1. Rodzaje rynków i pojęcie rynku pracy
advertisement
TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY ` 1. Rodzaje rynków i pojęcie rynku pracy Punktem wyjścia w postępowaniu badawczym jest próba uporządkowania terminologii i przyjęcie określonej definicji rynku pracy. Rynek pracy ukształtował się w historycznym procesie rozwoju gospodarki obok rynku towarowego, pieniężnego i kapitałowego, i należy do pojęć używanych w wielu dyscyplinach naukowych: ekonomii, socjologii i geografii społeczno-ekonomicznej. Rynek określa proces wymiany towarowej, którego istotą jest wzajemne oddziaływanie potencjalnych sprzedawców i nabywców, co prowadzi do kształtowania się ogólnego poziomu podaży i popytu oraz ustalenia poziomu cen. Rynek jest formą nawiązywania kontaktów między kupującymi i sprzedającymi, która pozwala im ujawnić, co chcą kupić lub sprzedać i na jakich warunkach, ustalić zasady transakcji (cenę, ilość, sposób, miejsce i czas realizacji) możliwe do zaakceptowania przez obie strony. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie i C.Nardinelli (1993, s.4) definiują rynek następująco: “Rynek jest to proces, przy pomocy którego kupujący i sprzedający określają co chcą sprzedać lub kupić i na jakich warunkach. Inaczej mówiąc jest to proces pomagający kupującym i sprzedającym określić ceny i ilość dóbr, które mają być kupione lub sprzedane”. D.Begg, S.Fischer i R.Dornbusch (1993, tom I, s.40) stwierdzają: “Rynek jest syntetycznym pojęciem, określającym proces prowadzący do tego, że decyzje gospodarstw domowych dotyczące konsumpcji alternatywnych dóbr, decyzje przedsiębiorstw o tym, co i jak wytwarzać oraz decyzje pracowników dotyczące tego, jak wiele i dla kogo pracować, zostają wzajemnie uzgodnione dzięki odpowiednim dostosowaniom cen”. Analizując przedstawione definicje rynku można stwierdzić, że pojęcie to używane jest zawsze dla określenia relacji między podażą a popytem. Identyfikacja rynku wymaga określenia jego mechanizmu, funkcji i rodzajów. Jak stwierdza T.Grzeszczyk (1990, s.25), “mechanizm rynkowy, to oddolne popytowopodażowe procesy dostosowawcze na rynkach wszelkich rodzajów zasobów - dające zwykle w sumie efekt końcowy w postaci zaspokojenia potrzeb. Sprawnie działający mechanizm rynkowy weryfikuje przydatność zasobów i dóbr finalnych. Zapewnia również społeczną akceptację nakładów poniesionych na ich wytworzenie, przez wyrażoną pieniężnie zapłatę za określone dobro lub usługę.”. W.Jarmołowicz (1993, s.262) definiuje mechanizm rynkowy jako “...sprzężenia (zależności) popytowopodażowe występujące na rynkach wszelkiego rodzaju dóbr gospodarczych, a zawiązujące się za pośrednictwem cen między równoprawnymi podmiotami gospodarczymi dążącymi do osiągania korzyści ekonomicznych poprzez dokonywanie dobrowolnych aktów kupna i sprzedaży towarów”. Niektórzy badacze utożsamiają pojęcie rynku z jego mechanizmem (por. E.F.Cyrson, 1993, s.22), jednak większość Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY stwierdza tak jak A.Lipowski (1988, s.9), że “od mechanizmu rynkowego trzeba odróżnić rynek jako stan wolnego i ciągłego obrotu”. Rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych. Jak stwierdza A.Jabłońska (1996, s.32) “...poprzez grę popytu i podaży rynek dokonuje obiektywnej wyceny poszczególnych towarów, czyli ustala ich ceny. Cena jest dla poszczególnych podmiotów informacją o przebiegu procesów gospodarczych; jest parametrem, który umożliwia im przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego. Przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego, czyli podjęcie ekonomicznie uzasadnionych decyzji, warunkuje racjonalne rozdysponowanie zasobów między poszczególnymi dziedzinami wytwarzania, warunkuje dopasowanie struktury produkcji do struktury społecznego zapotrzebowania”. Szczegółowe funkcje rynku uzależnione są od jego rodzajów. Pojęcie rynku jest pojęciem bardzo szerokim. Rynek obejmuje różne rodzaje transakcji kupna i sprzedaży. Według A.Jabłońskiej (1996) stwarza to możliwość wyróżnienia rodzajów rynku stosując wiele kryteriów (patrz tabela 1). Tabela 1 Klasyfikacja rodzajów rynków Kryteria klasyfikacji Przedmiot obrotu Zasięg geograficzny Sytuacja rynkowa Rodzaje rynków * * rynek dóbr i usług konsumpcyjnych, rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału) * * * * * rynek lokalny, rynek regionalny, rynek krajowy, rynek międzynarodowy, rynek światowy * rynek sprzedawcy - charakteryzujący się długotrwałą przewagą popytu nad podażą, co stawia sprzedawcę w pozycji uprzywilejowanej na rynku, rynek nabywcy - charakteryzujący się nadwyżką podaży nad popytem i oznaczający uprzywilejowaną pozycję nabywców na rynku * * Stopień jednorodności * rynek homogeniczny - np. rynek ropy naftowej, rynek pszenicy, rynek heterogeniczny - rynek pracy charakteryzujący się wysokim stopniem segmentacji Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY Kryteria klasyfikacji Rodzaje rynków * Stopień wyrównania cen * * * * Stopień ingerencji państwa * rynek doskonały - charakteryzujący się spełnieniem trzech warunków: przejrzystości, racjonalności aktów kupna i sprzedaży oraz jednorodności dóbr1, rynek niedoskonały - nie spełniający powyższych warunków rynek wolnokonkurencyjny - rynek drobnych producentów i konsumentów charakteryzujący się brakiem ingerencji w mechanizm rynkowy. Rynki te są charakterystyczne dla pierwszego stadium kapitalizmu - wiek XIX. rynek oligopolistyczny i monopolistyczny - rynek wielkich sprzedawców (jednego w przypadku rynku monopolistycznego lub kilku w przypadku rynku oligopolistycznego), którzy kształtują stosunki rynkowe. Są to rynki charakterystyczne dla drugiego stadium kapitalizmu odpowiadającemu przełomowi XIX i XX w. rynek ułomny - rynek na którym z jednej strony znajdują się prawie wyłącznie przedsiębiorstwa uspołecznione, a z drugiej indywidualni konsumenci. Mechanizm rynkowy w przypadku tego rynku jest ograniczony decyzjami państwa ustalającymi ceny na poziomie równoważącym podaż z popytem. Rynek ułomny występuje w warunkach gospodarki socjalistycznej. rynek o zróżnicowanym