż­ ne cele — zarówno z poznawczego, jak i praktycznego punktu widzenia. Te ogólnopolskie instytucje badawcze jednoczące działalność badawczą wybranych uczonych z terenu całej Polski nazwano problemami central­ nie sterowanymi. Jeden z takich problemów powołano w celu kontynuo­ wania badań w odniesieniu do współczesnych rodzin polskich. W 1976 r. rozpoczęły się systematyczne, wielostronne multidyscyplinarne badania kontynuowane do 1980 r. włącznie w ramach ogólnopolskiego centralnie koordynowanego problemu o symbolu M.R.III.18 odnoszącego się do współczesnych rodzin polskich. Po zamknięciu pięcioletniego cyklu badań (1976 - 1980) powołano jako ich kontynuację kolejny ogólnopolski problem oznaczony symbolem W.11.9, będący właściwie zmodyfikowaną i uaktual­ nioną wersją problemu M.R.III.18, realizowaną w latach 1981 -1985. Aktualną poszerzoną kontynuacją dwóch wymienionych powyżej badaw­ czych problemów jest ogólnopolski centralny program badań podstawo­ wych oznaczony symbolem CPBP.09.02 zatytułowany „Stan i przeobraże­ nia współczesnych rodzin polskich", którego realizacja przewidziana jest na lata 1986 - 1990. Centrum koordynacyjne wszystkich trzech pięciolet­ nich cyklów (problemów) badawczych znajdowało się (i nadal znajduje) w Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Merytoryczną koordy­ nację od początku sprawuje Zakład Socjologii Rodziny Instytutu Socjo­ logii UAM w Poznaniu, a funkcję kierownika czyli koordynatora I stop­ nia wszystkich trzech następujących po sobie problemów (cyklów) badaw­ czych pełnił (i pełni nadal) autor niniejszego artykułu. Dotychczasowe ogólnopolskie, centralnie sterowane badania nad ro­ dziną miały charakter badań multidyscyplinarnych. Wiodącą rolę w tych badaniach spełniała socjologia integrując i ukierunkowując poczynania badawcze innych dyscyplin — szczególnie takich, jak ekonomia, demo­ grafia, psychologia, pedagogika, etnografia, nauki prawne, politologia (w jej części dotyczącej polityki społecznej), etyka. Socjologia rodziny zyskała dodatkową istotną funkcję: wiodącą funkcję integrowania i me­ todologicznego inspirowania innych nauk społecznych zaangażowanych Socjologia rodziny w Polsce 239 w badania nad rodziną. Uzyskano już dotychczas i wstępnie usystema­ tyzowano znaczne rezultaty badań publikując na ich podstawie ponad 1200 prac, w tym kilkadziesiąt książek reprezentujących kilka podsta­ wowych dyscyplin społecznych. W 1990 r. nastąpi generalna synteza całokształtu piętnastoletnich badań. Kierunki badań i metodologię wymienionych centralnych problemów (programów) badawczych scharakteryzujemy pokrótce we właściwym fragmencie następnego podrozdziału. IV. KONCEPCJE TEORETYCZNE I KIERUNKI BADAN Socjologia rodziny — w tym także polska socjologia rodziny — nie jest zbyt intensywnie „nasycona" koncepcjami teoretycznymi. Wprawdzie już w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych niektórzy znani socjologo­ wie rodziny (szczególnie H. T. Christensen oraz W. J. Goode) postulo­ wali niezbędność budowy „teorii rodziny" w oparciu o licznie nagroma­ dzone rezultaty szczegółowych badań empirycznych, ale niewiele do­ tychczas w tym zakresie zrobiono. Będące dziewiętnastowiecznym wy­ tworem Zachodu próby teorii rodziny związane z pozytywizmem, ewolucjonizmem i kierunkiem anarchistycznym nie znajdują odzwierciedle­ nia we współczesnej polskiej socjologii rodziny, nie mamy więc podstaw żeby się nimi bliżej zainteresować 2 . Dwudziestowieczne psychoanalitycz­ ne interpretacje życia rodzinnego wiązały się z psychologią 3 , a doty­ czące rodziny teoretyczne koncepcje T. Parsona i C. Lévi-Straussa