poziomie interwencjonizmu państwowego- jest rynkiem funkcjonującym w warunkach gospodarki mieszanej. Rynek ten charakteryzuje się zróżnicowanym poziomem interwencjonizmu państwowego, którego celem jest ograniczenie funkcjonowania wolnego rynku wynikające z konieczności łagodzenia negatywnych zjawisk społecznych będących rezultatem działania mechanizmu rynkowego. Źródło: Opracowanie własne Stan i mechanizm działania rynku uzależnione są przede wszystkim od rodzaju systemu gospodarczego w ramach, którego działa ten rynek. W większości krajów, w tym również obecnie w Polsce mamy do czynienia z gospodarką mieszaną. W jej ramach funkcjonuje rynek charakteryzujący się zróżnicowanym poziomem interwencjonizmu państwowego. W gospodarce mieszanej państwo i sektor prywatny współuczestniczą w rozwiązywaniu problemów gospodarczych. Państwo kontroluje znaczną część produkcji za pomocą podatków i płatności transferowych. Kształtuje ono również popyt i podaż poprzez dostarczanie dóbr i usług publicznych, jak obrona narodowa czy bezpieczeństwo wewnętrzne. Kontroluje też zakres, w jakim jednostki mogą kierować 1 Przejrzystość oznacza, że sprzedający i kupujący dysponują pełnymi informacjami o cenach płaconych za dany towar. Racjonalność aktów kupna i sprzedaży oznacza, że sprzedający i kupujący podejmują swe decyzje wyłącznie na podstawie cen, bez wpływu czynników pozacenowych. Jednorodność dóbr oznacza, że towary posiadające jednakowe cechy fizyczne są postrzegane przez nabywców jako jednakowe, niezależnie od tego, jaki producent je wyprodukował (por. A.Jabłońska , 1996). Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY się w swoim działaniu własnym interesem. Należy więc pamiętać, na co zwraca uwagę L.Balcerowicz (1989), że współcześnie w wielu gospodarkach uważanych powszechnie za rynkowe istnieją ograniczenia funkcjonowania wolnego rynku wynikające z konieczności łagodzenia negatywnych zjawisk społecznych będących rezultatem działania mechanizmu rynkowego. Rozpatrywanie rynku według kryterium przedmiotu transakcji, prowadzi do wyodrębnienia obok podstawowych rynków, w postaci rynku kapitału pieniężnego, surowców, dewiz, również rynku pracy. Koncepcja rynku pracy zdefiniowana została na gruncie klasycznej teorii ekonomii, w okresie formowania się gospodarki rynkowej w wieku XIX., a następnie podlegała przekształceniom w neoklasycznych, keynesowskich i współczesnych teoriach ekonomii. Wyróżnianie rynku pracy jest konsekwencją ujmowania pracy człowieka jako towaru. W rezultacie zasoby pracy można postrzegać jako towar. Jest to jednak specyficzny rodzaj towaru, charakteryzujący się jak żaden inny “własną wolą” i możliwością podejmowania decyzji. Relacje występujące między podażą, a popytem na te zasoby określane są przez ich wartość, która w przypadku rynku pracy przybiera formę płacy. Według M.Brudy i Ch.Wypłosza (1995, s.132-133) “Rynek pracy nie jest ... ...rynkiem normalnym. W przeciwieństwie do maszyn lub surowców zasób pracy ma własną wolę. Maszyny nie mogą ani porzucić pracy, ani też decydować, czy chciałyby pracować dla swoich właścicieli. To, co jest przedmiotem wymiany na rynku pracy, może szukać nabywcy w takim samym stopniu, w jakim nabywca szuka produktu. Stosunek pracy pociąga za sobą wprost i nie wprost zawierane ustalenia kontraktowe, obowiązujące przez długi okres czasu. Rynek pracy związany jest też z różnymi instytucjami, jak związki zawodowe, i podlega kompleksowi reguł prawnych i zwyczajowych”. Cechą charakterystyczną rynku pracy jest szeroko stosowany interwencjonizm państwowy, którego formy i zakres są różne (wprowadzanie płac minimalnych, ograniczanie zwolnień, itp.). Rynek pracy charakteryzuje się również znaczną zmiennością stanów. Wykazuje stałą, niewielką nierównowagę określaną bezrobociem równowagi2. Należy również pamiętać, że rynek pracy ujmowany całościowo składa się z cząstkowych rynków pracy, dotyczących siły roboczej o określonej płci, określonym zawodzie i określonych kwalifikacjach. Na każdym z tych rynków czynnikiem równoważącym popyt i podaż pracy jest określony, zróżnicowany poziom płac zapewniający stan równowagi. Proces podziału rynku pracy na cząstkowe rynki określa się mianem segmentacji rynku pracy. Podstawowymi składnikami rynku pracy są podaż pracy i popyt na pracę. Podaż pracy określaną również jako zasoby pracy, tworzą osoby zdolne do pracy i wyrażające chęć jej podjęcia, które zamieszkują obszar rynku pracy. Popyt na pracę identyfikowany 2 Bezrobocie równowagi składa się z bezrobocia frykcyjnego i bezrobocia dobrowolnego. Stan ten postrzegany jest jako zjawisko normalne nawet w przypadku prawidłowo funkcjonujących rynków pracy. Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY jest z zapotrzebowaniem na pracę zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym, co przejawia się w określonej strukturze oferowanych na rynku miejsc pracy. Wzajemne zależności występujące między składnikami rynku pracy prowadzą na drodze negocjacji do ustalenia warunków pracy i płac. Konkurencja na rynku pracy polega na poszukiwaniu przez pracowników jak najlepszej pracy oraz poszukiwaniu przez zakłady pracy jak najlepszych pracowników. Biorąc pod uwagę powyższe fakty mechanizm działania rynku pracy można badać w aspekcie podaży, czyli zachowań i decyzji pracowników oraz popytu, czyli zachowań i decyzji pracodawców. Brak wzajemnego dopasowania popytu i podaży na pracę doprowadza do stanu nierównowagi rynku pracy przejawiającego się w nadwyżce wolnych miejsc pracy lub bezrobociu. Oprócz relacji między podażą i popytem wpływ na procesy zachodzące na rynku pracy posiadają również instytucje będące w bezpośrednim związku z tym rynkiem. Są to m.in. związki zawodowe, organizacje społeczne, instytucje pomocy socjalnej, itp. Ogół tych relacji wraz z reakcjami składników rynku na określone bodźce współtworzy procesy zachodzące na rynku pracy. Tak zdefiniowany rynek pracy pozostaje w ścisłym związku z zakładami pracy, gospodarstwami domowymi oraz rynkiem dóbr konsumpcyjnych. Pozycję rynku pracy w systemie gospodarki rynkowej przedstawia model B.E.Kaufmana (1986, s.3) (patrz rycina 1). Impulsem uruchamiającym mechanizm wzajemnych współzależności są potrzeby gospodarstw domowych traktowane jako pierwotne w stosunku do potrzeb przedsiębiorstw. Członkowie gospodarstw domowych zgłaszając zapotrzebowanie na określone towary kształtują w ten sposób popyt na rynku towarów (Dg). Zaspokajanie dodatkowych potrzeb gospodarstw domowych może odbywać się tylko na drodze zwiększania dochodów pochodzących z pracy. W ten sposób wzrost popytu na towary prowadzi do wzrostu podaży pracy (Sl). Wzrost popytu na rynku produktów powoduje natychmiastową reakcję pracodawców. Wzmożony popyt na towary warunkuje wzrost ich podaży (Sg). Odbywa się to poprzez wzrost popytu na pracę (Dl). W ten sposób kształtują się wzajemne zależności popytu i podaży. Zależności te na rynku produktów wyznaczają cenę towarów, natomiast na rynku pracy kształtują wysokość płac, czyli cenę pracy. Należy zwrócić uwagę na fakt, że między rynkiem produktów i rynkiem pracy zachodzi sprzężenie zwrotne. Wzmożony popyt na towary (wzrost wydatków konsumentów) prowadzi do wzrostu podaży towarów na rynku, co z kolei prowadzi do wzrostu popytu na pracę i w formie płacy za pracę doprowadza do wzrostu dochodów konsumentów. Funkcjonowanie rynku pracy jest istotnym warunkiem i czynnikiem rozwoju gospodarki. Rynek pracy powinien jednocześnie realizować cele społeczne, tj. prawo człowieka do pracy. Zgodnie z artykułem XXII Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY Rycina 1 Pozycja rynku pracy w systemie gospodarki rynkowej według B.E.Kaufmana (1986) RYNEK PRODUKTÓW CENA (P) Sg P1 Dg Q ILOŚĆ TOWARU (Q) Popyt na towary Podaż towarów GOSPODARSTWA DOMOWE ZAKŁADY PRACY Podaż pracy Popyt na siłę roboczą RYNEK PRACY PŁACA (W) Sl W1 Dl L1 ILOŚĆ PRACY (L) Źródło: B.E. Kaufman, The Economics of LaborMarkets and Labor Realtions. The Dryden Press, 1986, s.3. Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY przyjętej przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 1948r. oraz Konwencją 122 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1964r. człowiek ma prawo do swobodnego wyboru rodzaju i miejsca pracy, wykonywanej w warunkach bezpiecznych, sprzyjających wysokiej wydajności, wynagradzanej w sposób zapewniający egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej. Analizując polskie doświadczenia można stwierdzić, że do realizacji prawa do pracy o wiele bardziej skutecznie przyczynia się rynek pracy niż nierynkowe zasady alokacji zasobów pracy. Realizację prawa do pracy poprzez wykształcenie mechanizmów dostosowawczych jest jednak w stanie zapewnić tylko sprawnie działający rynek pracy. Według T.Grzeszczyka (1990, s.31) sprawnie działający rynek pracy realizuje następujące funkcje: (1) zapewnia informację o rozmiarach i strukturze podaży pracy i popytu na pracę, (2) przy uwzględnieniu układów zawodowo-kwalifikacyjnych i przestrzennych, motywuje pracowników i pracodawców, aby zapewnić racjonalny dobór (3) (4) 2. i efektywne pożytkowanie zasobów pracy oraz kształtować pożądaną aktywność społeczną, doprowadza do urealnienia rachunku kosztów pracy żywej i uprzedmiotowionej, co prowadzi do weryfikowania społecznej użyteczności angażowania zasobów pracy, zapewnia alokację zasobów pracy do najbardziej efektywnych i społecznie użytecznych zakładów pracy, oferujących najkorzystniejsze warunki zatrudnienia. Ekonomiczne teorie rynku pracy Rynek pracy nie jest tworem statycznym. Podlega on ciągłym zmianom i przekształceniom. W jego ramach występują różnego rodzaju procesy, zjawiska i zależności. W procesie wyjaśniania procesów zachodzących na rynku pracy wyróżnia się dwa podejścia: (1) makroekonomiczne - procesy rynku pracy rozpatruje się w tym ujęciu w powiązaniu z procesami zachodzącymi na innych rynkach funkcjonujących w gospodarce. Tworzone na tym gruncie teorie można określić mianem teorii zatrudnienia, (2) mikroekonomiczne - podstawą wyjaśniania prawidłowości procesów zachodzących na rynku pracy są w tym wypadku analizy indywidualnych zachowań Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY podmiotów gospodarczych. Teorie tworzone w oparciu o podejście mikroekonomiczne określa się najczęściej mianem teorii rynku pracy. Przedmiotem ich zainteresowania jest przede wszystkim mechanizm rynku pracy, a w mniejszym stopniu związek rynku pracy z innymi rynkami w systemie gospodarczym. Analizując rozwój myśli ekonomicznej dotyczącej rynku pracy dokonuje się podziału teorii i poglądów według kryterium czasu ich opublikowania oraz stopnia kompleksowości wyjaśniania mechanizmów rynku pracy (patrz tabela 2). Tabela 2 Klasyfikacja teorii rynku pracy Tradycyjne teorie zatrudnienia i rynku pracy PEŁNE dotyczą wszystkich aspektów rynku pracy * * Klasyczna i neoklasyczna teoria rynku pracy, Keynesowska i neokeynesowska teoria rynku pracy Współczesne teorie zatrudnienia i rynku pracy SZCZEGÓŁOWE dotyczą wybranych aspektów rynku pracy * * * * Teoria aktywizacji zawodowej, Teoria kształtowania popytu na pracę, Teoria różnicowania płac, Teoria krańcowej produktywności pracy SZCZEGÓŁOWE dotyczą wybranych aspektów rynku pracy * * * * * * * * Teoria segmentacji rynku pracy, Teoria elastyczności rynku pracy, Teoria kapitału ludzkiego, Teoria poszukiwań, Teoria pryncypała i agenta, Teoria kontraktu, Teoria konfliktu miedzy pracownikami zatrudnionymi osobami poszukującymi pracy, Teoria histerezy Źródło: Opracowanie własne Pierwszą grupę teorii zatrudnienia i rynku pracy stanowią teorie związane z tradycyjnymi szkołami myśli ekonomicznej. Wewnętrzny podział tych teorii oparty Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY jest o kryterium stopnia kompleksowości wyjaśniania mechanizmu rynkowego i wyróżnia: teorie pełne oraz szczegółowe dotyczące poszczególnych aspektów rynku pracy. 