nie doczekały się w Polsce świadomej recepcji i zastosowania w badaniach. Współczesne polskie socjologiczne badania rodziny (w swej znacznej części) mają przeważnie charakter badań empirycznych, których wyko­ nawcy nie werbalizują wyraźniej jakichś ogólnoteoretycznych założeń ba­ dawczych opierając się na standardowych regułach formułowania pro­ blemu badań, gromadzenia materiałów i ich uogólnienia. Nie mniej mie­ liśmy i mamy do czynienia z mniej czy bardziej zaznaczającymi się pró­ bami czy wręcz dążeniami oparcia swych działań badawczych na ogól­ niejszych założeniach teoretyczno-metodologicznych. W latach sześćdziesiątych i początkach lat siedemdziesiątych pewien wpływ wywierała na polskie badania teoria istotnego wpływu industria­ lizacji i postępującego rozwoju nauki na przeobrażenia rodziny współ­ czesnej, wiązana głównie z nazwiskami W. F. Ogburna i M. Nimkoffa 4. W myśl wspomnianej teorii istotnymi efektami tych wpływów są: 2 Charakterystykę tych teorii można znaleźć w książce F. Adamskiego, Socjo­ logia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1982, rozdział IV. Jest tam także mowa o trzech zachodnich dwudziestowiecznych teoriach rodziny, które w gronie pol­ skich socjologów badających rodzinę nie znalazły świadomych reperkusji. 3 Zob. Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1979, s. 20 - 23. 4 W. F. Ogburn, M. F. Nimkoff, Technology and the Changing Family, Cam­ bridge, Massachusetts 1955. 240 Zbigniew Tyszka 1) wzrost liczby rozwodów, 2) rozpowszechnienie kontroli urodzin i zmniejszenie rozmiarów rodziny, 3) zmniejszenie się autorytetu męża i ojca, 4) wzrost kontaktów seksualnych poza małżeństwem, 5) wzrost liczby mężatek (a także mężów) pracujących zawodowo poza domem, 6) wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny, 7) w co­ raz większym stopniu występujące przekazywanie państwu funkcji opie­ kuńczych spełnianych dotąd przez rodzinę, 8) stopniowy zanik postępo­ wania według norm religijnych w małżeństwie i rodzinie, 9) zmiany w działalności gospodarstwa domowego, 10) industrializacja powodująca rozwój miast, co wtórnie w sposób istotny wpływa na życie rodzinne (społeczno-kulturowa urbanizacja rodzin), 11) coraz większe znaczenie emocjonalnych funkcji rodziny. Na gruncie polskim teoria ta w mniejszej mierze inspirowała refleksję teoretyczną, bardziej zaś wpływała na ukierunkowanie badań empirycz­ nych i na interpretację uzyskanych danych empirycznych. Przede wszy­ stkim weryfikowano twierdzenia tej teorii konfrontując ją z realiami polskiej rzeczywistości społecznej. Nie była to recepcja bezkrytyczna; wszelkie stwierdzone rozbieżności tłumaczono specyficznymi warunkami egzystencji oraz cechami społeczeństwa polskiego i jego kultury, wska­ zywano na mechanizmy społeczne i społeczno-ekonomiczne nie uwzględ­ niane należycie przez wspomnianą teorię. Niektórzy autorzy skłonni byli umieszczać istotny niewątpliwie wpływ industrializacji i urbanizacji w kontekście innych znaczących wpływów pozostających z industriali­ zacją w istotnych związkach i interakcjach 5 . Teoria ta podlegała więc adaptacji do warunków polskich i określonym modyfikacjom w procesie badań empirycznych, jakkolwiek nikt tych zmian w sposób syntetyczny nie podsumował. Warto również odnotować próbę zastosowania zmodyfikowanej znacz­ nie teorii modernizacji do analizy przeobrażeń rodziny chłopskiej w Pol­ sce 6. Sposób badań polegał na sprzężeniu „analizy przemian w bazie materialnej wsi oraz w ogólnej sytuacji społeczeństwa polskiego z ana­ lizami zmian kulturowych, psychologicznych i świadomościowych lud­ ności chłopskiej", w tym