2.1. Rynek pracy w założeniach ogólnej klasycznej teorii ekonomii Teorie pełne rynku pracy związane są z głównymi szkołami ekonomii. Punktem wyjścia w rozważaniach nad rynkiem pracy są założenia sformułowane na gruncie klasycznej teorii ekonomii. Jej podstawą są prace A.Smith’a, a przede wszystkim opublikowane w roku 1776 dzieło „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”3. System ekonomiczny A.Smith’a narodził się jako kontynuacja postępowego nurtu w myśli Europy zachodniej, będąc jednocześnie krytyką menkartylizmu oraz fizjokratyzmu F.Quesnay’a. Drugim wielkim twórcą klasycznej teorii ekonomii był D.Ricard, którego praca „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”, wydana drukiem w roku 1817 stanowiła kontynuację klasycznej myśli ekonomicznej uwzględniając już konsekwencje rewolucji przemysłowej, której A.Smith z przyczyn obiektywnych nie uwzględnił, ale przede wszystkim nie przewidział w swoich poglądach i rozważaniach. Trzecim bardzo znanym kontynuatorem myśli A.Smith’a oraz D.Ricard’a był J.S.Mill, którego „Zasady ekonomii politycznej” (1848), jak i inne pracę stanowiły źródło poznania podstaw ekonomii klasycznej dla twórców „nowej ekonomii” II połowy XIX wieku. Założenia i modele klasycznej teorii ekonomii rozwijały się również wśród ekonomistów przełomu XIX i XX w. Podstawowe znaczenie w tym wypadku posiada anglo-amerykańska szkoła neoklasycznej teorii ekonomii. . Jej prekursorami byli W.S..Jevons prezentujący podstawy systemu ekonomicznego w pracy „Teoria ekonomii politycznej” (1871) oraz A.Marshall znany przede wszystkim z pracy „Zasady ekonomiki” opublikowanej w 1890r4. W teorii (neo)klasycznej bazuje się na podejściu mikroekonomicznym. Podstawą funkcjonowania rynku pracy są w tym wypadku relacje podaży i popytu, przy czym za fundamentalne uważa się prawo Say`a, zgodnie z którym podaż tworzy popyt. Zwolennicy tego podejścia uważają, że mechanizm rynkowy bez jakichkolwiek ingerencji z zewnątrz może zapewnić równowagę na rynku pracy. Teorie rynku pracy 3 Wydanie polskie dzieł A.Smith’a ukazało się w roku 1954. Dokładną analizę rozwoju klasycznej szkoły ekonomii zawierają prace W.Stankiewicza (1987) i M.Blaug’a (1994). 4 Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY wywodzące się z (neo)klasycznej szkoły ekonomii uwypuklają dwa podstawowe problemy badawcze: (1) zachowań człowieka, (2) funkcjonowania rynku pracy. W oparciu o założenia (neo)klasycznej teorii ekonomii, wyjaśnianie procesów i prawidłowości występujących na rynku pracy prowadzone jest przy wykorzystaniu modelu konkurencyjnego rynku pracy, którego schemat prezentują D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie i D.Nardinelli (1993, s.670-688): (a) człowiek zachowuje się jak „homo oeconomicus”, czyli jednostka działająca zgodnie z założeniem maksymalizacji swojego poziomu egzystencji, (b) jednostka ludzka posiada zdolność do racjonalnych wyborów, zapewniających jej optymalność działania, (c) zachowania człowieka są uwarunkowane jego uczestnictwem we wtórnych grupach społecznych, wśród których najistotniejsze znaczenie posiada rodzina. Potrzeby i budżet rodzinny stanowią podstawowy czynnik kształtujący podaż pracy, (d) na rynku panuje pełna swoboda nawiązywania i rozwiązywania stosunku pracy, (e) istnieje nieograniczony dostęp do pełnej informacji o wolnych miejscach pracy, warunkach jej wykonywania i płacach oraz zasobach pracy (liczbie osób o określonych kwalifikacjach, zdolnych do pracy i chętnych do jej podjęcia na danym terenie), (f) relacje między zapotrzebowaniem na pracowników o określonych kwalifikacjach, a liczbą kandydatów na określone stanowiska pracy są sterowane za pomocą wysokości płacy w granicach ustawowego minimum płac dla określonego rodzaju pracy, (g) zmiany poziomu i relacji płac regulują swobodny przepływ w pełni mobilnych pracowników , co doprowadza do równoważenia się podaży i popytu na pracę, (h) rywalizacja między pracownikami o pozyskanie miejsc pracy oraz między zakładami o pozyskanie pracowników odbywa się zgodnie z ogólnie przyjętymi i akceptowanymi regułami postępowania. Wyeksponowanie problematyki motywacji i zachowań człowieka nie oznacza wcale zepchnięcia na dalszy plan zagadnień mechanizmu działania rynku pracy. Podejście takie podkreśla jedynie podmiotowość towaru jaki występuje na tym rynku - tj. pracy ludzkiej. Fakt ten, jak zauważają M.M.Fischer i P.Nijkamp (1987a) posiada Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY fundamentalne znaczenie w zrozumieniu mechanizmów działania rynku pracy, gdzie decyzję kupna i sprzedaży podejmuje również „towar”. Przedstawiciele (neo)klasycznej szkoły ekonomii zwracają uwagę na znaczenie swobody wchodzenia i wychodzenia z rynku pracy. Twierdzą oni, że w procesie osiągania równowagi rynku pracy kształtują się: poziom płac, powstają nowe i zanikają stare zawody oraz dokonuje się alokacja zasobów pracy, od której sprawności w dużej mierze zależy rozwój gospodarczy danego obszaru. Jak piszą A.Francik i A.Pocztowski (1993, s. 9) „...centralnym paradygmatem w klasycznym modelu rynku pracy jest zasada krańcowej użyteczności, którą wykorzystuje się do wyjaśniania powstawania podaży i popytu na rynku pracy... . ...Płaca będąca ceną pracy stanowi mechanizm równoważenia popytu i podaży”. Założenia (neo)klasycznego modelu rynku pracy dopuszczają istnienie tylko krótkotrwałego bezrobocia frykcyjnego. Istniejące w wielu krajach bezrobocie wyjaśnia się działaniem czynników zewnętrznych zaburzających funkcjonowanie wolnego rynku pracy, a przede wszystkim powodujących ograniczenie elastyczności płac. Krytycy opartego na (neo)klasycznej teorii ekonomii, konkurencyjnego modelu rynku pracy zarzucają mu głównie zbyt duże uproszczenie rzeczywistości zwracając uwagę na fakt, że usztywnienie cen, które postrzegane jest przez (neo)klasyków za podstawową przyczynę zaburzeń w funkcjonowaniu rynku pracy nie jest powodowane tylko przez czynniki zewnętrzne ale również podmioty funkcjonujące na tym rynku, np. pracodawców. Klasyczny model rynku pracy znajduje zastosowanie we współcześnie funkcjonujących systemach gospodarczych. Mechanizm działania konkurencyjnego rynku pracy ulega jednak licznym modyfikacjom będącym konsekwencją interwencjonizmu państwowego wywołanego uwarunkowaniami społecznymi i politycznymi. Stan ten charakteryzuje zarówno system gospodarki nakazoworozdzielczej jak i rynkowej przyczyniając się w konsekwencji do intensywnego rozwoju gospodarki mieszanej. W gospodarce nakazowo-rozdzielczej rynek pracy postrzega się jako rezultat stosunków towarowo-pieniężnych. W systemie tym nie istnieje możliwość swobodnego prowadzenia polityki zatrudnienia przez zakład pracy. Operuje się kategorią bilansu siły roboczej. Nie prowadzi się również rachunku ekonomicznego dla oceny opłacalności substytucji pracy żywej przez uprzedmiotowioną. W gospodarce rynkowej interwencjonizm państwowy przybiera nieporównywalnie mniejszy zasięg i ma na celu, przede wszystkim łagodzenie negatywnych społecznie konsekwencji Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY działania rynku pracy. Przejawia się to m.in. w prowadzeniu polityki ograniczania i przeciwdziałania bezrobociu, polityki ochrony praw pracowniczych przez związki zawodowe, itp. 2.2. Rynek pracy w założeniach ogólnej ekonomii J.M.Keynes’a Punktem zwrotnym w badaniach nad prawidłowościami rynku pracy było ukazanie się w roku 1936 pracy „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” autorstwa J.M.Keynes’a. Jego praca stanowiła reakcję na powolne wychodzenie kapitalistycznej gospodarki światowej ze stanu głębokiej recesji wywołanej wielkim kryzysem lat 1929-1933 przy jednoczesnych sukcesach systemu nakazowo- rozdzielczego w Związku Radzieckim oraz gospodarki faszystowskiej w Niemczech, Włoszech i Japonii. Dzieło Keynes’a i jego późniejsze publikacje stanowią przełom w rozwoju myśli ekonomicznej i do dnia dzisiejszego budzą szereg kontrowersji związanych z postrzeganiem tych teorii, przez jednych jako istotnego postępu w rozwoju ekonomii przez drugich jako całkowicie błędnych uogólnień dodatkowo opartych na fałszywych założeniach. Teoria Keynes’a i jego kontynuatorów m.in. J.Hicks’a, A.Hansen’a, odrzuca klasyczny paradygmat wyjaśniania zjawisk na rynku pracy. Szczególnej krytyce poddają oni założenie o doskonałym mechanizmie regulującym jaki stanowi płaca. Propagują oni model makroekonomiczny w przeciwieństwie do klasycznego podejścia mikroekonomicznego. W konsekwencji problematyka rynku pracy jest w tym wypadku rozstrzygana w kontekście globalnym: dochodu narodowego, inwestycji, oszczędności i konsumpcji. Przyczyn bezrobocia zwolennicy Keynes’a upatrują w zbyt małych wydatkach konsumpcyjnych i inwestycyjnych. W przeciwieństwie do szkoły klasycznej zwraca się uwagę na konieczność prowadzenia aktywnej polityki państwa w sferze zatrudnienia (np. promowanie inwestycji, obniżanie stopy procentowej, zwiększanie eksportu), eliminując jednocześnie samoregulacyjne możliwości mechanizmu rynkowego. Powyższe założenia w konsekwencji prowadzą do wniosku, że wielkość zatrudnienia zależy od wielkości dochodu narodowego. W ten sposób odwrócone zostaje prawo Say’a i dowodzi się, że popyt na wyroby i usługi tworzy odpowiednią ich podaż, a w konsekwencji określa stan i funkcjonowanie rynku pracy. Podstawowy problem stanowi fakt, że nie wszystkie wydatki gospodarstw domowych w formie zapłaty za Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY towary i usługi trafiają do przedsiębiorstw oraz nie wszystkie wydatki przedsiębiorstw w formie płac trafiają do gospodarstw domowych. W tej sytuacji model obiegu dochodów w gospodarce musi uwzględnić dopływy i wypływy. Podstawową formą wypływów są oszczędności gospodarstw domowych, podatki i import. Dopływy natomiast przybierają postać inwestycji przedsiębiorstw, wydatków rządowych i eksportu. Zaburzenia w obiegu dochodów mogą doprowadzić do gromadzenia nadwyżek towarów w przedsiębiorstwach, co w konsekwencji powoduje ograniczenie produkcji i zatrudnienia. Tego typu problem rozwiązywany jest zgodnie z założeniem modelu Keynes’a przez dostosowywanie dochodów, a nie jak głosi teoria (neo)klasyczna, przez elastyczność cen5. W konsekwencji aby zapewnić stan równowagi w gospodarce, a tym samym na rynku pracy należy oszacować ex ante wysokość inwestycji przedsiębiorstw i oszczędności gospodarstw domowych na poziomie dochodu narodowego, którego wielkość odpowiada pełnemu zatrudnieniu6. Przedstawiciele nurtu myśli (neo)keynesistowskiej przychylali się do koncepcji krzywej Philips’a zakładającej względnie stałą, odwrotną relację między inflacją i bezrobociem7. Twierdzili, że interwencjonizm państwowy jest koniecznym narzędziem korygującym negatywne konsekwencje mechanizmu rynkowego. Umiejętne stosowanie narzędzi polityki finansowej i pieniężnej pozwala „przesuwać” gospodarkę wzdłuż krzywej Philips’a. Jak pisze M.Belka (1992, s. 336) „...Krzywa Philips’a zyskała szybko dużą popularność i stała się , szczególnie w latach 60-tych i 70-tych, podstawą teoretyczną polityki gospodarczej wielu rządów krajów wysoko rozwiniętych, które starały się prowadzić swe gospodarki po „wąskiej ścieżce” nieinflacyjnego wzrostu, tj. unikać zbyt wysokiego bezrobocia, jak i zbyt wysokiej inflacji...”. Trwało to do momentu, w którym rzeczywistość gospodarcza podważyła przydatność krzywej Philips’a do wyjaśniania zjawisk gospodarczych oraz kiedy jej założenia teoretyczne, szczególnie wątpliwe podstawy mikroekonomiczne, zostały poddane krytyce przez Friedman’a i Phelps’a. Zapoczątkowane przez Keynes’a rozważania nad prawidłowościami gospodarki są kontynuowane w rozważaniach przedstawicieli „nowego keynesizmu”, m.in. F.Modigliani’ego i R.Stone’a. Pomimo wielu różnic, a niekiedy nawet krytyki poglądów 5 Model Keynes’a jest modelem krótkookresowym i statycznym, zakładającym m.in. stałość cen. Założenie to jest jednym z podstawowych zarzutów stawianych przez krytyków tego podejścia. 6 Stan równowagi w gospodarce zgodnie z ujęciem Keynes’a to stan równowagi między globalnym popytem i globalną podażą, który można osiągnąć przy różnym poziomie wykorzystania mocy produkcyjnych gospodarki, w tym również przy występowaniu bezrobocia. Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY Keynes’a, łączy je jednak wspólny sceptycyzm wobec możliwości zapewnienia przez mechanizmy rynkowe równowagi przy stanie pełnego zatrudnienia. Przedstawione dwa podejścia do wyjaśniania funkcjonowania gospodarki, a w tym rynku pracy, zgodne z ekonomią klasyczną i keynesowską interpretacją ekonomii gospodarczej stanowią podstawowe teorie ekonomii, których aktualność nie traci na znaczeniu od początku XX w. Wszystkie te podejścia konkurują ze sobą, wzbogacają się wzajemnie, a niekiedy nawet przenikają. Należy jednak podkreślić, że w okresie ostatnich 25-30 lat (neo)klasyczny paradygmat wyjaśniania rzeczywistości gospodarczej i poglądów zgodnych z tym podejściem cechuje najintensywniejszy rozwój, co w rezultacie prowadzi do dominacji tej szkoły myśli ekonomicznej w wyjaśnianiu mechanizmów rynku pracy. 2.3. Rynek pracy w założeniach współczesnych teorii zatrudnienia i rynku pracy W obrębie tradycyjnych teorii rynku pracy wyróżnia się teorie szczegółowe dotyczące wybranych aspektów mechanizmu rynkowego. Zalicza się do nich m.in.: teorię krańcowej produktywności, teorię kształtowania popytu na pracę i teorię różnicowania płac. Zmiany obserwowane w gospodarce światowej, pojawianie się nowych technologii i organizacji produkcji są przyczyną zmian na rynku pracy. W konsekwencji powstaje potrzeba modyfikacji istniejących lub tworzenia nowych teorii i podejść badawczych wyjaśniających funkcjonowanie rynku pracy w nowych warunkach gospodarczych. W tych warunkach powstają współczesne teorie zatrudnienia i rynku pracy. Do najbardziej znanych i powszechnie wykorzystywanych w badaniach rynku pracy należą teoria segmentacji i jej współczesna modyfikacja związana z teorią elastyczności. Konsekwencją obserwowanego w okresie powojennym postępującego podziału rynku pracy przy jednoczesnym braku skuteczności stosowanych programów skierowanych na poprawę sytuacji na rynku pracy osób niepełnosprawnych, kobiet, mniejszości etnicznych, etc. był rozwój nowej teorii nazwanej teorią segmentacji rynku pracy. Pojęcie segmentacji ugruntowało się w amerykańskiej literaturze z zakresu 7 „Krzywą Phillips’a” wprowadził A.W.Phillips w artykule „The Relationship Between Unemployment and the Rate Change of Money Rates in the United Kingdom, 1861-1957” (1968). Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY ekonomiki pracy w latach sześćdziesiątych. Segmentacja rynku pracy nie została do chwili obecnej w literaturze jednoznacznie zdefiniowana. Według H.Domańskiego (1987) i J.Peck’a (1992) mianem segmentacji rynku pracy określa się najczęściej proces podziału tego rynku na poszczególne części - segmenty. Za istotę segmentacji uważa się zwykle jego rozpad na wiele odrębnych rynków (segmentów), różniących się między sobą dostępnością dla zainteresowanych pracowników, wysokością otrzymywanego wynagrodzenia za pracę, możliwościami rozwoju zawodowego oraz zasadami ruchliwości pracowniczej. Zasadnicze znaczenie segmentacji rynku pracy polega na tym, że przynależność pracownika do określonego segmentu rynku pracy kształtuje warunki realizacji jego potrzeb związanych z pracą oraz jego pozycję społeczną. Innym przejawem segmentacji rynku pracy jest jego struktura przestrzenna, czyli podział na krajowy, regionalne i lokalne rynki pracy. Rozwój badań nad segmentacją rynku pracy jest wyrazem alternatywnego podejścia w stosunku do (neo)klasycznej teorii zatrudnienia, które neguje rolę płacy jako idealnego instrumentu kształtującego równowagę rynku pracy. Badania z tego zakresu dotyczą przede wszystkim trzech grup problemów: (1) kryteriów segmentacji rynku pracy np. płeć, narodowość, poziom wykształcenia, zawód, (2) przyczyn segmentacji rynku pracy, a przede wszystkim odpowiedzi na pytanie: Czy segmentacja rynku jest spowodowana celową działalnością, czy też jest wynikiem działania mechanizmu rynkowego ?, (3) konsekwencji segmentacji rynku pracy, głównie relacji między przynależnością do danego segmentu, a np. wysokością płac, samorealizacją, stopniem zagrożenia bezrobociem. Wzrost zainteresowania tematyką segmentacji obserwowany w literaturze zagranicznej szczególnie od początku lat 60-tych wiąże się bezpośrednio z koniecznością ograniczania narastających w tym okresie skrajnie negatywnych społecznie konsekwencji wynikających z przynależności do określonego segmentu rynku pracy (bezrobocie, dysproporcje społeczne) oraz zahamowaniem rozwoju (neo)klasycznego paradygmatu w teorii zatrudnienia. Badania rynku pracy w aspekcie jego segmentacji odwołują się do dorobku ekonomii instytucjonalnej i radykalnej. Kontynuatorami instytucjonalistów w badaniach nad segmentacją rynku pracy są P.Doeringer i M.Piore (1971). Ich badania empiryczne dotyczą przede wszystkim przyczyn segmentacji rynku Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY pracy. Rozwinęli oni koncepcję wewnętrznych rynków pracy, znaną z ekonomii instytucjonalnej lat czterdziestych. Stwierdzali, że tworzenie się wewnętrznych rynków pracy nie jest jedynie rezultatem działania dużych przedsiębiorstw oraz wzrostem znaczenia związków zawodowych. Wewnętrzny rynek pracy według P.Doeringer’a i M.Piore’a (1971) definiowany jest, jako część rynku pracy, w obrębie którego zasady alokacji pracowników i ich wynagradzania wyznaczane są na drodze norm, zasad i przepisów. Z kolei przedstawiciele ekonomii radykalnej przytaczający bardzo często teorię marksistowską, przyczyn segmentacji rynku pracy upatrywali w konsekwencjach prowadzonej walki klasowej. Jak stwierdza A.Francik i A.Pocztowski (1993, s.20) „Przedstawiciele tego kierunku w latach sześćdziesiątych8 upatrywali przyczyn segmentacji rynku pracy w dążeniu kapitału do maksymalizacji profitu. Kontynuatorzy tego kierunku w latach siedemdziesiątych zwracali uwagę, iż w wyniku postępującej monopolizacji dochodzi do podziału rynku na stabilny, tzw. pierwotny segment, oraz niestabilny, tzw. wtórny segment”. Pomimo wielu różnic w podejściu instytucjonalistów i radykałów do problematyki segmentacji rynku pracy wspólną cechą tych teorii jest krytyczne nastawienie do (neo)klasycznego paradygmatu wyjaśniania mechanizmu rynku pracy, który przyczyn jego segmentacji upatruje w niedostatecznej mobilności pracowników lub niedostatecznym ich potencjale pracy. Fakt ten zmusił kontynuatorów