także, oczywiście z analizami przemian rodziny chłopskiej 7 . W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych ukształtowała się w Pol­ sce (a potem rozwinęła) teoretyczno-metodologiczna koncepcja badań nad rodziną, którą by można nazwać metodą wieloaspektowej, integralnej 5 Zob. Z. Tyszka, Przeobrażenia rodziny robotniczej w warunkach uprzemy­ słowienia i urbanizacji, Warszawa 1970; tenże, Więź zewnętrzna rodziny robotni­ czej rejonu uprzemysławianego w procesie przemian, Ruch Prawniczy, Ekonomicz­ ny i Socjologiczny 1985, z. 1. 6 Nawiązując do sformułowań B. Gałęskiego próbę taką podjął L. Kocik w pracy Rodzina chłopska w procesie modernizowania się wsi polskiej, Kraków 1986. 7 Ibidem, s. 7. Socjologia rodziny w Polsce 241 analizy życia rodzinnego 8 . Nie mamy tu do czynienia z jakąś teorią samoistną, oderwaną od praktyki badań empirycznych. Są to kierowane założeniami teoretycznymi reguły postępowania badawczego wynikające również jednocześnie z doświadczeń kontynuowanych badań empirycz­ nych w odniesieniu do współczesnych rodzin polskich. Koncepcja ta ma więc wyraźne ukierunkowanie metodologiczne, przy czym założenia me­ todologiczne mają wpływać także na metodyczno-techniczną stronę ba­ dań. W nawiązaniu do ogólnych założeń formułuje się szczegółowe dy­ rektywy badawcze odnoszące się do analizy życia rodzinnego oraz związ­ ków i interakcji rodziny z zewnętrznymi strukturami i procesami spo­ łecznymi, a także społeczeństwem jako całością. Ogólnie rzecz biorąc, charakteryzowany obecnie system założeń teoretyczno-metodologicznych odnoszących się do badań nad rodziną można z pewnym uproszczeniem sprowadzić do sześciu podstawowych reguł czy zasad postępowania badawczego: 1) zasada analizy struktur i procesów życia rodzinnego w kontekście formacji społeczno-ekonomicznej i jej eta­ pów rozwojowych, z uwzględnieniem kręgu kulturowego; 2) zasada ana­ lizy struktur i procesów życia rodzinnego w kontekście relacji: makrostruktura — mezostruktura — mikrostruktura społeczna; 3) zasada wie­ loaspektowego ujęcia problematyki rodziny w trakcie badań empirycz­ nych i opracowania ich rezultatów oraz także w trakcie dokonywania teoretycznych analiz i syntez; 4) zasada jednoczesnego posługiwania się wieloma technikami badawczymi; 5) zasada łączenia analizy ilościowej z jakościową; 6) zasada łączenia (w miarę potrzeby i możliwości) analizy socjologicznej z analizami innych nauk społecznych; centralna integru­ jąca rola socjologii rodziny w tych analizach. Pełna, wieloaspektowa analiza rodziny (szczególnie współczesnej) po­ winna zmierzać w następujących kierunkach: 1) rodzina a makrostruktura społeczna i społeczeństwo globalne (np. polskie) wraz z jego syste­ mem społeczno-ekonomicznym, prawnym, kulturowym; 2) miejsce ro­ dziny (danego typu rodziny) w mikrostrukturze społecznej i społeczności lokalnej; 3) materialne podstawy życia rodzinnego z uwzględnieniem gospodarstwa domowego; 4) kulturalne i kulturowe aspekty życia ro­ dzinnego — uczestnictwo w kulturze członków rodziny, w tym na tere­ nie domu rodzinnego, także wykształcenie i jego rodzinne skutki; 5) ukształtowanie struktury rodziny; 6) funkcje pełnione przez rodzinę; 7) świadomość członków rodziny dotycząca życia rodzinnego, a więc po­ stawy, opinie, poglądy, uznawane wartości, modele świadomościowe; 8) w przypadku dokonywania analizy porównawczej życia rodzinnego w przekroju makrostrukturalnym niezbędne jest również wzięcie pod 8 Zob. Metodologiczne problemy badań nad rodziną, pod red. Z. Tyszki, Po­ znań 1980; Z. Tyszka, Metoda wieloaspektowej integracji analizy życia rodzinnego, w: Społeczne konsekwencje integracji i dezintegracji rodziny, pod red. M. Ziem­ skiej, Warszawa 1986. 