kierunku (neo)klasycznego do obrony swoich poglądów za pomocą nowej argumentacji. (Neo)klasycy odchodzą od traktowania segmentacji jako przejściowego zakłócenia występującego na rynku, którego równowagę zapewnia mechanizm popytu i podaży. Uznając wpływ różnych instytucji na rynek pracy oraz fakt jego segmentacji stwierdzają, że rynek pracy składa się z wielu segmentów zintegrowanych jednak w modelach rynku pracy, w których podstawą mechanizmu rynkowego jest zasada maksymalizacji zysków oraz tradycyjna teoria cen. Kontynuację myśli (neo)klasycznej znajdujemy m.in. w teorii potencjału ludzkiego, której przedstawiciele wyjaśniają rozpad rynku pracy i związane z tym zróżnicowanie płac obniżaniem się produktywności pracowników, co spowodowane było nierównymi możliwościami kształcenia i doskonalenia kwalifikacji w miejscu pracy. Oprócz prób określenia przyczyn segmentacji rynku pracy rozwijały się jednocześnie teoretyczne koncepcje struktury segmentacji. Jako pierwszą, uznaje się koncepcję trójsegmetowego rynku pracy C.Kerr’a (1954). Koncepcja ta wprowadza podział ogólnego rynku pracy na: 8 Do przedstawicieli tego kierunku należą P.Baran i J.Sweezy (przyp. autora). Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY (a) wolny (zewnętrzny) rynek pracy - na którym nie występują żadne bariery mobilności pracowników, a wzajemne stosunki między pracodawcami i pracobiorcami reguluje mechanizm płacowy, (b) zawodowy rynek pracy - związany z funkcjonowaniem związków zawodowych, a w konsekwencji stanowiący przejaw zinstytucjonalizowania rynku pracy, (c) wewnątrzzakładowy rynek pracy - stanowiący drugi przypadek instytucjonalizacji rynku pracy, obejmujący proces kształtowania i funkcjonowania rynku pracy pracowników i miejsc pracy w obrębie danego przedsiębiorstwa . Granice między wyróżnionymi segmentami wyznaczają ustalenia związków pracodawców, związków zawodowych oraz instytucji państwowych, co razem tworzy swoisty system regulacyjny rynku pracy. Każdy z segmentów może zawierać szereg podsegmentów. Podział rynku pracy na segmenty w ujęciu C.Kerr’a stała się podstawą dla innych koncepcji segmentacji rynku pracy. Kolejną teorią segmentacji rynku pracy, za autorów której uważa się P.Doeringer’a i M.Piore’a (1971) jest koncepcja dwusegmentowego (dualnego) rynku, zakładająca jego podział na: (a) pierwotny rynek pracy - charakteryzujący się stabilnością zatrudnienia, wysokimi wynagrodzeniami, lepszymi warunkami pracy i możliwościami awansu zawodowego, (b) wtórny rynek pracy - na którym panują gorsze warunki pracy i płacy. Twórcy tej koncepcji sformułowali również definicje wewnętrznego rynku pracy na którym podstawą regulacji są akty normatywne oraz pojęcie zewnętrznego rynku pracy, gdzie dominują prawidłowości popytu i podaży. Ustalili również, że wewnętrzny rynek pracy wykazuje cechy rynku pierwotnego, a zewnętrzny rynek pracy cechy rynku wtórnego. Powyższe koncepcje segmentacji rynku pracy, a szczególnie teoria dualnego rynku pracy napotkały jednak wielu przeciwników stwierdzających, że podział rynku pracy na dwa lub trzy segmenty jest zbyt dużym zunifikowaniem procesów zachodzących na tym rynku. Krytycy tych koncepcji zwracali również uwagę na poważne problemy w określaniu jednoznacznej granicy między pierwotnym i wtórnym rynkiem pracy. Na tym gruncie, jak stwierdzają M.M.Fischer i P.Nijkamp (1987, s.47-49) rozwinęły się teorie wielosegmentowych rynków pracy R.Loveridge’a, A.L.Mok’a, M.J.Piore’a, w których kryteria podziału jak i liczba segmentów jest bardzo zróżnicowana. Teorie segmentacji rynku pracy odgrywają bardzo istotną rolę w rozwoju teorii zatrudnienia i rynku pracy. Zwracają one uwagę na możliwość i sposób Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY modyfikacji (neo)klasycznego modelu rynku pracy, a przez to jak najlepsze dostosowanie go do rzeczywistości gospodarczej. Teoria segmentacji rynku pracy ulega modyfikacji w związku z pojawieniem się modelu rynku pracy w warunkach elastyczności. Według Z.Chojnickiego (1993), zmiany jakie obserwuje się współcześnie na rynku pracy, a które związane są z pojawieniem się elastycznej organizacji produkcji będącej przejawem zasadniczych zmian, jakie zachodzą w charakterze i roli pracy w postfordowskiej organizacji produkcji podważają dotychczasowe modele segmentacji rynku pracy wyodrębniające dwa lub więcej segmentów tego rynku, między którymi przepływ jest utrudniony. Nie znajdują też potwierdzenia dotychczasowe podziały na „dobre” i „pewne” miejsca pracy jakie oferują duże firmy w przeciwieństwie do mniej atrakcyjnych oferowanych przez drobne przedsiębiorstwa. W rezultacie wewnętrzny rynek pracy wielkich firm kurczy się, a dotychczasowe teorie segmentacji rynku pracy stają się nieodpowiednie w sytuacji, gdy jak pisze B.Domański (1992) coraz większa część produkcji i zatrudnienia przypada na małe przedsiębiorstwa i pracowników często tylko okresowo związanych z jakąkolwiek firmą. Zmiany jakie obserwuje się w gospodarce nie pozostają bez wpływu na funkcjonowanie rynku pracy, co w konsekwencji doprowadza do zmiany jego charakteru. Wśród wielu relacji obejmujących proces restrukturyzacji rynku pracy można wymienić elastyczność pracy. Analizując zmiany charakteru rynku pracy Z.Chojnicki (1993, s. 186) wyróżnia dwa rodzaje elastyczności: (a) elastyczność numeryczna lub zewnętrzna, czyli możliwość zmiany ilości zatrudnionej siły roboczej i jej doboru pod względem umiejętności i kwalifikacji w zależności od popytu na rynku, (b) elastyczność funkcjonalna lub wewnętrzna, czyli duża umiejętność dostosowywania się pracowników zarówno do szerokiego zakresu zadań, jak i wysiłku spowodowanego falami wzmożonego popytu. Identyfikacja powyższych dwóch rodzajów elastyczności na rynku pracy wymaga powiązania ich z poszczególnymi segmentami rynku pracy. Elastyczność funkcjonalna związana jest przede wszystkim z pierwotnym rynkiem pracy, natomiast elastyczność numeryczna odnosi się do rynku wtórnego. Przykładem, który dobrze obrazuje powyższe zależności jest model struktury rynku pracy w warunkach elastyczności opracowany