16 R u c h P r a w n i c z y 3 - 4/90 242 Zbigniew Tyszka uwagę zróżnicowania ponadkrajowych systemów kulturowych z uwzględ­ nieniem charakteru kultury religijnej (krąg kulturowy chrześcijaństwa, islamu itp.); 9) analiza porównawcza realnych, empirycznie stwierdzo­ nych cech rodziny z modelem teoretycznym rodziny współczesnej lub wybranymi jego elementami. Ten ostatni nurt analizy nie jest konieczny, ale można go stosować. Wyliczone aspekty życia rodzinnego warunkują się nawzajem w spo­ sób bardziej lub mniej decydujący (zasadniczy) w zależności od swego znaczenia w hierarchii struktur i procesów społecznych. Szczegółowsze reguły określają zasady tych uwarunkowań. Scharakteryzowany powyżej teoretyczno-metodologiczny system ba­ dawczy rzutował w pewnej przynajmniej mierze na koncepcje badawcze przyjęte w centralnych programach badawczych poświęconych współ­ czesnym rodzinom polskim — w tym na samo postawienie generalnego problemu badań, który sformułowano następująco: w jakim kierunku, w jaki sposób i pod wpływem czego przeobrażają się współczesne ro­ dziny polskie, zespół ich regulatorów oraz osobowościowa i behawio­ ralna sfera jednostek wchodzących w ich skład? Tak szerokie ujęcie pro­ blemu zobligowało do badań multidyscyplinarnych, a nawet — w miarę możliwości — interdyscyplinarnych, które są skomplikowane i trudne. W aktualnym centralnym programie badawczym CPBP.09.02 kon­ tynuowane są interdyscyplinarne badania w ramach 8 grup tematycz­ nych, które w zasadzie odzwierciedlają aktualne podstawowe kierunki badań nad rodziną w Polsce: 1. Rodzina a struktura społeczna (kre­ atywna rola przynależności rodzin do klas i warstw społecznych, grup społeczno-zawodowych, typów środowisk, interakcje z innymi niż ro­ dzina mikrostrukturami społecznymi). 2. Rodzina i jej normatywne oraz aksjologiczne aspekty a polityka społeczna. 3. Podstawy integracji mał­ żeństwa i rodziny oraz jej psychospołeczne konsekwencje. 4. Procesy socjalizacji i wychowania w rodzinie. 5. Rodzina a rozwój jednostki (w ciągu życia). 6. Patologia życia rodzinnego, jej przejawy i konsek­ wencje — zapobieganie i przeciwdziałanie temu zjawisku. 7. Rodzina a zdrowie. 8. Ogólna synteza rezultatów badań — obraz syntetyczny współczesnych rodzin polskich i kierunek ich przeobrażeń. Badania socjologiczne najintensywniej są reprezentowane w grupach tematycznych: 1, 2, 6, 7 i 8. V. GŁÓWNE TWIERDZENIA O RZECZYWISTOŚCI EMPIRYCZNEJ» Wielość badań nad rodziną w Polsce pozwala na dość dokładne za­ poznanie się z wieloma różnorodnymi szczegółowymi zjawiskami życia rodzinnego w naszym kraju. Dla uzyskania jednak bardziej ogólnego 9 W niniejszym podrozdziale nawiązuję przede wszystkim (ale nie tylko) do Socjologia rodziny w Polsce 243 obrazu niezbędne są uogólnienia tych wielokierunkowych i częściowo rozproszonych badań 1 0 . Mimo istniejących trudności, jakie napotykamy w trakcie syntetyzowania wyników badawczych uzyskanych przez róż­ nych socjologów, próby takie były podejmowane i ułatwią nam nie­ wątpliwie zwięzłe ujęcie obfitych rezultatów badań. W Polsce procesy nowoczesnych zmian w rodzinie toczyły się w prze­ ważającej mierze w powojennym czterdziestoleciu, w okresie istnienia PRL, częściowo jednak sięgały czasów dawniejszych, niektóre nawet XIX wieku. W okresie powojennym nastąpiło znaczne ich przyspiesze­ nie, uruchomiły się istotne procesy ekonomiczno-społeczne wywierające znaczący wpływ na życie rodzinne (m.in. intensywna industrializacja i urbanizacja oraz wzmożona ruchliwość geograficzna i społeczna, o któ­ rych zresztą była już w niniejszym artykule mowa). Rozpadały się ro­ dziny duże (wielopokoleniowe) i przestrzenne zgrupowania krewnych mieszkających uprzednio oddzielnie, ale w pobliżu siebie, zintegrowane przedtem przestrzennie i społecznie (silne więzi rodzinne) ; rozproszyły się po całej Polsce i rozwarstwiły. Powstawały kręgi familijne niejedno­ rodne kulturowo, a sprzyjały temu urbanizacja społeczna oraz masowe kształcenie na poziomie średnim i wyższym. Niemniej więź familijna w bliższej rozproszonej rodzinie polskiej nadal się utrzymuje i jest sil­ niejsza, niż w wielu innych krajach. Polepszenie warunków higienicznych życia całego społeczeństwa w okresie powojennym (w stosunku do cza­ sów minionych), rozwój służby zdrowia, poszerzenie zakresu opieki le­ karskiej spowodowało znaczne zmniejszenie się biologicznych fatalizmów w życiu rodziny w porównaniu nawet z niedaleką, międzywojenną prze­ szłością. Niemniej pozostała do pokonania narastająca — zwłaszcza ostat­ nio — bariera trudności ekologicznych. Rozwój sektora gospodarki so­ cjalistycznej znacznie przyspieszył wzrost liczby rodzin nieprodukcyj­ nych (takich, które nie posiadają własnego warsztatu pracy), szczególnie w mieście. Na rzecz egalitaryzacji rodziny (szczególnie małżeństwa) w Pol­ sce powojennej zadziałała masowa aktywizacja zawodowa zamężnych kobiet oraz wyraźny wzrost poziomu ich wykształcenia. Egalitaryzm małżeński poczynił wyraźnie znaczniejsze postępy w dziedzinie uprawnastępujących prac polskich autorów syntetyzujących empiryczny dorobek badaw­ czy rodzimej socjologii oraz dostępne źródła statystyczne: A. Olszewska-Ładyka, Rodzina, Warszawa 1964; B. Łobodzińska, Rodzina w Polsce, Warszawa 1974; A. Dodziuk-Lityńska, D. Markowska, Współczesna rodzina w Polsce, Warszawa 1975; Przemiany rodziny polskiej, pod red. M. Komorowskiej, Warszawa 1975; Z. Tyszka, Rodziny współczesne w Polsce, Warszawa 1982; Wybrane kategorie współczesnych rodzin polskich, pod red. Z. Tyszki, Poznań 1984; Końcowa synteza rezultatów badań ogólnopolskiego problemu M.R.III.18, Poznań 1981 (maszynopis); Końcowa synteza rezultatów badań ogólnopolskiego problemu W.11.9, Poznań 1986 (maszynopis). 10 Do integracji badań przyczynia się scharakteryzowany już uprzednio cen­ tralny program badawczy. 16» 244 Zbigniew Tyszka nień współmałżonków niż w zakresie podziału obowiązków rodzin­ nych, które żonę (mimo że przeważnie pracuje zawodowo) znacznie bardziej obciążają niż męża — zgodnie z utrzymującą się tradycyjną obyczajowością. To podwójne obciążenie żon pracą zawodową i domową prowadzące w części przypadków do ich krańcowego przeciążenia jest jednym z istotnych problemów społecznych czekających nadal na roz­ wiązanie lub choćby wyraźniejsze złagodzenie występujących trudności. Świadomość współmałżonków jest bardziej proegalitarystyczna niż współ­ czesne realia polskiego życia rodzinnego. Państwo socjalistyczne starało się rozbudować (w różnych okresach z różnym skutkiem) instytucjonalne kompensacyjne „zaplecze" egzystencji rodziny, która stopniowo traciła swe oparcie w grupach wspólnotowych. Maleje też liczba rodzin dużych (poszerzonych) na rzecz rodzin małych (dwupokoleniowych). Proces ten był i jest hamowany brakiem dostatecznej ilości nowych mieszkań dla nowo zawieranych małżeństw, koniecznością opieki nad starszym, zniedołężniałym pokoleniem lub systematyczną opieką nad wnukami świad­ czoną przez najstarsze pokolenie (dziadkowie) ze względu na zatrudnie­ nie zawodowe poza domem obojga małżonków średniego pokolenia. Ge­ neralnie rzecz biorąc, zmalała dzietność rodzin — najczęściej spotykamy rodziny z dwojgiem i trojgiem dzieci; rodziny z jednym dzieckiem — zwłaszcza w mieście — nie należą do rzadkości. Przeciętna dzietność w mieście jest mniejsza niż na wsi — sytuacja taka utrzymuje się nie­ ustannie. Jest to efekt rozpowszechniającej się świadomej regulacji uro­ dzin, a także wzrastającego naporu zyskujących coraz bardziej na zna­ czeniu wartości konkurencyjnych w stosunku do satysfakcji związanych z posiadaniem i wychowywaniem dzieci. Wzrosło znaczenie więzi emo­ cjonalnej w rodzinie: wzrosły także wymagania pod adresem współ­ małżonka i małżeństwa — żony i mężowie oczekują więcej satysfakcji osobistych niż to miało miejsce w przeszłości. Wzrósł również zakres swo­ body dzieci w rodzinie, ale skomplikowały się (zwłaszcza w miastach) warunki wypełniania przez rodzinę funkcji socjalizacyjno-wychowaw­ czej. Materialno-ekonomiczna funkcja rodziny nie straciła swej dawnej rangi i ważności. Wzrosło poczucie intymności życia wewnątrzrodzinnego; zmalała funkcja kontrolna rodziny poza środowiskiem domowym. Na kształt współczesnej rodziny polskiej wywiera niewątpliwie istot­ ny wpływ czynnik tradycji kulturowej, tzn. zastane i szybciej lub wol­ niej zmieniające się normy, wzory i wartości społeczne. Wpływ mają też historycznie ukształtowane tradycje narodowe oraz zanikające u nas tradycje regionalne. Polską kulturę rodzinną, jej zakres, można określić jako specyficzne. Wartości życia rodzinnego są przez Polaków szczegól­ nie cenione, wiele badanych środowisk społecznych w swym systemie wartości na pierwszym miejscu stawia wartości życia rodzinnego. Tkwią one głęboko w realizowanych wzorach życia rodzinnego. Tłumaczy to po Socjologia rodziny w Polsce 245 części mniejszą liczbę rozwodów w naszym kraju w porównaniu z wie­ loma innymi krajami europejskimi. Typową cechą Polaków jest także poszanowanie dla rodziców (i w ogóle ludzi starszych — ostatnio male­ jące), poczucie więzi z nimi i ich rodzicami (czyli własnymi dziadkami), kultywowanie pamięci o zmarłych przodkach, czego obrzędowym i za­ razem emocjonalnym wyrazem jest niezwykle u nas uroczyście obcho­ dzony Dzień Zmarłych, sięgający swymi tradycjami prahistorii narodu polskiego. Nigdzie w Europie poza Polską jego ranga nie jest taka wy­ soka. Dostrzec też można istnienie silnej więzi — zwłaszcza emocjonalnej i towarzyskiej — z bliższymi krewnymi z linii bocznej (usamodzielnieni bracia i siostry). Jest ona tym silniejsza, im mniejsze różnice kulturowe (wykształcenie i typ miejscowości) występują między nimi. Zaznacza się też wyraźne zespolenie tradycji rodzinnych z patriotycznymi. Jest to zapewne w znacznej mierze dziedzictwo narodu żyjącego dłuższy czas pod zaborami — i to w okresie, kiedy w całej Europie formowały się silne uczucia narodowe (XIX w.). Nie mając własnego państwa oraz odczuwając niedobór własnych instytucji kulturalnych i oświatowych, nasi dziadkowie i pradziadkowie uczynili z rodziny bastion polskości. Tu przekazywano z pokolenia na pokolenie mowę ojczystą, narodowe tradycje i obyczaje, uczono historii Polski i pieśni powstańczych, wpa­ jano przekonania o konieczności jej odrodzenia. Czasy okupacji lat 1939 - 1945 ugruntowały jeszcze ten stan, patriotyczna funkcja rodziny uległa jeszcze wzmocnieniu. Poddana w przeszłości ciężkim próbom historii ro­ dzina polska jest zdecydowanie patriotyczna, co jednak bardziej wyraża się w przywiązaniu do tradycji narodowych i ich bronieniu, niż w co­ dziennych powszednich działaniach na rzecz ojczyzny. Występują też określone związki współczesnych rodzin polskich z re­ ligią, co wymagałoby dokładniejszego i poddanego rygorom naukowym zbadania. Przyjrzyjmy się cechom współczesnych rodzin polskich w sposób bardziej systematyczny i przedstawmy je w postaci zwięzłego uogól­ nienia. W świetle badań empirycznych można dojść do uzasadnionego wniosku, że abstrakcyjnie pojmowana rodzina polska występuje w real­ nym życiu w postaci wielu zróżnicowanych odmian i typów w zależności od przynależności danych konkretnych rodzin do określonej klasy spo­ łecznej, warstwy, grupy społeczno-zawodowej, społeczności lokalnej typu wieś-miasto. Niektóre wyselekcjonowane, powtarzalne w większości śro­ dowisk społecznych i odpowiednio ogólne cechy tych realnie istniejących rodzin tworzą po ich zsumowaniu ogólną kategorię pojęciową, którą nazywamy współczesną rodziną polską. Warto określić, jak kształtuje się w świetle badań empirycznych glo­ balny, syntetyczny obraz przeciętnej współczesnej rodziny polskiej. Jakie 246 Zbigniew Tyszka są jej powtarzalne cechy, to znaczy te same, które występują w aktual­ nie istniejących i zbadanych typach i kategoriach rodzin. Jaka więc jest współczesna rodzina polska, zwłaszcza pracownicza? Jest to rodzina: — znacznie już oddalona od wzorców tradycyjnej, klasycznej rodziny instytucjonalno-patriarchalnej; — z uaktywnioną zawodowo żoną i zarazem matką; — niemal całkowicie egalitarna w uprawnieniach współmałżonków i znacznie mniej egalitarna w podziale obowiązków; — z wewnętrznymi napięciami wywołanymi podwójnymi rolami ko­ biet (rodzinne i pracownicze) i ich przeciążeniem; — akceptująca wzory i modele ograniczonej dzietności; — rozpowszechniająca się coraz bardziej w formie rodziny małej (dwupokoleniowej) kosztem stopniowej, niezbyt szybkiej redukcji rodzin dużych; — posiadająca istotne związki z pozafamilijną mikrostrukturą spo­ łeczną (pominąwszy sąsiedztwo — zwłaszcza miejskie) w tym z lokal­ nymi i pracowniczymi instytucjami sformalizowanymi; — ceniąca materialne podstawy swego życia przy jednoczesnym znacznym zaawansowaniu wewnętrznych więzi emocjonalnych oraz wzro­ ście interakcji osobowości współmałżonków, a także rodziców i dzieci. Znacznie wzrosło znaczenie emocjonalno-ekspresyjnej funkcji rodziny; — o zaznaczającym się procesie indywidualizacji swoich członków, różnie zaawansowanym w poszczególnych środowiskach społecznych; — o rozbudowanej funkcji socjalizacyjno-wychowawczej w skompli­ kowanych warunkach społecznych (wzrost liczby i obszarów społecz­ ności miejskich i wielkomiejskich, zwiększone wymagania wychowania współczesnego). Daje się zaobserwować trudności w wypełnianiu tych funkcji; — pozostająca w znacznej interakcji z kulturą masową; — o zdecydowanie prorodzinnej świadomości. Świadomość rodzinna przerasta w większości przypadków realia rzeczywistego życia rodzin­ nego, jest bardziej nowoczesna. W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych weryfikowano w ramach centralnego programu badawczego CPBP.09.02 zespół hipotez uzyskując w określonych wziętych pod uwagę aspektach najnowszą wiedzę doty­ czącą współczesnych rodzin polskich egzystujących w zmienionych i nadal zmieniających się warunkach ogólnospołecznych. Bardzo skrótowo rzecz ujmując, weryfikacja hipotez doprowadziła do sformułowania następu­ jących stwierdzeń: 1. Status społeczny i środowiskowy (wieś — miasto) rodziny nadal jeszcze wyznaczna znaczną część cech i procesów rodziny, à także świa­ domość rodzinną jej członków, jakkolwiek postępujące procesy unifika­ cyjne o charakterze kulturowym zmniejszają stopniowo szereg różnic ze Socjologia rodziny w Polsce 247 względu na stopniowe „przybliżanie się" ku sobie wzorców kulturowych regulujących życie rodzinne a związanych z poszczególnymi makrogrupami i środowiskami. Czynnikom różnicowania towarzyszą procesy upo­ dabniania. 2. Dość niejednoznaczny okazał się wpływ naszej polskiej sytuacji kryzysowej pierwszej połowy lat osiemdziesiątych na rodzinę. Zaobser­ wowano w niektórych aspektach życia rodzinnego wpływy ujemne. Po­ wstały liczne utrudnienia życiowe, które musieli pokonywać członkowie rodzin. W związku z tym wzrosła szczególnie ranga ekonomicznej funkcji rodziny — zarówno w mieście, jak i na wsi (dostarczenie członkom ro­ dziny dóbr konsumpcyjnych, zabiegi oszczędnościowe). Ze względu na zmniejszoną wydolność zewnętrznej infrastruktury zwiększyła się rola opiekuńczo-zabezpieczającej funkcji rodziny, a nawet nastąpiły w nie­ których kategoriach rodzin przeciążenia w tym zakresie. Z drugiej strony powstały na zewnątrz pewien stan zagrożenia w sto­ sunku do rodzin jako grup społecznych oraz ich członków powodował reakcję obronną rodziny wzmagając solidarność i współdziałanie człon­ ków rodziny pokonujących określone trudności. Rodzina zyskała na war­ tości, stała się jeszcze bardziej potrzebna, ludzie niejako „okopali się" w swoich rodzinach. 3. Aktualne rozwiązania prawne są mniej więcej adekwatne do kie­ runku przeobrażeń rodziny polskiej oraz jej aktualnego stanu, natomiast polityka społeczna wymaga korekt dostosowawczych. Aktywność poli­ tyki społecznej wobec rodziny ograniczona była sytuacją ekonomiczną kraju i nie zawsze najlepiej adresowana do odpowiedniej klienteli. Nie wypracowano też dotychczas jednolitych „długofalowych" i konsek­ wentnych założeń polityki społecznej wobec rodziny. 4. Występuje wywołany makroprocesami cywilizacyjnymi wzrost kon­ fliktów rodzinnych prowadzących do zwiększenia dezintegracji rodziny, który dotychczas nie doprowadził do wyraźniejszego zwiększenia rozwodowości. 5. Istnieje wyraźny i ścisły związek między różnymi przejawami pa­ tologii w rodzinach (tam, gdzie ona występuje) a dewiacyjnymi zacho­ waniami jej członków, co szczególnie daje się zaobserwować w rodzinach o skumulowanych czynnikach patogennych. Żle oddziałuje niepełność rodziny oraz przestępczość przeciwko rodzinie. 6. Społeczne usytuowanie rodziny w makrostrukturze, mezostrukturze i mikrostrukturze różnicuje w sposób istotny procesy socjalizacji i wychowania w rodzinie. 7. Dezintegracja rodziny, a nawet pierwsza faza reintegracji ujemnie wpływa na cechy osobowości potomstwa. 8 Szczególnie istotny wpływ na socjalizacyjno-wychowawcze funk­ cjonowanie rodziny wywierają inne funkcje pełnione przez rodzinę (spo- 248 Zbigniew Tyszka sób ich pełnienia). Wpływ ten wywierają szczególnie funkcje: kontrolna, materialno-ekonomiczna oraz prokreacyjna. 9. Podstawą integracji małżeństwa i rodziny jest przede wszystkim właściwy dobór małżeński. THE SOCIOLOGY OF FAMILY IN POLAND Summary The article contains the characterization of the development of the sociology of family in Poland, determines its basic notions and problems and presents main directions of research and its methodology. The author characterises the all-Polish programme of research on family, includes a summary of results obtained by Polish sociologists and presents main theses concerning the features of contem­ porary Polish families, their interactions with outside structures, the directions of their transformations and their internal processes. The dynamic development of the sociological research on family initiated in the end of the 1950s, has provided a detailed analysis of modern Polish families and offered valuable insights into the mechanisms of their evolution and t h e directions of changes.