przez British Institute of Management Studies przedstawiony w pracy Z.Chojnickiego (1993). Interpretacja tego modelu przedstawia się następująco: Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY (1) Grupa zasadnicza składa się z pracowników pełnoetatowych o stałym i pewnym statusie, którzy zaangażowani są w podstawowe działalności firmy. Mają oni dobre perspektywy na awans. Pracownicy tej grupy są elastyczni funkcjonalnie tj. przystosowani do wykonywania różnych zadań, (2) Grupa peryferyjna składa się z dwóch podgrup. Pierwszej obejmującej pracowników pełnoetatowych o kwalifikacjach łatwo dostępnych na rynku pracy do których zalicza się m.in. urzędników, sekretarki oraz pracowników fizycznych wykonujących pracę rutynową wymagającą mniejszych umiejętności. Są to pracownicy wykonujący pomocnicze działalności, podatni na redukcje zatrudnienia. Drugiej - składającej się z pracowników na niepełnym etacie, zatrudnianych dorywczo, zatrudnianych na czas określony lub tymczasowo, subkontrahentów, osoby szkolone z subsydiów państwowych, których stanowiska pracy są jeszcze mniej pewne niż w pierwszej grupie peryferyjnej. Pracownicy grupy peryferyjnej są elastyczni ilościowo. W przedstawionym modelu bardzo istotną rolę odgrywa wyodrębnienie w strukturze rynku pracy trzonu i peryferii w obrębie poszczególnych kategorii zawodowych. Jednym z podstawowych kryteriów kształtujących pozycję pracowników na rynku pracy w tym modelu jest czas zatrudnienia. Jak stwierdza Z.Chojnicki (1993, s.187) „... podsumowanie analizy postmodernizacyjnych zmian organizacji pracy i produkcji pozwala stwierdzić, że nie doprowadziły one do utworzenia w pełni ukształtowanego nowego postfordowskiego systemu organizacji gospodarki....”. Należy również podkreślić, że założenie zakładające bezpośredni wpływ elastyczności produkcji na rozwój procesów elastyczności na rynku pracy wymaga weryfikacji na podstawie bardzo dokładnych analiz tego zjawiska9. Elastyczność pracy wraz z pozostałymi przejawami zmian organizacji pracy i produkcji stanowią jednak ważne procesy, które w sposób istotny wpływają na funkcjonowanie współczesnej gospodarki kształtując m.in. nowe zjawiska na rynku pracy. W obrębie współczesnych teorii rynku pracy podobnie jak w przypadku teorii tradycyjnych wyróżnia się teorie szczegółowe dotyczące wybranych aspektów mechanizmu rynkowego. Zalicza się do nich m.in.: teorię kapitału ludzkiego, teorię naturalnej stopy bezrobocia, teorie poszukiwań, teorię pryncypała i agenta, teorię 9 Patrz prace A.J.Scott’a (1988), J.Peck’a (1992). Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY kontraktu, teorie konfliktu między pracownikami a osobami poszukującymi pracy oraz teorię histerezy10. LITERATURA Balcerowicz L., 1989. Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej. Warszawa. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1993. Ekonomia. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa Belka M., 1992. Główne nurty współczesnej ekonomii. Ekonomista. nr 3/1992. Warszawa. s. 333 - 351. Blaug M., 1994. Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Bruda M., Wyplosz Ch., 1995. Makroekonomia. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa. Chojnicki Z., 1993. Postmodernistyczne zmiany globalnego porządku społeczno-gospodarczego. W: pod. red. A.Kukliński. Polonia, Quo vadis?. Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego. z. 12/45. Warszawa. s. 167-204. Cyrson E.F. (red.), 1993. Ekonomia. Podręcznik dla nieekonomicznych kierunków uniwersyteckich. Polski Dom Wydawniczy „ŁAWICA”. Poznań. Domański B., 1992. Postfordowski elastyczny model produkcji a jej przestrzenne organizacja. Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Polska Akademia Nauk. z. 159. Warszawa. s. 49-73. Domański H., 1987. Segmentacja rynku pracy a struktura społeczna. Ossolineum, Wrocław. Doeringer P., Piore M., 1971. Internal labour markets and manpower analysis, Lexington. Massachusetts. Fischer M.M., Nijkamp P., 1987a. Spatial labour market analysis: Relevance and scope. W: pod red. M.M.Fischer, P.Nijkamp. Regional labour markets. Contributions to Economic Analysis vol. 168 North Holland.. s. 1-33. Francik A., Pocztowski A., 1993. Wybrane problemy zatrudnienia i rynku pracy. Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Kraków. Grzeszczyk T., 1990. Rynek pracy w reformowanej gospodarce Polski. Restrukturyzacja gospodarki regionalnej i lokalnej. Instytut Planowania Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. z. 5. Poznań. Jabłońska A., 1996. Podstawowe kategorie gospodarki towarowo-pieniężnej. W: (red.) W.Milewski. Elementarne zagadnienia ekonomii. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Jarmołowicz W., 1993. Rynek i infrastruktura rynkowa. W: (red.) W.Balicki. Makroekonomia. Wydawnictwo „AND...”. Warszawa. s. 259-278. Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli D. 1993. Ekonomia. Fundacja Solidarności. Gdańsk. Kaufman B.E., 1986. The Economics of Labour Market and Labour Relations. The Dryden Press. Kerr C., 1954. The balkanization of labor markets. W: Labor Mobility and Opportunity, (red.) E.W. Baker. Massachusets Institute of Technology. New York. s. 92-100. 10 Przegląd współczesnych teorii zatrudnienia i rynku pracy zawierają prace W.Stankiewicza (1987), A.Francik i A.Pocztowskiego (1993) oraz M.Blauga (1994) Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY Lipowski A., 1988. Mechanizm rynkowy w gospodarce polskiej. Podstawy teoretyczne, perspektywy , dylematy. Warszawa. Peck J., 1992. Labor and agglomeration: control and flexibility in local labor markets. W: Economics Geography, Vol. 68, No 4. Clark University. Worcester, Massachusetts. s. 325-347. Scott A. J., 1988. Flexible production systems and regional development: The rise of new industrial spaces in North Amercia and estern Europe. International Journal of Urban and Regional Reaserch. Vol. 12. s. 171186. Stankiewicz W., 1987. Historia myśli ekonomicznej. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa. Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski
