Repetytorium z biologii w postaci pyta* i odp.
advertisement
1 2 1. Jaka jest rola skóry? a) ochronna -stanowi powłokę zewnętrzną ciała; - ochrania przed promieniowaniem nadfioletowym (melanina) - stanowi barierę przed wnikaniem bakterii do wnętrza; - ochrania organizm przed utratą ciepła (termoregulacyjna) -gruczoły łojowe i potowe ochraniają przed wysychaniem (wydalnicza i wydzielniczagruczoły łojowe potowe, mlekowe, zapachowe) b) wymiana gazowa – pory w naskórku, cała powierzchnia skóry, naczynia krwionośne c) regulacja gospodarki wodnej-gruczoły potowe d) odbiera wrażenia ze środowiska za pomocą receptorów (zakończeń nerwowych); e) wytwarza witaminę D3; f) regulacja gospodarki tłuszczowej- magazynowanie tłuszczu w tkance podskórnej 2. Przedstaw budowę skóry: a) naskórek - warstwa rogowa- Komórki zrogowaciałe tworzą nabłonek wielowarstwowy o różnej grubości. Najstarsze komórki złuszczają się w postaci cienkich płatów a wraz z nimi usuwane są mikroorganizmy chorobotwórcze. W ten sposób chronią tkanki głębiej położone przed wnikaniem pasożytów i substancji szkodliwych. - warstwa rozrodcza (podstawowa) - Jest to warstwa macierzysta naskórka, ponieważ powstają tu nowe komórki. Z niej powstają gruczoły skóry, włosy i paznokcie. Występują tu komórki melanocyty produkujące barwnik, zwany melaniną, nadający barwę włosom i skórze. Warstwa ta chroni również organizm przed działaniem promieni ultrafioletowych. Pod wpływem promieniowania ilość barwnika zwiększa się, zabezpieczając głębsze warstwy skóry i zmniejszając ryzyko zachorowania na raka skóry. 3 b) skóra właściwa- Zbudowana jest z tkanki łącznej zawierającej włókna białkowe: kolagenowe, retikulinowe oraz elastylowe. Nadają one skórze wytrzymałość mechaniczną i sprężystość. Jej grubość wynosi 0,5-3 mm. Występują tu włosowate naczynia krwionośne i limfatyczne, które zaopatrują komórki skóry w ciała odpornościowe, składniki pokarmowe i tlen, nerwy, ciałka zmysłowe, cebulki włosowe oraz części wydzielnicze gruczołów potowych. c) tkanka podskórna- Formalnie nie należy do skóry, ale jest z nią ściśle związana. Składa się z tkanki łącznej i podściółki tłuszczowej. Chroni organizm przed utratą ciepła, amortyzuje wstrząsy, stanowi materiał budulcowy np. dla pięt, zapewnia ruchomość skóry. 3. Jakie gruczoły występują w skórze i jaka jest ich rola? a) łojowe- Mają kształt pęcherzykowaty. Są zlokalizowane w sąsiedztwie włosów. Ich wydzielina, łój, służy do natłuszczania skóry i włosów- co daje im połysk i elastyczność, zabezpieczają też przed bakteriami. b) potowe - Tworzą kłębuszki z kanalikami wyprowadzającymi pot. Wydalanie potu służy termoregulacji oraz wydalaniu zbędnych produktów przemiany materii, dostarczają pokarmu bakteriom symbiotycznym żyjącym na powierzchni skóry, które produkują kwas mlekowy, który zapobiega rozwojowi bakterii chorobotwórczych - mlekowe - to zmodyfikowane gruczoły potowe, uaktywniają się po porodzie. Wydzielają tzw. siarę ( bogatą w białko i leukocyty) a następnie produkują mleko - zapachowe - to zmodyfikowane gruczoły potowe, znajdują się pod pachami, przy narządach płciowych, jako gruczoły woskowinowe odpowiadają za wosk w uchu. Aktywne podczas dojrzewania, na starość zanikają 4. Wymień receptory skóry i opisz je: w skórze człowieka umieszczone są liczne, różniące się w budowie, receptory czuciowe. Odbierają one ból, dotyk, ucisk, ciepło i zimno. 4 Czucie bólu- odbierane jest za pośrednictwem wolnych zakończeń nerwowych. Rozłożone są one gęstą siecią po całej powierzchni skórnej organizmu (gęstość receptorów wynosi od 50-200 na cm2). Występują w błonach łącznotkankowych narządów wewnętrznych oraz w naczyniach krwionośnych. Impuls bólowy powstaje pod wpływem silnego bodźca. Przekazywany jest on następnie do ośrodkowego układu nerwowego i to właśnie tam powstaje wrażenie bólu. Jeśli ból jest mocny to zostaje szybko i prawidłowo zlokalizowany. Jeśli jednak impulsy bólowe są słabsze- to czucie bólu zostanie wywołane po upływie kilku sekund. Bywa jednak i tak, że ból zostaje błędnie umiejscowiony. Pamiętać także należy o możliwości promieniowania bólu. Wówczas jest on odczuwany na większej przestrzeni ciała. Czucie dotyku i ucisku (receptor dotykowy zwany jest ciałkiem Meissnera, a uciskowy- to ciałka Vater- Paciniego) - czucie dotyku odbierane jest przez mechanoreceptory. Zalicza się do nich receptory koszyczkowe (występują w okolicach cebulki włosowej) oraz ciałka dotykowe (które znajdują się pod kolczastą warstwą naskórka). Odbierane są w ten sposób bodźce z tych części ciała, które nie są owłosione. Czucie zimna i ciepła (Ciałko Krausego i ciałko Ruffiniego) ; Człowiek ma zdolność do rejestrowania uczucia zimna bądź ciepła dzięki termoreceptorom. Ciałka Krausego występują bliżej powierzchni skóry (do 0,18 mm). Jest ich zdecydowanie więcej niż ciałek ciepła. Ciałka Ruffiniego znajdują się w głębszych partiach skóry ( na głębokości 0,3 mm). 5. Jaka jest higiena, estetyka i pielęgnacją skóry? codzienne obmywanie całego ciała ciepłą wodą z mydłem, najlepiej pod prysznicem konieczność mycia szczególnie nóg i okolic zewnętrznych narządów płciowych stosowanie zimnych kąpieli w celu hartowania ciała i pobudzania krążenia krwi natłuszczanie suchej i pękającej skóry łagodnym kremem lub oliwką - częste mycie rąk, zwłaszcza przed każdym posiłkiem i po wyjściu z ubikacji mycie włosów co najmniej raz w tygodniu przy użyciu szamponów odpowiednio dobranych 5 udostępnianie skórze słońca, powietrza i wody; należy opalać się z umiarem i stosować kremy ochronne prawidłowy sposób odżywiania się zapewniający zdrową skórę czysty i lekki ubiór, dostatecznie ciepły zimą i przewiewny latem. 6. Przedstaw udział skóry w procesach termoregulacji za pomocą tabeli. Temp. powyżej 37 stopni C Temp. 10 mniej Wzrost temp. otoczenia lub temp. ciała Obniżenie temp. ciała/otoczenia w wyniku intensywnego wysiłku fizycznego Receptor ciepła Receptor zimna Ośrodek ciepła w podwzgórzu Ośrodek ciepła w podwzgórzu Uruchomienie mechanizmów Uruchomienie mechanizmów schładzających zatrzymujących lub zwiększających produkcję ciepła Nerwy układu przywspółczulnego Nerwy układu współczulnego - rozszerzenie naczyń krwionośnych - obkurczanie naczyń krwionośnych skóry - zmniejszenie aktywności - zwiększenie aktywności mięśni- mięśni(przyleganie włosów) dreszcze-stroszenie włosów - zwiększenie aktywności gruczołów -spadek aktywności gruczołów potowych potowych -zwiększenie tempa procesów - obniżenie tempa procesów metabolicznych metabolicznych 7. Podaj wpływ promieniowanie na życie człowieka Promieniowanie UV-A jest mniej szkodliwe niż promieniowanie z pozostałych zakresów, ale uszkadza włókna kolagenowe w skórze, co przyspiesza procesy starzenia. 6 Długoletnia ekspozycja na duże dawki promieniowania UV-A może powodować zaćmę (tzw. zaćma fotochemiczna), czyli zmętnienie soczewki. Nie dotyczy to promieniowania UV o innych częstotliwościach, ponieważ jest ono pochłaniane w całości przez rogówkę. Promieniowanie UV-B powoduje wytwarzanie witaminy D w skórze, przeciwdziałając w ten sposób powstawaniu krzywicy. Aby proces ten mógł zachodzić, potrzebna jest pewna minimalna dawka promieniowania. Promieniowanie w tym zakresie może powodować rumień skóry oraz objawy alergiczne. Długa ekspozycja na działanie UV-B ma związek ze zwiększoną częstością występowania nowotworu złośliwego skóry (czerniaka), a także częstszych (choć mniej agresywnych) guzów, jak rak płaskonabłonkowy i podstawnokomórkowy. Promieniowanie UV-C, a także UV-B, może prowadzić do uszkodzenia łańcuchów DNA, w wyniku czego dochodzi do mutacji. W warunkach prawidłowych większość uszkodzeń DNA jest usuwana przez systemy naprawcze. Osoby obarczone wadami tych systemów naprawy bardzo często chorują na nowotwory skóry. 8. Jakie są przystosowania budowy do funkcji? 1. Złuszczający naskórek usuwa jednocześnie bakterie –funkcja odpornościowa 2. Obecność melaniny- obrona przed UV 3. Keratynizacja komórek- ochrona przed nadmiernym wyparowaniem wody 4. Gruczoły potowe- termoregulacja 5. Kwaśny odczyn łoju i potu –funkcja odpornościowa 7 8 1.Podaj definicję zdrowia i choroby. Choroba – jest wyrazem naruszenia stosunków między organizmem, a światem zewnętrznym. Istniejące mechanizmy obronne pod wpływem długotrwałych i zbyt silnych bodźców stają się niewydolne. Powstają zmiany prowadzące do zaburzeń czynnościowych, a następnie do uszkodzeń strutkury anatomicznej tkanek i narządów. Jest to zaburzenie mechanizmów homeostatycznych, osłabia siły życiowe i sprawność funkcjonowania narządów. Zdrowie- pełna sprawność fizyczna, psychiczna i społeczna organizmu służąca utrzymaniu równowagi między nim a środowiska. 2. Wymień czynniki wywołujące choroby. Czynniki wywołujące choroby: Czynniki fizyko - chemiczne: substancje zawarte w powietrzu, glebie, wodzie, pożywieniu, hałas, promieniowanie, ciśnienie atmosferyczne, odczynniki chemiczne, farby, lakiery, smary, leki, stan pogody Czynniki biologiczne: pasożyty (pierwotniaki, płazińce, obleńce, stawonogi), mikroorganizmy patogenne: wirusy, bakterie, grzyby, pyłki kwiatowe, jady zwierząt, priony Czynniki społeczne: zła atmosfera w domu, szkole, pracy, nieodpowiednie warunki życia, niezaspokojone potrzeby miłości i bezpieczeństwa, rywalizacja 4. Wymień alergeny. Alergeny dzielimy na: wziewne (kurz, czyli wszystko to co wchodzi w jego skład: szczątki roślin, roztocze, szczątki zwierząt), pokarmowe, czyli takie, które dostają się do naszego organizmu razem z pokarmem, np. owoalbumina (albumina jaja kurzego), kontaktowe, wywołujące reakcję alergiczną po zetknięciu ze skórą, np. lateks, 9 metale, leki, szczególnie antybiotyki β-laktamowe oraz kuraropochodne leki stosowane w anestezji 5. Podaj ciąg reakcji alergicznej. Alergen-Przeciwciała IgE- Łącznotkankowe komórki błony śluzowej nosa-Produkcja i wydzielanie serotoniny i histaminy-Miejscowe rozszerzenie drobnych naczyń krwionośnychZwiększenie przepuszczalności śródbłonka naczyń włosowatych-Objawy: zaczerwienienie, obrzęki, zwężenie oskrzelików płucnych 6. Wymień reakcje alergiczne organizmu. Reakcje alergiczne powstałe na skutek nadmiernej ilości IgE: kichanie, łzawienie, katar sienny, obrzęki, zaczerwienienia skóry, swędzenie, opuchlizna, astma alergiczna 7. Co to jest wstrząs anafilaktyczny? Wstrząs anafilaktyczny jest gwałtownym i najgroźniejszym objawem klinicznym alergii o charakterze ogólnoustrojowym. Histamina uwalniana jest w dużych ilościach do krwi, zmniejsza się objętość krwi, nagłe zaczerwienienie skóry, przyspieszenie akcji serca, utrata przytomności i śmierć 8. Omów sposoby zapobiegania i leczenia alergii. Zapobieganie i leczenie: 1) unikanie ekspozycji na alergen (często dość trudne); 2) przyjmowanie leków ograniczających najpoważniejsze i najbardziej upośledzające objawy; 3) korzystanie ze swoistej immunoterapii, leczenia skierowanego na zmniejszenie wrażliwości za pomocą wstrzyknięć podskórnych, w dawkach stopniowo wzrastających, alergenu powodującego alergię. Szczepionki odczulające są wskazane i skuteczne w wielu formach alergii spowodowanych alergenami wdychanymi (pyłki, zarodniki, 10 roztocza, złuszczony naskórek) lub wstrzykiwanymi (jad owadów). 4) eliminacja alergenów ze środowiska chorego po ustaleniu rozpoznania i identyfikacji czynnika wywołującego reakcję alergiczną. Jest to możliwe zwłaszcza w przypadku uczulenia na naskórki zwierząt domowych i alergii pokarmowej oraz całorocznym nieżycie nosa. pylenia), łącznie z okresową zmianą klimatu na morski czy wysokogórski. 5) śledzenie komunikatów dla alergików, które pomogą nam odpowiednio zaplanować miejsce pobytu np. urlopu. 9. Porównaj w tabeli nowotwory łagodne i złośliwe. Cecha Nowotwór łagodny Nowotwór złośliwy Tempo wzrostu powolne Szybkie przerzuty Brak Możliwe Kształt komórki tworzą ograniczoną zbitą, nieregularny, bezładny masę, nieograniczony , kształt, otoczoną wydzieliną tkanki naciekanie tkanek, łącznej Zagrożenie dla życia nie stanowi Stanowi Angiogeneza nie występuje Występuje 10. Jakie znaczenie ma angiogeneza? Nowotwory złośliwe stymulują sąsiadujące z nimi naczynia krwionośne do rozwoju nowych naczyń włosowatych, które zaopatrują komórki nowotworowe w tlen i substancje odżywcze ( szybki wzrost), oraz umożliwiają przerzuty 11. Jak powstają przerzuty? Gdy komórki nowotworowe przechodzą kolejne stadia karcenogenezy , nabierają zdolności do odrywania się od guza macierzystego i osiedlania się w innych częściach 11 organizmu. Mogą wtedy przeniknąć do układu limfatycznego wraz z naciekającym guzem. Jeżeli komórka taka posiada możliwość wszczepienia się w innym miejscu organizmu, może dać przerzut nowotworowy. Najczęściej pierwszym miejscem zatrzymania się takiej komórki będzie najbliższy węzeł chłonny. W węźle, w sprzyjających przerzutowi warunkach, rozwinie się guz przerzutowy. Guz ten różni się morfologicznie od guza pierwotnego. Jeżeli dochodzi do dalszego rozwoju, nowotwór może dawać kolejne przerzuty do kolejnych węzłów, aż dojdzie do dostania się komórek nowotworowych do układu krwionośnego i powstania przerzutów odległych. 12. Wymień czynniki onkogenne. Czynniki fizyczne: promieniowanie jonizujące ( Roentgena, radu, pierwiastków promieniotwórczych), promieniowanie nadfioletowe (słoneczne i lamp kwarcowych), wysoka temperatura Czynniki chemiczne Azbest, benzen, arsen, chrom, nikiel, sadza, smoła, oleje mineralne, chlorek winylu, pył drzewny, węglowodory aromatyczne, dym tytoniowy, estrogeny, witaminy Czynniki biologiczne: wirusy: zapalenia wątroby typu B, wirus opryszczki narządów rodnych, wirus HPV, HIV Czynniki obyczajowe: Kobiety chorujące na raka sutka zwierają małżeństwa później i później zachodzą w ciążę i mają mniej dzieci. Z kolei rak prącia jest w ogóle nieznany wśród Żydów i w środowiskach charakteryzujących się wysoką higieną osobistą. Z kolei rak szyjki macicy występuje częściej u wieloródek i u kobiet po przebytych poronieniach. Do czynników chemicznych należy grupa pierwiastków i związków chemicznych, które 12 dostają się do powietrza, gleby i wody. Dlatego w powietrzu znajduje się dużo substancji rakotwórczych, a wraz z uprzemysłowieniem i urbanizacją zwiększa się też skażenie środowiska. Na pojawianie się nowotworów wpływa również sposób odżywiania się osób w różnych rejonach świata. Wśród produktów zwiększających ryzyko zachorowania na taka żołądka jest obfitość produktów wędzonych, mało cytrusów, jarzyn i mleka, niedobór witamin A, B12 i C. Do czynników podnoszących ryzyko zalicza się również pochodne azotowe, nitrozoaminy, aflatoksyny i barwniki lub środki konserwujące. Kolejnym czynnikiem rakotwórczym jest bez wątpienia palenie papierosów. Ryzyko zachorowania na raka płuc, krtani, pęcherza moczowego wzrasta wielokrotnie w zależności od czasu trwania nałogu i ilości wypalanych papierosów. Wśród innych czynników znajduje się alkoholizm, zły stan higieny jamy ustnej oraz niedożywienie zwiększają ryzyko zachorowania na raka górnych dróg oddechowych i górnego odcinka pokarmowego. Również niektóre leki obniżające odporność organizmu. Czynniki zawodowe: Zawodowe narażenie na szereg czynników jest sporym problemem dlatego, że działają one przewlekle i występuje wysokie dawki takich czynników. Dużą rolę w etiologii nowotworów odgrywają związki chemiczne i promieniowanie jonizujące. Nowotwory zawodowe najczęściej rozwijają się na skórze, w układzie moczowym i drogach oddechowych. Są to narządy bezpośrednio narażone na kontakt z czynnikami rakotwórczymi lub ich produktami. Czynniki wewnętrzne: Do czynników wewnętrznych należą czynniki genetyczne, hormonalne i immunologiczne. Bardzo trudno jest określić predyspozycje genetyczne, za uwarunkowaniem dziedzicznym przemawia wczesny wiek choroby. 13.Podaj sopsoby jak uniknąć nowotworów. NIE PAL PAPIEROSÓW 13 . UNIKAJ ŻYCIA W PRZEWLEKŁYM STRESIE, NIE BIERZ UDZIAŁU W "WYŚCIGU SZCZURÓW" - szukaj autentycznych przyjaciół. OGRANICZ PICIE ALKOHOLU. NIE DOPUSZCZAJ DO WYSTĄPIENIA NADWAGI. - STOSUJ NA CO DZIEŃ DIETĘ ŚRÓDZIEMNOMORSKĄ. - OGRANICZ DO NIEZBĘDNEGO MINIMUM SPOŻYWANIE TŁUSZCZU I SŁODYCZY. - JEDZ WIĘCEJ RYB, OWOCÓW I WARZYW. - OGRANICZ SPOŻYWANIE MIĘSA (szczególnie czerwonego) DO KILKU RAZY W TYGODNIU. - JEDZ MNIEJ PRODUKTÓW KONSERWOWANYCH. - ŻYWNOŚĆ PRZECHOWUJ W LODÓWCE ZGODNIE Z TERMINEM PRZYDATNOŚCI DO SPOŻYCIA. OPALAJ SIĘ Z UMIAREM (stosuj kremy z filtrami ochronnymi). NIE KORZYSTAJ Z SOLARIUM. ZASZCZEP SIĘ PRZECIW WIRUSOWEMU ZAPALENIA WĄTROBY (ŻÓŁTACZKA!). UNIKAJ PRZYPADKOWYCH KONTAKTÓW SEKSUALNYCH, CHROŃ SIĘ PRZED PRZENOSZENIEM WIRUSÓW I BAKTERII CHOROBOTWÓRCZYCH. STARAJ SIĘ WYLECZYĆ WSZYSTKIE PRZEWLEKŁE STANY ZAPALNE W ORGANIZMIE. STARAJ SIĘ DUŻO SPACEROWAĆ - MINIMUM PÓŁGODZINNY CODZIENNY SPACER SZYBKIM KROKIEM. JEŚLI W TWOJEJ RODZINIE WYSTĘPOWAŁY NOWOTWORY PRZEBADAJ SIĘ W PORADNI GENETYCZNEJ. 14. Co to są onkogeny, protoonkogeny? Onkogeny - dosłownie: geny nowotworów. Powstają z protoonkogenów, normalnie biorących udział w regulacji podziałów komórkowych (np. w transdukcji sygnałów, jako czynniki transkrypcyjne). Mutacja zachodząca w protoonkogenie przekształca go w onkogen. Produkt onkogenu pozostaje stale w aktywnej formie, prowadząc do niekontrolowanej prolofilacji. Proces 14 przekształcenia protoonkogenu w onkogen nazywamy onkogeneza. Komórka, w której dochodzi do niekontrolowanego wzrostu ulega transformacji nowotworowej. Protoonkogen– gen obecny w prawidłowej komórce, potencjalnie (lecz nie aktualnie) zdolny do wyzwolenia procesu transformacji nowotworowej. Uwarunkowana mutacją zmiana jego ekspresji sprawia, że przekształca się w onkogen, tj. gen bezpośrednio aktywujący transformację nowotworową komórki. Stanowią ok. 1% wszystkich genów. 15. Podaj sposoby leczenia nowotworów. Krótko je scharakteryzuj. Standardową metodą w walce z rakiem jest wycięcie chirurgiczne guza nowotworowego wraz z otaczającą go tkanką.. Ponieważ jednak przerzuty ujawniają się w późniejszym czasie, usunięcie głównego guza nie jest w stanie im zapobiec - chyba że zabieg zostanie przeprowadzony odpowiednio wcześnie, jednak rzadko się zdarza. Metodami wspomagającymi leczenie są radioterapia i chemioterapia. Radioterapia polega na naświetlaniu patologicznych komórek promieniami rentgenowskimi lub gamma. Powoduje to uszkodzenie ich materiału genetycznego i - wskutek tego - śmierć. Komórki zdrowe są bardziej odporne na promieniowanie, więc nie ulegają zniszczeniu podczas naświetlania. Oprócz radio- i chemioterapii stosuje się też czasami terapię hormonalną, zazwyczaj w przypadku raka piersi czy prostaty. Terapia ta polega na manipulowaniu działaniem hormonów w organizmie poprzez ich blokowanie lub pobudzanie. Nowym rodzajem terapii przeciw nowotworom jest immunoterapia. Metoda ta opiera się na wykorzystaniu własnych reakcji obronnych organizmu do walki z komórkami nowotworowymi. 17. Wymień etapy namnażania się wirusów. W namnażaniu wyróżniamy kilka etapów. 15 Infekcja – wirus wnika do wnętrza organizmu i rozpoczyna Etap adsorpcji; w którym styka się z powierzchnią atakowanej komórki i zostaje przechwycony przez receptory błonowe. Etap wnikania – polega na przenikaniu całego wirusa do wnętrza komórki. Etap replikacji – następuje uwolnienie kw. nukleinowego nukleinowego kapsydu (płaszcza białkowego chroniącego materiał genetyczny); w ten sposób wirus wchodzi w stan utajenia (eklipsy), w którym nie można stwierdzić mikroskopowo jego obecności. Etap składania (dojrzewania) – następuje, gdy w komórce gospodarza zgromadzi się dostateczna ilość zreplikowanego materiału genetycznego oraz podjednostek białkowych kapsydu. Łączą się one w dojrzałe cząstki wirusowe. Etap elucji (uwolnienia) – komórka gospodarza zostaje wyeksploatowana i ulega zniszczeniu (lizie). Dojrzałe wirusy uwalniają się i zakażają następne komórki. 18. Co to jest cykl lityczny i lizogeniczny? Cykl lityczny – cykl życiowy bakteriofaga polegający na zakażeniu bakterii, produkcji nowych cząstek fagowych, rozpadzie bakterii i uwolnieniu nowych bakteriofagów. Cykl lizogenny, cykl lizogeniczny (biogenny) inaczej lizogenia - odmiana replikacji wirusów, polegająca na wnikaniu materiału genetycznego wirusa do komórki gospodarza i jego replikacji wraz z DNA gospodarza, która nie prowadzi do lizy komórki. 19. Co to są wirusy?, omów ich budowę. Wirusy, znajdują się na pograniczu pomiędzy materią ożywioną i nieożywioną. Wykazują one kilka cech wyróżniających organizmy żywe, jak reprodukcja, ale nie prowadzą procesów metabolicznych i nie są zdolne do reprodukcji na zewnątrz komórki 16 gospodarza. Wirusy nie mają budowy komórkowej, nie potrafią samodzielnie poruszać. Wszystkie komórkowe formy życia zawierają zarówno DNA i RNA, wirusy posiadają albo DNA albo RNA nigdy równocześnie. Wirusy nie mają rybosomów ani enzymów potrzebnych do syntezy białek. W pewnym sensie wirusy stają się ożywione jedynie po zakażeniu komórki. Są one doskonale przystosowane do trybu pasożytniczego. Ze względu na brak budowy komórkowej nie zostały zakwalifikowane do żadnego królestwa istot żywych. Wirusy grupowane są na podstawie 4 kryteriów: wielkość, kształt, obecności osłonki i rodzaju kwasu. Wirus jest małą cząstką zbudowaną z kwasu nukleinowego otoczonego płaszczem białkowym- kapsyd. Bez względu na to jaki wirus zawiera kwas służy on jako materiał genetyczny czyli genom. Genom zawiera od 5 do kilkuset genów, nie mogą zawierać dziesiątków tysięcy genów. Pojedyncze cząstki wirusów mają średnicę mniejszą niż 0,25um. 20 .Omów budowę komórki bakteryjnej. . Komórka bakterii ma: - ścianę komórkową - błonę komórkową -otoczkę śluzową - rzęskę - cytozol - rybosomy - substancję jądrową ( zamiast jądra komórkowego) 17 21. Co to są bakteriostatyki, antybiotyki? Antybiotyki – naturalne, wtórne produkty metabolizmu drobnoustrojów, które działając wybiórczo w niskich stężeniach wpływają na struktury komórkowe lub procesy metaboliczne innych drobnoustrojów hamując ich wzrost i podziały Bakteriostatyki- środki chemiczne lub oddziaływania fizyczne hamujące rozwój i wzrost bakterii bez niszczenia ich funkcji życiowych, np. niektóre antybiotyki. 22. Co to jest interferon? Interferon to białko wytwarzane i uwalniane przez komórki ciała, jako odpowiedź na obecność patogenów (np. wirusy, bakterie, pasożyty jak również komórki nowotworowe) wewnątrz organizmu. Interferony zapewniają komunikacje pomiędzy komórkami ciała, w celu zwalczenia patogenów, poprzez uruchomienie mechanizmów obronnych systemu immmunologicznego. 23. Co ta są bakterie Gram+ i Gram-? Bakterie Gram-ujemne, (G-) Bakterie barwiące się na czerwono w barwieniu metodą Grama. W budowie komórki bakterii G-, w przeciwieństwie do Gramdodatnich, wyróżnia się zewnętrzną błonę komórkową. Ściana komórkowa bakterii G- jest cieńsza, zawiera mniej warstw peptydoglikanu (mureina zbudowana jest z nietypowych aminokwasów i połączonych w łańcuchy pochodnych cukrów. Chemicznie jest to biopolimer kwasu mureinowego i Nacetyloglukozaminy.). Bakterie Gram-dodatnie, (G+) Bakterie barwiące się na niebiesko w barwieniu metodą Grama. W budowie komórki bakterii G+, w przeciwieństwie do Gramujemnych, nie wyróżnia się zewnętrznej błony komórkowej. 18 24. Wyjaśnij pojęcia: pasożyt, żywiciel pośredni, żywiciel ostateczny. Pasożyt -organizm czerpiący korzyści ze współżycia z innym organizmem, zazwyczaj ze szkodą dla swego gospodarza. Żywiciel pośredni-organizm, w którym pasożyt osiąga stadium larwalne, rozwijając się od jaja,aby po przedostaniu się do organizmu żywiciela ostatecznego osiągnąć dojrzałość płciową. Żywiciel ostateczny-organizm, w którym powstaje dorosła, rozmnażająca się płciowo forma pasożyta. Bardzo często żywiciel ostateczny umiera z powodu wyczerpującego jego organizm pasożyta, co jednak nie musi być koniecznością, gdyż znaczna część pasożytów jest specjalnie przystosowana do życia w cudzym organizmie w taki sposób aby nie doprowadzić do jego śmierci. 25. Zaproponuj podział pasożytów. a) pasożyty zewnętrzne i pasożyty wewnętrzne. * zewnętrzne: pijawki, kleszcze, komary, gzy, wszy i inne. * wewnętrznych możemy zaliczyć: owsiki, tasiemca, lamblie, bakterie, wirusy i grzyby. b) stałe , czasowe, okresowe * pasożyty stałe – bytujące na lub w organizmie żywiciela (włosień) * pasożyty czasowe – wykorzystujące organizm żywiciela okresowo (kleszcze, pijawki, komary, wszy) *pasożyty okresowe – larwy gzów c) jednodomowe, wielodomowe * jednodomowe- bytują w jednym żywicielu *wielodomowe- zmieniają żywicieli 19 26. Podaj przystosowania do pasożytniczego trybu życia. Pasożyty: a) wewnętrzne (endopasożyty) żyją, bądź odbywają cykl życiowy lub choć jedną jego fazę we wnętrzu ciała żywiciela. Umiejscawiają się w komórkach, tkankach i narządach żywiciela. Ich budowa jest ściśle przystosowana do warunków życia wewnątrz ciała żywiciela. Nie maja one przewodu pokarmowego, uwstecznieniu ulęgają narządy ruchu i zmysłów oraz wszelkie przystosowania w budowie pomocne przy zdobywaniu pokarmu. Aby utrzymać się w ciele żywiciela, pasożyt posiada najrozmaitsze narządy w postaci haczyków, czepnych pazurków, przyssawek itp Należą tu m.in.: niektóre pierwotniaki, np. zarodziec (zimnica), przywry, np. przywra żylna, tasiemce, np. bruzdogłowiec szeroki, glisty, np. glista ludzka. b) zewnętrzne (ektopasożyty) żyją kosztem swego żywiciela na powierzchni jego ciała, przytwierdzając się do ciała za pomocą haczyków i przyssawek. Posiadają narządy gębowe przystosowane do wysysania krwi Należą tu m.in. kleszcze, wszy, wszoły, pchły, kanianka, rdza źdźbłowa, huby. 20 1. Co oznaczają symbole?: 21 DNA: kwas deoksyrybonukleinowy RNA: kwas rybonukleinowy mRNA: matrycowy kwas rybonukleinowy tRNA: transportujący kwas rybonukleinowy rRNA: rybosomalny kwas rybonukleinowy 2. Podaj funkcje: DNA: służy przekazywaniu informacji genetycznej (genów) komórkom i organizmom potomnym, kieruje syntezą białek w organizmie między innymi białek enzymatycznych a dzięki temu kieruje wszystkimi procesami zachodzącymi w organizmie RNA: umożliwia realizację informacji genetycznej mRNA: przenosi informacje genetyczną do aparatu translacyjnego tRNA: przyłącza wolne aminokwasy w cytoplazmie i transportuje je do rybosomów, aby mogły zostać dołączone do łańcucha peptydowego rRNA: buduje on rybosomy zwiększając wydajność procesu translacji przez swoja katalityczna aktywność 3. Porównaj DNA z RNA Cech charakterystyczne kwasów nukleinowych DNA RNA Lokalizacja jądro komórkowe (również mitochondria i chloroplasty) cytoplazma, rybosomy, jądro komórkowe Nici zawsze podwójna helisa najczęściej pojedyncza nić różnie ułożona 22 Budowa nukleotydu reszta kwasu fosforowego reszta kwasu fosforowego cukier: deoksyryboza cukier: ryboza jedna z zasad azotowych: -adenina -guanina -cytozyna jedna z zasad azotowych: -adenina -guanina -cytozyna -uracyl -tymina Funkcja jest nośnikiem informacji genetycznej umożliwia realizację informacji genetycznej 4. Gdzie zachodzą i na czym polegają?: REPLIKACJA: Replikacja to proces, w którym podwójna nić DNA (podwójna helisa) ulega skopiowaniu. Replikacja DNA zachodzi w jądrze komórkowym. TRANSKRYPCJA: Transkrypcja to przepisywanie fragmentu DNA (genu) na RNA. Zachodzi w jądrze komórkowym i ma na celu: - stworzenie możliwie dużej ilości kopii, które będą stanowić matrycę do syntezy białka -ochronę oryginału-czyli informacji zawartej w DNA TRANSLACJA: Translacja jest to tłumaczenie z języka nukleotydów na język aminokwasów, zachodzi ona w cytoplazmie na rybosomach. 23 5. Omów ekspresję materiału genetycznego EKSPRESJA ( czyli realizacja) informacji genetycznej polega na syntezie cząsteczki białka. Na biosyntezę białka składają się dwa procesy: transkrypcja i translacja. Synteza białek przeprowadzana jest przez rybosomy, które syntetyzują łańcuch peptydowy z kolejnych aminokwasów dostarczanych przez cząsteczki tRNA( transportujący RNA). Kolejność aminokwasów zapisana jest w sekwencji nukleotydów mRNA( matrycowego RNA) za pomocą kodu genetycznego. Każdy aminokwas kodowany jest przez trójkę nukleotydów zwaną kodonem. Nowo zsyntetyzowana cząsteczka białka podlega obróbce polegającej m.in. na fałdowaniu białka w prawidłową strukturę trzeciorzędową, ewentualnych zmianach chemicznych i strukturalnych cząsteczki. 6. Na czym polega biosynteza białka? BIOSYNTEZA BIAŁKA to proces, zachodzący w żywych komórkach organizmu proces powstawania białka uwarunkowany przez zapisaną w DNA (kwasy nukleinowe) informację genetyczną (gen). 7. Na czym polega replikacja semikonserwatywna?: REPLIKACJA SEMIKONSERWATYWNA jest to sposób replikacji cząsteczki DNA; w nowej cząsteczce DNA (po replikacji) jedna nić pochodzi ze starej cząsteczki DNA, a druga (nowa) nić jest dobudowana na zasadzie komplementarności. 24 8. Jakie znaczenie ma replikacja DNA? Replikacja odbywa się po to, aby komórka mogła się podzielić(tj. aby z jednej komórki mogły powstać dwie) Bez replikacji podział komórki (zatem jej DNA) spowodowałby, że w dwóch komórkach potomnych byłoby ½ DNA. 9. Co to jest gen podzielony (nieciągły)? GEN PODZIELONY to gen, w którym sekwencja kodująca (egzon) jest podzielona odcinkami niekodującymi (introny). Geny podzielone występują u Eukariontów 10. Co to jest obróbka postranskrypcyjna? OBRÓBKA POTRANSKRYPCYJNA to obróbka, dzięki której z uzyskanego w procesie transkrypcji pre-mRNA powstaje dojrzały mRNA. 11. Omów budowę jądra komórkowego i rybosomu Budowa: Jądro komórkowe: jąderko, błona jądrowa, pory w błonie, kariolimfa, chromosomy Rybosom: duża podjednostka, mała podjednostka, rRNA,białka 12. Co to są polimerazy DNA?: POLIMERAZY DNA są enzymami katalizującymi syntezę DNA. Przyłączają się do widełek replikacyjnych, które przesuwają się, powiększając oczko replikacyjne. Do rozplecionych fragmentów helisy dodawane są nukleotydy z zasadą komplementarności. 25 13. Co to jest polimeraza RNA?: POLIMERAZA RNA enzym wytwarzający nić RNA na matrycy DNA w procesie zwanym transkrypcją. Polimeraza porusza się wzdłuż nici DNA w kierunku 3' → 5', a nić RNA powstaje w kierunku 5' → 3' 14. Co to jest gen?: GEN to podstawowa materialna jednostka dziedziczenia, odpowiedzialna za przekazanie odpowiednich cech dziedzicznych organizmu przez kodowanie sekwencji aminokwasów w pojedynczym łańcuchu polipeptydowym. Geny znajdują się w określonym miejscu w chromosomach jądra komórkowego roślin i zwierząt; są to odcinki DNA (kwasu dezoksyrybonukleinowego). Czynności genów mogą ulec zmianie wskutek mutacji sekwencji zasad. 15. Co to jest ? GENOTYP jest to ogół genów danego osobnika; informacje zawarte we wszystkich genach organizmu: GENOM - zespół chromosomów danego organizmu; podstawowy komplet informacji genetycznej; może być diploidalny (2n) w komórkach somatycznych, lub haploidalny (1n) w gametach. FENOTYP: - wygląd organizmu; ogół cech: morfologicznych, fizjologicznych, biochemicznych, anatomicznych, zdolności, psychologicznych; wszystko, co jest efektem uzewnętrzniania się. KARIOTYP: zestaw chromosomów komórki somatycznej organizmu CHROMOSOM: struktura występująca w jądrze komórkowym, będąca nośnikiem czynników dziedzicznych (genów). Zbudowany jest z DNA, białek histonowych i białek niehistonowych. Komórki ciała ludzkiego zawierają zwykle 46 chromosomów. 26 ALLEL– jedna z wersji genu w określonym miejscu (locus) na danym chromosomie homologicznym. Allele tego samego genu różnią się jednym lub kilkoma nukleotydami. ALLEL RECESYWNY– allel, którego działanie ujawnia się fenotypowo jedynie w przypadku homozygoty recesywnej. 16. Co to są mutacje? Mutacja – jedna z form zmienności genotypowej u organizmów żywych. Mechanizm ten wiąże się ze zmianami w jądrowym DNA (kwasy nukleinowe) i jest niezależny od wpływów środowiska, a więc pojawia się spontanicznie. 17. Co to są rekombinacje? Rekombinacja genetyczna – proces wymiany materiału genetycznego, w wyniku którego powstają nowe genotypy. 18. Co to jest zmienność środowiskowa? Zmienność środowiskowa – pod wpływem działania różnych czynników środowiskowych organizmy mogą nabywać nowe cechy. Ten rodzaj zmienności nie jest dziedziczny, to znaczy konkretne cechy osobnicze nie są przekazywane potomstwu. Przykładem może być inny kształt korony drzewa w zależności od miejsca w którym ono rośnie (inny na otwartej przestrzeni a inny w lesie) lub pokrój roślin rosnących w słońcu lub w cieniu. 19. Jak dzielimy mutacje ? Mutacje można podzielić ze względu na: miejsce występowania: - somatyczne -generatywne materiał genetyczny: 27 -genowe -chromosomowe -genomowe 20. Z czego wynikają rekombinacje? U organizmów eukariotycznych związana jest z rozmnażaniem płciowym i wynika z przegrupowania genów podczas mejozy i zapłodnienia. W czasie mejozy zachodzą dwa procesy: 1. rekombinacja genetyczna między chromosomowa (rzadko), czyli losowa segregacja genów zlokalizowanych w nie homologicznych chromosomach; 2. rekombinacja genetyczna wewnątrz chromosomowa, czyli wymiana odcinków między chromosomami homologicznymi w procesie crossing-over. Zjawisko zachodzi także w organizmach prokariotycznych np. u bakterii są to: koniugacja, transdukcja i transformacja. 21. Co to są mutacje genowe(punktowe)? Mutacja genowa to zmiana dziedziczna zachodząca w genie, na poziomie kwasu deoksyrybonukleinowego (DNA), gdzie następuje zamiana sekwencji zasad nukleinowych, w wyniku której powstaje nowy allel. 22. Co to są mutacje chromosomowe (strukturalne)? Mutacje chromosomowe (strukturalne)- polegają na zmianie struktury chromosomu i dotyczą liczby genów. 23. Co to są mutacje aneuploidalne? Mutacje aneuploidalne- zmiany w liczbie pojedynczych chromosomów. Wyróżniamy: monosomię; polega ona na braku jednego chromosomu; 28 trisomię; występuje tu chromosom dodatkowy- jeden; jako przykład wskazać można na Zespół Downa; tetrasomię; występują dwa dodatkowe chromosomy; mutacja taka skutkuje bardzo poważnymi zmianami; 24. Co to są mutacje poliploidalne? Mutacje poliploidalne- związane ze zmianą liczby chromosomów, powstające organizmy posiadają kilka kompletów chromosomów. 25. Jakie znamy mutacje genowe i na czym polegają? Do mutacji genowych należy: - tranzycja - zmiana zasady purynowej w purynową i pirymidynowej w pirymidynową A w G i G w A, T w C i C w T - transwersja - zmiana zasady purynowej w pirymidynową i odwrotnie - delecja- wypadnięcie jednego nukleotydu - insercja- wstawienie nowego nukleotydu w łańcuch DNA 26. Jakie znamy mutacje chromosomowe strukturalne? Do mutacji chromosomowych należy: - deficjencja - utrata fragmentu chromosomu - inwersja - odwrócenie fragmentu chromosomu obrót o 180 stopni - duplikacja - podwojenie odcinka z genami, ale gdy został dołączony odcinek z chromosomami homologicznymi, - translokacja - do chromosomu homologicznego zostaje przyłączony inny chromosom. 27. Co to jest nondysjunkcja? 29 Nondysjukcja- nieprawidłowy rozdział chromosomów do przeciwległych biegunów wrzeciona podziałowego w czasie podziału komórki. 28. Na czym polega trisomia i monosomia? Monosomia polega na braku jednego chromosomu. Trisomia występuje tu chromosom dodatkowy- jeden; jako przykład wskazać można na Zespół Downa. 29. Jak brzmi I i II Prawo Mendla? I Prawo Mendla: Do każdej gamety wędruje tylko jeden allel danego genu. II Prawo Mendla: Do każdej gamety wędruje po jednym allelu z każdej pary genów, nie zależnie od siebie. 30. Co to jest współdominacja genów? Współdominacja (kodominacja) – zjawisko w genetyce polegające na występowaniu dwóch alleli danego genu, z których żaden nie jest recesywny ani dominujący. 31. Co to są allele wielokrotne ? Allele wielokrotne - w populacji alleli danego genu może być znacznie więcej niż dwa. Przykładem cech, w których dziedziczeniu biorą udział allele wielokrotne są: grupy krwi układu A B 0 u człowieka 32. Omów choroby wywołane przez mutacje punktowe * albinizm-choroba zwykle dziedziczy się w sposób autosomalny, recesywny, co znaczy, że potrzeba 2 zmutowanych kopii genu (jedna od matki, jedna od ojca), aby pojawiły się objawy choroby i występuje ona tak samo często u obydwu płci.Są wynikiem mutacji w którymś z genów odpowiadających za produkcję lub rozmieszczenie naturalnego 30 barwnika - melaniny. Osobom cierpiącym na albinizm zaleca się zmniejszenie ekspozycji skóry i oczu na promieniowanie słoneczne. * anemia sierpowata- jest to jeden rodzajów niedokrwistości (anemii), który objawia się zaburzeniami w budowie hemoglobiny- barwnik erytrocytów odpowiedzialny za przenoszenie tlenu. Erytrocyty z tą nietypową hemoglobiną nabierają sierpowatego kształtu w wyniku czego pękają i zatykają naczynia krwionośne. Leczenie anemii sierpowatej polega przede wszystkim na zapobieganiu objawom, a zatem podawane są głównie leki przeciwbólowe oraz przeciwzakrzepowe. Aby jednak całkowicie odstąpić od choroby koniczny jest przeszczep szpiku. * fenyloketonuria- Jest to choroba dziedziczna autosomalnie recesywnie. Dziecko musi odziedziczyć wadliwy allel od taty i mamy by rozwinęła się choroba. Zaburzenie polega na niedoborze hydroksylazy fenyloalaninowej. Nieprawidłowy gen nie wytwarza enzymu przekształcającego aminokwas fenyloalaninę w tyrozynę. Nadmiar fenyloalaniny działa toksycznie na niektóre części mózgu. Może prowadzić do uszkodzenia układu nerwowego. Objawy: wypryski na skórze, drgawki, niedowłady, hipotonia mięśniowa, upośledzenie umysłowe, zesztywnienie stawów, nadmierna pobudliwość. Leczenie polega na wprowadzeniu restrykcyjnej diety u dziecka. Ograniczenie dotyczy podaży fenyloalaniny do ilości niezbędnej dla prawidłowego wzrostu oraz pokrywaniu zapotrzebowania na białko w formie mieszaniny wolnych Laminokwasów lub hydrolizatu białkowego pozbawionego fenyloalaniny * alkaptonuria- enzymatycznym rzadka, defekcie genetycznie uwarunkowana metabolicznym w szlaku choroba przemian polegająca na aminokwasów aromatycznych: tyrozyny i fenyloalaniny. Alkaptonuria jest dziedziczona w sposób autosomalny recesywny. Profilaktyka, oprócz poradnictwa genetycznego, jest niemożliwa, a leczenie objawowe. Zmniejszenie ilości spożywanej z pożywieniem tyrozyny i fenyloalaniny oraz podawanie dużych dawek witaminy C jest niekiedy stosowane w celu spowolnienia rozwoju objawów chorobowych. Jednak te metody nie doprowadzają do zmniejszenia produkcji i wydalania kwasu homogentyzynowego. 33. Omów choroby wywołane mutacjami liczbowymi 31 -zespół Edwardsa – trisomia 18 pary chromosomów, choroba prowadzi do poważnych deformacji, m.in. zaburzeń rozwoju umysłowego, większej niż normalnie liczby palców (polidaktylii) oraz wad serca, często kończy się śmiercią w wieku dziecięcym. Kariotyp: 47,XX + 18 lub 47,XY + 18. -zespół Downa (dawniej mongolizm) – trisomia 21 pary chromosomów. Najczęstsza z aberracji chromosomowych spotykanych u człowieka. Ludzie dotknięci tą chorobą mają nieco zdeformowaną, szeroką twarz z charakterystycznym fałdem skórnym na powiece oka, zmienione dłonie oraz inne części ciała. Występuje także niedorozwój fizyczny i umysłowy. (47,XX,+21) -zespół Turnera(X) – są to zwykle niepłodne kobiety o bardzo niskim wzroście (około 145 cm). Nie posiadają ciałka Barra (inaktywowanego chromosomu X) w jądrach komórkowych.Typowe kariotypy: 45,X lub mozaikowy 45,X / 46,XX. - zespół Klinefeltera (XXY) – mimo obecności dodatkowego heterochromosomu są to zwykle prawie normalni mężczyźni. Zwykle cechuje ich wysoki wzrost, może wystąpić rozwój piersi typu kobiecego oraz zmniejszony popęd płciowy.Najczęściej spotykane kariotypy: 47,XXY; 48,XXXY; 49,XXXXY. -zespół XYY (zespół supersamca) – występowanie u mężczyzn dodatkowego chromosomu Y . Objawami są: wysoki wzrost, silny trądzik, niekiedy deformacje szkieletu i upośledzenie umysłowe. Według niektórych źródeł może występować większa agresywność i skłonność do popełniania przestępstw. -zespół potrójnego chromosomu X (zespół supersamicy XXX) – trisomia chromosomu płciowego X. Głównym uznawanym obecnie objawem fenotypowym choroby jest występowanie dwóch ciałek Barra w komórkach. Może też wystąpić obniżona inteligencja. 32 33 1. Wymień elementy budowy oka i podaj ich funkcje. 1. ciało szkliste- wypełnia gałkę oczną 2. twardówka- chroni przed uszkodzeniami wewnętrzne elementy gałki ocznej 3. naczyniówka-dostarcza do gałki ocznej substancje odżywcze i tlen 4. siatkówka- uczestniczy w odbiorze bodźców świetlnych 5. tęczówka- reguluje ilość światła docierającego do wnętrza gałki ocznej 6. rogówka- umożliwia przenikanie promieni świetlnych przez zewnętrzną błonę gałki ocznej 7. soczewka- skupia promienie świetlne na siatkówce 8. mięsień rzęskowy- jego skurcze odpowiadają za kształt soczewki 9. źrenica- wpuszcza promienie świetlne do oka 2. Wymień wady wzroku i je scharakteryzuj. Jak korygujemy te wady? Astygmatyzm (niezborność rogówkowa) Astygmatyzm jest to wada polegająca na tym, że siła łamiąca oka nie jest równomierna. Przyczyną może być nieprawidłowa krzywizna rogówki. Powstające obrazy są wówczas rozmazane ze względu na równomierność skupiania fal świetlnych biegnących z różnych kierunków. Powoduje to, ze obraz widziany przez pacjenta jest nieostry. 34 Aby skorygować taka wadę stosuje sie okulary z soczewkami cylindrycznymi. Dalekowzroczność Nadwzroczność to wada wzroku powstająca na skutek dysproporcji pomiędzy mocą układu optycznego oka a długością gałki ocznej. W nadwzroczności moc układu optycznego oka jest zbyt mała lub oko jest za krótkie co w rezultacie powoduje, ze powstający obraz przedmiotów znajdujących sie blisko i daleko jest zamazany. Siła refrakcyjna oka jest zbyt mała i promienie świetlne skupiane są za siatkówką. W celu poprawy ostrości widzenia dalekowidza stosuje sie okulary korekcyjne lub soczewki kontaktowe. Są to soczewki skupiające, dwuwypukłe. Krótkowzroczność Siła refrakcyjna oka jest zbyt duża i promienie świetlne skupiane są przed siatkówka- powstaje obraz rozmazany. Korekta polega na dobraniu odpowiednich soczewek rozpraszającychdwuwypukłych 3. Scharakteryzuj choroby narządu wzroku: daltonizm, jaskrę, zaćmę, kurza ślepota. DaltonizmChoroba sprzężona z płcią polegająca na nierozróżnianiu kolorów Jaskra 35 Jaskra jest chorobą nieodwracalną i nieleczona prowadzi do pogorszenia lub utraty wzroku. Charakteryzuje się stopniowym, pogłębiającym się uszkodzeniem siatkówkowych włókien nerwowych powodującym zmiany tarczy nerwu wzrokowego oraz ubytki w polu widzenia określanym jako neuropatia jaskrowa. Główną przyczyną wady wzroku w jaskrze jest nadmierny wzrost ciśnienia wewnątrz gałki ocznej. Występuje też u osób starszych lub na skutek stanów zapalnych. Zaćma Zaćmą, czyli kataraktą, nazywamy zmętnienie soczewki oka. Powstaje z różnych przyczyn, niezupełnie jeszcze poznanych, powodujących zaburzenia przemiany materii soczewki i utratę jej przejrzystości. Może powstać w wyniku starzenia się, cukrzycy lub infekcji. Kurza ślepota Kurza ślepota jest wadą wzroku polegającą na osłabieniu prawidłowego widzenia w warunkach słabego osłabienia, np. zmierzch lub kiepsko oświetlone pomieszczenie. Główną przyczyną choroby jest niedobór lub brak witaminy A, schorzenia siatkówki oraz uszkodzenie nerwów wzroku. 4. Omów mechanizm akomodacji. Akomodacja to zdolność oka do zmiany współczynnika refrakcji soczewki. Dzięki zjawisku akomodacji oko może zmieniać ostrość widzenia. Zmiana ostrości widzenia pozwala obserwować bliskie i dalekie przedmioty. Mechanizm akomodacji polega na zmianie kształtu soczewki oka lub zmianie odległości soczewki od siatkówki. Ten pierwszy występuje u ssaków, a drugi u ryb. U ptaków występują oba mechanizmy. Elastyczna soczewka oka może zmieniać swój kształt (uwypuklenie) 36 dzięki mięśniom rzęskowym. Gdy patrzymy blisko- soczewka staje się bardziej okrągła, a gdy daleko, bardziej spłaszczona. 5. Porównaj pręciki i czopki. Pręciki umożliwiają czarno-białe widzenie przy słabym oświetleniu. Czopki, dawniej zwane słupkami – światłoczułe receptory siatkówki oka. Czopki umożliwiają widzenie kolorów przy dobrym oświetleniu. 6. Co to jest plamka żółta i plamka ślepa? Plamka żółta jest to strefa najostrzejszego widzenia znajdująca się w środkowej części siatkówki ( tam najwięcej skupia się czopków, czyli światłoczułe receptory), plamka żółta odpowiada za widzenie szczegółów obrazu i za widzenie barwne. Plamka ślepa to miejsce na siatkówce oka, jest całkowicie pozbawiona fotoreceptorów, i jest niewrażliwa na światło. 7. Wymień elementy budowy ucha i podaj ich funkcję. Ucho spełnia funkcje narządu słuchu ( odbiera fale dźwiękowe ) i narządu równowagi ( odbiera informacje o zmianach położenia całego ciała bądź jego części ). Ucho zbudowane jest z trzech podstawowych części: 1. Ucho zewnętrzne, do którego zaliczyć możemy: -małżowinę uszną, która służy do lokalizowania źródła dźwięku i do skupiania fal dźwiękowych -przewód słuchowy, który przekazuje, wzmacnia i ukierunkowuje drgania fali 37 dźwiękowej na błonę bębenkową ( cienka elastyczna błona zbudowana z tkanki łącznej; wprawiana jest w drgania przez fale głosowe ); przewód wysłany jest urzęsionym nabłonkiem, który zawiera gruczoły łojowe i woskowinowe, których wydzielina tworzy warstwę ochronną Ucho zewnętrzne oddzielone jest od ucha środkowego błoną bębenkową. 2.Ucho środkowe, do którego zaliczamy: -jamę bębenkową -kosteczki słuchowe ( młoteczek, kowadełko, strzemiączko ) - połączone są one ze sobą stawowo, stanowią pomost pomiędzy błoną bębenkową a uchem wewnętrznym; drgania z błony bębenkowej przenoszone są na kosteczki, których rola polega na wzmacnianiu fal dźwiękowych i regulowaniu właściwości akustycznych powietrza i ucha wewnętrznego -trąbkę słuchową ( Eustachiusza ) - przewód łączący ucho środkowe z gardłem; służy do wyrównywania ciśnień i zarazem zabezpiecza ucho środkowe przed skutkami zbyt silnych fal dźwiękowych 3.Ucho wewnętrzne składa się z: -3 kanały półkoliste - zbudowane z 3 rurkowatych przewodów ustawionych w stosunku do siebie prostopadle w różnych płaszczyznach; są właściwym narządem równowagi -ślimak- skręcony kanał zawierający endolimfę; znajduje się w nim narząd Cortiego - właściwy narząd słuchu; na skutek drgania fal dźwiękowych endolimfa jest pobudzana 8. Omów mechanizm słyszenia. Słyszenie polega na odbiorze bodźców akustycznych, inaczej słuchowych znajdujących się w otaczającej rzeczywistości oraz przekazaniu ich do odpowiedniej partii komórek nerwowych w płacie skroniowym kory mózgowej, 38 zwanym ośrodkiem słuchowym. Tam powstają wrażenia i spostrzeżenia słuchowe. Bodźce akustyczne zwane dźwiękami tworzone są przez fale powietrza wywołane przez przedmioty drgające. Fale akustyczne kierowane SA przez małżowinę uszną do przewodu słuchowego zewnętrznego i wprawiają w drgania błonę bębenkową, do której przylega młoteczek. Jego drgania są przenoszone przez kowadełko na strzemiączko przylegające do okienka owalnego. Wzmocnione przez rezonans kosteczek słuchowych drgania błony okienka owalnego wprawiają w drgania śródchłonkę wypełniającą ucho wewnętrzne. Receptory słuchowe, które znajdują się w części wewnętrznej ucha reagują na bodźce w wyniku czego powstają słabe impulsy elektryczne przenoszone przez nerwy słuchowe do ośrodka nerwowego. 9. Podaj zakresy częstotliwości i natężenia słyszane przez człowieka. Ludzie słyszą dźwięki z przedziału 20Hz – 20khz (1khz = 1000Hz). Logarytmiczna miara natężenia dźwięku w stosunku do pewnej umownie przyjętej wartości odniesienia, wyrażana w decybelach. 10.Jak należy dbać o narząd wzroku i słuchu? Przede wszystkim by dbać o oczy trzeba korzystać z komputera czy telewizji w odpowiedniej odległości, by oczy nie psuły nam się przez to , gdy zauważmy, że coś się dzieje z oczami niezwłocznie udać się do okulisty, kiedy on stwierdzi, że w jakimś stopniu źle widzimy należy zastosować się do jego rad i nosić okulary odpowiednie do wady . Jeżeli chodzi o słuch , przede wszystkim nie słuchać przez wiele godzin głośno muzyki, hałas szkodzi nam na słuch, u dzieci niektóre zabawki, które wydają jakieś dźwięki również są dla nich szkodliwe . Trzeba również kontrolować słuch kiedy dostajemy jakiejś infekcji należy udać sie do określonego lekarza i zażywać takie lekarstwa które on zaleci . Dbać o higienę ucha. 39 40 1. Podaj rolę układu pokarmowego. Układ pokarmowy człowieka jest odpowiedzialny za trawienie, wchłanianie oraz wydalanie niestrawionych resztek pokarmu. 2. Wymień odcinki przewodu pokarmowego i podaj ich rolę. Układ pokarmowy dzieli się na: przewód pokarmowy i gruczoły. Jama ustnaW jamie ustnej pokarm zostaje rozdrobniony na mniejsze kawałki, przeżuty przez zęby przy pomocy warg i języka oraz wydzielana jest ślina, która jest wytwarzana w trzech dużych śliniankach parzystych: przyusznych, podżuchwowych, podjęzykowych Gardło Gardło jest częścią wspólną dla układu pokarmowego i oddechowego. Można w nim wyróżnić trzy części: - nosową, która wchodzi w skład układu oddechowego, - ustną, która jest wspólna dla obu układów, - krtaniową, która jest na rozdrożu obu układów (dzięki nagłośni, która odruchowo przy przełykaniu zamyka tchawice i pokarm nie dostaje się do krtani). Przełyk Przełyk łączy jamę ustną z żołądkiem i jest podobnie jak gardło przewodem mięśniowo - błoniastym. Możemy wyróżnić trzy jego odcinki: 41 - szyjny, - piersiowy, który jest najdłuższy, - brzuszny znajdujący się pod przeponą, jest najkrótszy. Przełyk ma dwa zwieracze: górny w odcinku szyjnym i dolny otwierający wejście do żołądka. Przełyk pełni funkcję wyłącznie transportową. Kęs jest przesuwany wzdłuż przełyku za pomocą skurczów. Żołądek Jest rozciągliwym, umięśnionym workiem, w którym pokarm jest gromadzony, wyjaławiany i trawiony. Składa się z: -wpustu, który łączy go z przełykiem -dna -trzonu -części odźwiernikowej, która przechodzi w dwunastnice. Żołądek znajduje się w lewym podżebrzu, choć zależnie od napełnienie zmienia się jego położenie i wielkość. Jelito cienkie Dzielimy je na: - dwunastnicę, która łączy się z częścią odźwiernikową żołądka. Do dwunastnicy uchodzą przewody z wątroby i trzustki, - jelito czcze, stanowiące około 2/5 jelita cienkiego, - jelito kręte, stanowiące 3/5 jelita cienkiego. Na motorykę jelita cienkiego składają się ruchy odcinkowe, których zadaniem jest mieszanie pokarmu z sokiem jelitowym oraz ruchy perystaltyczne, które przesuwają 42 treść pokarmową. Tak duża powierzchnia jest osiągnięta dzięki pofałdowaniu błony śluzowej. Na fałdach znajdują się kosmki jelitowe sterczące do środka jelita, a na nich mikrokosmki, dzięki czemu jest możliwe większe wchłanianie. Jelito grube Podzielone jest na trzy główne części: -Jelito ślepe (kątnica) wraz z wyrostkiem robaczkowym -okrężnicy, która się składa z części wstępującej, poprzecznej (poprzecznicy), zstępującej i esowatej (esicy). -odbytnica (gromadzi się tam kał przed usunięciem) wraz z kanałem odbytu. W jelicie grubym poza formowaniem masy kałowej zachodzi proces ostatecznego trawienia, wchłanianie zwrotne wody oraz synteza niektórych witamin przez występujące tam bakterie flory fizjologicznej. Odbyt defekacja 3. Wymień gruczoły układu pokarmowego i podaj ich rolę. Trzustka -pełni funkcję zewnątrzwydzielniczą tzn. wydzielany jest do dwunastnicy sok trzustkowy który zawiera enzymy trawienne -pełni funkcje wewnątrzwydzielniczą(wytwarza hormony takie jak insulina i glukagon) Wątroba -produkuje żółć -magazynuje witaminy A, B12 i D -magazynuje glikogen 43 -detoksykacja-neutralizuje toksyny np. alkohol -wytwarza i magazynuje enzymy -amoniak przekształca w mocznik -bierze udział w termoregulacji Ślinianki -produkują wydzielinę surowiczą -wydzielają ślinę -produkują amylazę ślinową 4. Jaka jest rola wątroby? -produkuje żółć -magazynuje witaminy A, B12 i D -magazynuje glikogen -detoksykacja-neutralizuje toksyny np. alkohol -wytwarza i magazynuje enzymy -amoniak przekształca w mocznik -bierze udział w termoregulacji 5. Czym się różnią zęby mleczne od zębów stałych? W uzębieniu człowieka wyróżnia się cztery rodzaje zębów: - siekacze - płaskie i ostre, odcinają kęsy pokarmu, 44 - kły - szpiczaste, u zwierząt drapieżnych służą do chwytania i przytrzymywania zdobyczy, - przedtrzonowe - duże i płaskie, służą do żucia pokarmu, - trzonowe - największe z zębów mają kształt czworoboku, żują i kruszą pokarm. Wzór zębowy uzębienia mlecznego 2.1.2..2.1.2 2.1.2..2.1.2 W uzębieniu mlecznym brak jest zębów przedtrzonowych Wzór zębowy uzębienia stałego 3.2.1.2..2.1.2.3 3.2.1.2..2.1.2.3 6. Jakie mamy rodzaje zębów stałych i jakie pełnią funkcje? - siekacze - płaskie i ostre, odcinają kęsy pokarmu, - kły - szpiczaste, u zwierząt drapieżnych służą do chwytania i przytrzymywania zdobyczy, - przedtrzonowe - duże i płaskie, służą do żucia pokarmu, - trzonowe - największe z zębów mają kształt czworoboku, żują i kruszą pokarm. 7. Jaka jest rola śliny? Rola śliny: - zmiękcza i zwilża pokarm w czasie połykania 45 - pokrywa kęs pokarmu śluzem, w celu zmniejszenia tarcia - bierze udział w rozpuszczaniu suchych składników pokarmowych, które tylko w roztworze mogą się pobudzić - bierze udział we wstępnym trawieniu węglowodanów - współdziała w utrzymywaniu odpowiedniej ilości wody w ustroju 8. Wymień enzymy trawienne i podaj ich rolę? Amylaza ślinowa -ptialina- zapoczątkowuje wstępne trawienie węglowodanów, rozcina długołańcuchowe polisacharydy (skrobię i glikogen) na dekstryny (oligosacharydy) i maltozę. Pepsyna- endoproteaza- zapoczątkowuje rozkład białek (polipeptydów na krótsze łańcuchy polipeptydowe i oligopeptydy. Jest również aktywatorem dla następnych cząsteczek pepsynogenu (zjawisko autokatalizy). Podpuszczka-renina- ścina kazeinę (białko mleka) na parakazeinian wapnia. Amylaza trzustkowa- kontynuuje rozkład polisacharydów na dekstryny (oligosacharydy) i maltozę. Lipaza żołądkowa- zapoczątkowuje rozkład zemulgowanych tłuszczów (np. mleko, śmietana) na diacyloglicerole, monoacyloglicerole, glicerol i kwasy tłuszczowe. maltaza (disacharydaza)- rozkład maltozy (disacharydu) na 2 cząsteczki glukozy. Trypsyna-trypsyna jest endopeptydazą, to znaczy że rozcina wiązania peptydowe wewnątrz łańcucha białkowego, dzieląc go na krótsze fragmenty - peptydy. chymotrypsyna- należy do endopeptydaz, powoduje rozcinanie wiązań w środku łańcucha polipeptydowego, dzieląc go na krótsze odcinki elastaza- rozcinanie długich łańcuchów polipeptydowych na mniejsze fragmenty. 46 lipaza trzustkowa- rozkład zemulgowanych tłuszczów na diacyloglicerole, monoacyloglicerole, glicerol i kwasy tłuszczowe. Żółć pomaga w emulgacji tłuszczów. nukleazy trzustkowe- rozkładają kwasy nukleinowe na nukleotydy. amylaza jelitowa -rozkłada polisacharydy na disacharydy (np. maltozę). Laktaza- disacharydaza- rozkłada disacharyd laktozę do glukozy i galaktozy. sacharaza –disacharydaza- rozkłada disacharyd sacharozę do glukozy i fruktozy. Aminopeptydazy-rozkład skrajnych wiązań peptydowych, odłączając pojedyncze aminokwasy od N-końca (końca aminowego). Karboksypeptydazy- rozkład skrajnych wiązań peptydowych, odłączając pojedyncze aminokwasy od C-końca (końca karboksylowego). lipaza jelitowa- rozkład zemulgowanych tłuszczów na monoacyloglicerole, glicerol i kwasy tłuszczowe. nukleazy jelitowe- rozkładają kwasy nukleinowe na nukleotydy, zasady azotowe, rybozę lub deoksyrybozę i kwas fosforowy. 9. Omów budowę kosmka jelitowego. Kosmki jelitowe - małe wypustki umieszczone na powierzchni błony śluzowej jelita cienkiego, mające na celu zwiększenie powierzchni chłonnej. Kosmek jelita cienkiego ma od 0,3 do 1,5 mm długości, a na jeden mm2 jelita jest ich od 10 do 40, a ich gęstość zmniejsza się w kierunku końca jelita cienkiego. Liczba kosmków wynosi ok. 10 milionów. Zwiększa to powierzchnię jelita cienkiego prawie 23 razy, tak więc powierzchnia chłonna jelita cienkiego osiąga wymiary do 200 m2. Tkanka jest unerwiona. Tkanka nabłonkowa kosmka jest tkanką nabłonkową włoskowatą, co dodatkowo zwiększa powierzchnię - pojedyncze włoski nazywamy mikrokosmkami. W każdym kosmku jelitowym znajdują się naczynia krwionośne i limfatyczne. Składniki pokarmowe wchłonięte są przez kosmki do krwi, zanim przejdą do ogólnego 47 krwiobiegu, przedostają się przez żyłę wrotną do wątroby. W dwunastnicy są one niższe i mają kształt liściasty lub grzebieniowaty, natomiast w niższych odcinkach jelita cienkiego są cylindryczne lub buławowate. BUDOWA KOSMKA JELITOWEGO: -komórki nabłonka -tętniczka - naczynia limfatyczne -żyłka 10. Podaj rolę kosmka jelitowego. Kosmki jelitowe zwiększają powierzchnię chłonną jelita, ułatwiają przesuwanie pokarmu w jelicie, naczynia włoskowate kosmków jelitowych transportują również glukozę. 11. Gdzie wchłaniane są strawione substancje? Strawione składniki pokarmu ulegają wchłanianiu; odbywa się ono głównie w jelicie cienkim, natomiast w jelicie grubym wchłaniane są tylko niektóre substancje, jak np. woda i sole mineralne. 12. Wymień choroby spowodowane niedoborem witamin i podaj jakie to witaminy? A- sucha skóra, kurza ślepota, zahamowanie wzrostu, częste infekcje D- wypadanie zębów, osłabienie mięśni, krzywica u dzieci E- osłabienie, zmęczenie, przebarwienia skóry, bezpłodność K- zakłócenie pracy jelit, trudne gojenie się ran, słabą krzepliwość krwi, trudności w mineralizacji kości 48 B1-choroba beri-beri, uczucie osłabienia, zmęczenie, oczopląs, zaburzenia pamięci, koncentracji, depresja, nerwowość, przyspieszona akcja serca, nudności, wymioty, brak apetytu B2- opóźnienie wzrostu, uszkodzenie gałek ocznych i rogówki, pogorszenie ostrości wzroku, światłowstręt, łzawienie, łatwe męczenie się oczu, choroby układu nerwowego B5-przedwczesne siwienie, trudności z nauką, bóle i sztywność w stawach, wypadanie włosów, drobne pęknięcia skóry w kącikach ust i oczu B6-zmęczenie,lęk,rozdrażnienie B11-anemia, zaburzenie trawienia ,wady wrodzone płodu, poronienia B12- anemia złośliwa, zaburzenia na tle nerwowym H- podwyższony poziom cholesterolu, wzmożona czynność gruczołów łojowych, wypadanie włosów, rozdwajanie paznokci PP- stany zapalne skóry, zmęczenie, osłabienie mięśni C-krwawienie z dziąseł, kruchość i pękanie naczyń ,szkorbut obniżenie odporności 13. Wymień kilka pierwiastków i podaj ich rolę. Wapń- składnik zębów, kości, bierze udział w procesie krzepnięcia krwi Magnez-aktywator enzymów, ułatwia przyswajanie witaminy C i wapnia Jod-składnik hormonów tarczycy Fluor- składnik kości i zębów Żelazo- składnik hemoglobiny i mioglobiny 14. Wymień odcinki układu pokarmowego i podaj co jest trawione. 49 Jama ustna- amylaza ślinowa rozpoczyna trawienie węglowodanów zawartych w pożywieniu. Żołądek- W żołądku częściowemu strawieniu ulegają także białka - pepsynogen wydzielany przez komórki główne ściany żołądka przekształca się pod wpływem działania kwasu solnego w aktywną pepsynę, która częściowo rozkłada większość białek na krótsze łańcuchy polipeptydowe. Lipaza żołądkowa zapoczątkowuje trawienie tłuszczów, ale tylko zemulgowanych (których źródłem są m.in. jajka i mleko). Brak trawienia tłuszczów jest spowodowany brakiem emulgacji - żółć jest wydzielana dopiero do dwunastnicy. Jelito cienkie- Dalsze trawienie przebiega w jelicie cienkim. Treść pokarmowa jest partiami przekazywana do dwunastnicy. Hormony jelitowe (sekretyna, cholecystokinina) pobudzają wydzielanie żółci, soku jelitowego oraz soku trzustkowego. W jelicie cienkim, a zwłaszcza w dwunastnicy ma miejsce zasadnicze trawienie. Kwaśna treść pokarmowa przechodząca z żołądka jest neutralizowana przez zasadowy sok trzustkowy, w celu umożliwienia działania enzymów: amylazy trzustkowej, chymotrypsyny, trypsyny, lipazy trzustkowej i innych .Do dwunastnicy wydzielana jest również żółć zawierająca sole żółciowe, których zadaniem jest zemulgowanie tłuszczów, co czyni je bardziej podatnymi na działanie lipazy. Jelito grube- w jelicie grubym ulega wchłanianiu woda oraz pewna pula witamin. 15. Co powoduje otyłość? -czynniki wywołujące otyłość. Są 2 rodzaje otyłości pierwotna i wtórna. Otyłość pierwotna wywołana jest przez czynniki środowiska np. małą aktywność fizyczną, złe nawyki żywieniowe, długotrwałe unieruchomienie. Otyłość wtórna towarzyszy przebiegowi wielu chorób np. niedoczynności tarczycy , stosowaniu niektórych leków . 50 16. Jak otyłość wpływa na zdrowie człowieka? Otyłość wpływa negatywnie na zdrowie człowieka . Ta choroba przyczynia się do wielu innych chorób . Otyłość ma wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, może przyczynić się do uszkodzenia lub chorób innych narządów. Skutki otyłości ą szczególnie odczuwane przez stawy i kości, gdyż pod wpływem zbyt dużego ciężaru następuje ich degeneracja i zwyrodnienie. U osób otyłych częściej dochodzi do złamań i zwichnięć. Ludzie otyli mają żylaki kończyn dolnych , jest podwyższone ryzyko zachorowania na udar mózgu, nowotwory, bezpłodność, kamienice pęcherzyka żółciowego. Otyłość obniża również samopoczucie i powoduje, że wzrasta ryzyko śmierci. 17. Co to jest anoreksja i bulimia- jakie są ich skutki? Anoreksja- jadłowstręt psychiczny- zaburzenie odżywiania polegające na celowej utracie wagi wywołanej i podtrzymywanej przez osobę chorą. Obraz własnego ciała jest zaburzony. Skutki: utrata masy ciała, obniżenie ciśnienia krwi, depresje, wypadanie włosów, zaburzenia układu rozrodczego, sucha i żółta skóra, wstrzymanie miesiączki, ciągłe uczucie zimna, uszkodzenie wątroby i nerek, może prowadzić do śmierci Bulimia- żarłoczność psychiczna- zaburzenie odżywiania charakteryzujące się napadami objadania się, po których występują zachowania kompensacyjne ,do najczęstszych zachowań należą: wywoływanie wymiotów i głodówka. Skutki: Odwodnienie, niedobór składników pokarmowych, zaburzenia rytmu serca, osłabienie, próchnica zębów, uszkodzenie błony śluzowej układu pokarmowego, powiększenie żołądka, może prowadzić do śmierci . 51 18. Dlaczego zdrowo jest gotować na parze? Gotowanie na parze jest bardzo zdrowe, gdyż ogranicza ubytek witamin, a z potraw nie wypłukiwane są minerały czy inne składniki odżywcze. Nie potrzebny do gotowania jest tłuszcz. Spożywanie dań gotowanych na parze pomaga w utrzymaniu prawidłowej masy ciała. 19. Dlaczego dodajemy olej do surówek? Olej zmiękcza warzywa, które zawsze są trochę twarde, co ułatwia trawienie. Niektóre witaminy aby zostać wchłonięte do organizmu potrzebują tłuszczu stąd dodajemy olej do sałatek. 20. Dlaczego zdrowe jest ciemne pieczywo? Chleb razowy pszenny lub żytni jest najzdrowszy. Zawiera mnóstwo błonnika, który pęcznieje, dając uczucie sytości na dłużej. Poza tym, poprawia perystaltykę jelit, dzięki czemu nie występuje problem zaparć. Węglowodany złożone są dłużej trawione, a przez to poziom glukozy we krwi jest ustabilizowany i utrzymuje się na stałym poziome przez dłuższy czas (nie występują skoki glukozowe, jak w przypadku spożywania białego pieczywa czy węglowodanów prostych, które odpowiedzialne są za wahania nastrojów).Wspomaga naturalne procesy oczyszczania organizmu z toksyn. Usprawnia pracę jelit, obniża poziom cholesterolu, zmniejsza ryzyko zachorowania na nowotwór piersi, zmniejsza ryzyko występowania anemii. 21. Co powoduje próchnicę zębów? Na czym ona polega? Próchnica zębów jest chorobą polegającą na demineralizacji tkanek zęba. Wywołują ją próchnicotwórcze bakterie Streptococcus mutans bytujące w jamie ustnej. Po spożyciu pokarmów zawierających cukier bakterie te rozkładają pokarm, powodując spadek pH poniżej 5,5. 22. Dlaczego należy unikać soli? 52 Spożywanie dużej ilości soli może mieć bardzo poważne konsekwencje: • Nadciśnienie krwi. Powstanie nadciśnienia tętniczego jest bardzo niebezpieczne dla zdrowia i życia człowieka gdyż może prowadzić do rozwoju zmian miażdżycowych, choroby niedokrwiennej serca także znacznie zwiększa ryzyko zawału mięśnia sercowego • Podniesione ryzyko rozwoju nowotworu żołądka • Zaburzenie gospodarki wodno-elektrolitowej, prowadzące do odwodnienia komórek • Patologie nerek i ich trwałe uszkodzenie 23. Przedstaw w tabeli trawienie pokarmów Odcinek przewodu Funkcja Enzymy Substrat trawienia pokarmowego Produkt trawienia Pokarm zostaje poddany Jama ustna wstępnej obróbce mechanicznej i Amylaza ślinowa skrobia Dwucukry (maltoza) chemicznej. Przewód w którym krzyżują się drogi oddechowe i pokarmowe. Gardło W gardle znajdują się migdałki, które odpowiadają za reakcje ---------------------------- ------------------------ ------------------------- odpornościowe. Umięśniona rura, której podłużne fałdy śluzówki oraz skurcze mięśni Przełyk gładkich pomagają przesuwać pokarm do ---------------------------- ------------------------ ------------------------- żołądka. 53 Żołądek Najszerszy odcinek przewodu pokarmowego, w którym pokarm jest okresowo magazynowany, Pepsyna Długie łańcuchy Krótsze łańcuchy polipeptydowe polipeptydowe Amylaza trzustkowa, Skrobia Maltoza Trypsyna Polipeptydy Dipeptydy Chymotrypsyna Polipeptydy Dipeptydy Lipaza trzustkowa zemulgowane Glicerol, kwasy tłuszcze tłuszczowe ------------------------ ---------------------- trawiony i wyjaławiany. Dwunastnica Początkowy odcinek jelita cienkiego, do którego odprowadzane są sok trzustkowy i żółć. Wątroba Największy gruczoł naszego organizmu zbudowany z 4 płatów. ---------------------------- ---- Wytwarzanie żółci. Trzustka Wytwarzanie soku trzustkowego ( -amylaza, lipaza, trypsyna, chymotrypsyna) amylaza, lipaza, trypsyna, chymotrypsyna ------------------------ ------------------------- Hormony: insulina, glukagon. Jelito cienkie -Peptydazy jelitowe -Tripeptydy i -Aminokwasy dipeptydy Trawienie białek, wchłaniani składników pokarmowych. -Maltaza -Laktaza -Sacharaza -Lipaza jelitowa -maltoza -laktoza -sacharoza -glukoza glukoza+galakto za -zemulgowane glukoza+fruktoz 54 tłuszcze a - glicerol, kwasy tłuszczowe Jelito grube Zagęszczanie kału, Wchłanianie wody, Fermentacja i gnicie pry udziale bakterii. ---------------------------- ------------------------ Wytwarzanie Wit. B12 oraz ------------------------- K przez mikroflorę bakteryjną. Odbytnica Formowanie mas --------------------------- ------------------------ kałowych. Odbyt ------------------------- Usuwanie niestrawionych cząstek pokarmowych w procesie defekacji. ---------------------------- ------------------------ ------------------------- 24. Przedstaw schematy trawienia SkrobiaKrótsze łańcuchy + maltoza maltoza glukoza BiałkoKrótsze łańcuchy polipeptydowetripeptydy i dipeptydyaminokwasy Tłuszcz zemulgowane kropelki tłuszczumieszanina: glicerol, kw. tłuszczowe i tłuszcze 55 56 1. Wymień gruczoły dokrewne i podaj ich lokalizację. Gruczoły dokrewne człowieka i ich lokalizacja : przysadka (przedni płat) - LOKALIZACJA - jama czaszki przysadka (tylni płat) - LOKALIZACJA - jama czaszki szyszynka - LOKALIZACJA – mózg podwzgórze - LOKALIZACJA – mózg przytarczyce - LOKALIZACJA – szyja nadnercza - LOKALIZACJA - szczyt nerek jajniki - LOKALIZACJA - jama miednicy jądra - LOKALIZACJA – moszna 2. Wymień hormony tkankowe. Hormony tkankowe : Hormony tkankowe, związki heterogenne, wytwarzane przez komórki lub grupy komórek, uwalniane bezpośrednio do krwi lub też w układzie nerwowym, oddziałują na swoiste narządy lub w miejscu swojego powstania. Wśród hormonów tkankowych można wyróżnić hormony wytwarzane w błonie śluzowej żołądka oraz jelita cienkiego, które regulują podstawowe czynności układu pokarmowego: 57 1) gastrynę - powodującą wydzielanie kwasu solnego i enzymów trawiennych przez żołądek (sok żołądkowy), 2) enterogastron - hamujący wydzielanie enzymów przez żołądek i perystaltykę jelit, 3) pankreozyminę - pobudzającą wydzielanie soku trzustkowego, 4) sekretynę - pobudzającą wydzielanie soku trzustkowego i żółci przez wątrobę, 5) cholecystokininę - powodującą skurcze pęcherzyka żółciowego. 3. Co to są neurohormony? Neurohormony: – hormony wytwarzane przez tkankę nerwową, głównie przez komórki nerwowe podwzgórza i przysadki, zakończenia włókien nerwowych np. adrenalina, oksytocyna, wazopresyna, acetylocholina, melonotropina. Pełnią wiele ważnych funkcji w organizmie, a niektóre są stosowane w lecznictwie. 4. Kiedy mówimy, że układ działa jako sprzężenie zwrotne ujemne? Sprzężenie zwrotne ujemne: Ujemne sprzężenie zwrotne zachodzi wtedy gdy zwiększone stężenie hormonu wytwarzanego przez gruczoł podległy przysadce wpływa na zmniejszenie wydzielania hormonu tropowego przez przysadkę mózgową, natomiast jego niedobór pobudza przysadkę do intensywniejszego wytwarzania hormonu tropowego. 5. Omów mechanizm regulacji poziomu cukru we krwi. Regulacja poziomu glukozy we krwi: Regulacja we krwi glukozy(cukru). W utrzymaniu odpowiedniego poziomu we krwi cukru oraz regulacji węglowodanowych przemian role główną posiadają hormony trzustki. Za duży poziom cukru wywołuje wydzielanie insuliny, stymulującej wykorzystywanie szybkie glukozy poprzez komórki. Glukoza obniża poziom cukru we krwi. Ten hormon, poprzez przyspieszenie transportu cukru do różnych komórek, intensyfikuje procesy utleniania cukru a także pobudza wytwarzanie glikogenu w 58 mięśniach i wątrobie oraz przemianę cukrów w tłuszcze (tzw. litogeneza). Glukagon działa antagonistycznie, wydzielany jest po zmniejszeniu ilości cukru we krwi. Związek ten uruchamia węglowodanowe rezerwy wątroby, tym sposobem zwiększając stężenie cukru którego poziom powraca do normalnej wartości. W stresowych sytuacjach działanie glukagonu jest spotęgowane poprzez adrenalinę. 6. Jaka rolę pełni trzustka? Rola trzustki: czynność zewnątrzwydzielnicza – produkcja soku trzustkowego (ok. 1 litr/dzień). Komórki śródpęcherzykowe produkują składniki enzymatyczne soku, który jest wyprowadzany do dwunastnicy przez przewody trzustkowe. W przewodach trzustkowych występują również komórki kubkowe, wydzielające śluz – jeszcze jeden składnik soku trzustkowego. czynność wewnątrzwydzielnicza sprawowana przez wyspy Langerhansa; trzustka wydziela insulinę i glukagon 7. Jaką role pełni podwzgórze? Rola podwzgórza jest nerwowa i hormonalna: Podwzgórze wysyła specjalne sygnały do przysadki mózgowej która odpowiada za wszystkie gruczołu układu hormonalnego. Natomiast różnice są następujące: UKŁAD NERWOWY: -działanie krótkotrwałe -zbudowany z tkanki nerwowej i glejowej -reakcja natychmiastowa UKŁAD HORMONALNY: -reakcja po jakimś czasie 59 -zbudowany z gruczołów nie połączonych ze sobą -działanie długotrwałe 8. Porównaj mechanizm działania hormonów białkowych i sterydowych Mechanizmy dzialania hormonow białkowych i sterydowych Hormon białkowy (peptydowy) receptor znajduje się w błonie komórkowej. Powstaje kompleks hormon-receptor. Powstanie tego kompleksu powoduje zapoczątkowanie reakcji które spowodują aktywację enzymu. Czyli przekształcenie enzymu z formy nieaktywnej w aktywną (czynną) i nastąpi przemiana metabolizmu Hormon sterydowy- receptor znajduje się wewnątrz komórki. Hormon musi przeniknąć przez błonę komórkową i dotrzeć do receptora. Dopasowuje się i tworzy się kompleks hormon-receptor .Powstanie tego kompleksu powoduje aktywację genu (zaangażowanie jądra) ,co powoduje powstanie nowego białka enzymatycznego. Dopiero enzym który został wysyntetyzowany pod wpływem działania genu wpływa na zmianę metabolizmu. 9. Przedstaw hormony wydzielane przez gruczoły dokrewne i omów ich działanie. Gruczoł Hormony Wazopresyna Oksytocyna Podwzgórze h. hamujące przysadkę: (-) statyna, (+) liberyna Hormon wzrostu Przysadka Prolaktyna h. tropowe: Tyreotropina Gonadotropina Działanie Zmniejszenie ilości wody w moczu Pobudzenie wydzielania mleka i skurczy mięśni gładkich macicy niedoczynność Nadczynność Moczówka prosta Regulacja wydzielania hormonów przysadki Pobudzanie wzrostu, regulacja metabolizmu Pobudza produkcję mleka Pobudza trzustkę Pobudza gonady Karłowatość Gigantyzm/ akromegalia Zaburzenia laktacji Podobne do niedoczynności odpowiednich Podobne do nadczynności odpowiednich 60 ACTH adenokortykotropina Szyszynka Tarczyca Pobudza korę nadnerczy melatonina Regulacja dojrzewania biologicznego, sen Tyroksyna, Wzrost tempa metabolizmu gruczołów gruczołów Opóźnienie dojrzewania płciowego, bezsenność Wcześniejsze dojrzewanie płciowe, U dorosłych- wole i obrzęki trójjodotyronina Zwiększa poziom Ca we krwi Zmniejsza poziom Ca parathormon we krwi Zwiększa poziom tymozyna odporności Podwyższenie glukagon poziomu cukru we krwi Obniżenie poziomu Insulina cukru we krwi Regulacja metabolizmu Glikokortykoidy związków (kortyzol) nieorganicznych Regulacja gospodarki Mineralokortykoidy Ca i K oraz gospodarki (aldosteron) wodnej Podwyższenie ciśnienia Adrenalina, krwi, tempa noradrenalina metabolizmu, stężenia cukru we krwi Uczucie gorąca i nadmierne pocenie się, choroba Basedowa Kalcytonina Przytarczy ce Grasica Trzustka: komórki α komórki β Nadnercza : kora rdzeń Jądra Androgeny (testosteron) Rozwój drugorzędnych cech płciowych, popęd płciowy Jajniki Estrogeny (estradiol) Rozwój cech płciowych, popęd płciowy, regulacja cykli menstruacyjnych tężyczka Łamliwość kości Cukrzyca typu I (isulinozależna) Hipoglikemia Choroba Addisona obniżenie odporności Choroba Cushinga Wysoki głos, brak owłosienia twarzy, niemęska budowa ciała, zaburzenia płodności Męska budowa ciała, zaburzenia popędu płciowego i płodności 10. Omów regulację hormonalna gospodarki wapniowej. Regulacja gospodarki wapniowej w organizmie: Kalcytonina- obniża poziom wapnia we krwi 61 Parathormon- podwyższa poziom wapnia we krwi 62 63 1. Jaka jest rola układu ruchu? Część organizmu odpowiadająca za utrzymanie postawy i wykonywanie ruchów. W skład układu ruchu wchodzą: » szkielet, » stawy i więzadła, » mięśnie. 2. Jaka jest rola szkieletu człowieka? Szkielet stanowi rusztowanie ciała i jest miejscem przyczepu mięśni, dzięki czemu umożliwia zmianę położenia całego ciała oraz zmianę ułożenia części ciała względem siebie, a także utrzymanie odpowiedniej postawy ciała. Ponadto pełni funkcję wzrostową, gdyż przyrost kości umożliwia osiągnięcie określonej wielkości i kształtu ciała. Chroni narządy wewnętrzne. Pełni funkcję krwiotwórczą. Magazynuje sole mineralne (zwłaszcza sole wapnia). Głównym materiałem budulcowym szkieletu człowieka jest tkanka kostna, w mniejszym stopniu chrzęstna. 3. Wymień elementy szkieletu człowieka. W szkielecie wyróżniamy: » szkielet osiowy – czaszkę, kręgosłup, żebra i mostek, » szkielet kończyn – kończyny górnej i dolnej wraz z obręczami 64 4. Budowa poszczególnych elementów szkieletu człowieka. Czaszka zbudowana jest z kości płaskich połączonych ze sobą za pomocą szwów (ścisły sposób połączenia kości). Dzieli się na mózgoczaszkę i trzewioczaszkę. W skład mózgoczaszki wchodzą kości: czołowa, ciemieniowe, potyliczna, skroniowe, klinowe. Trzewioczaszkę tworzą kości: jarzmowe, nosowe, szczękowe, podniebienne, żuchwa. 65 Kręgosłup zbudowany jest z 33-34 kości różnokształtnych zwanych kręgami. Pomiędzy nimi występują krążki międzykręgowe, tzw. dyski, zbudowane z tkanki chrzęstnej. Taki sposób połączenia kości ze sobą nazywamy chrząstkozrostem (połączenie półścisłe). Dwa pierwsze kręgi szyjne różnią się budową od pozostałych. Nazywają się: atlas i obrotnik i umożliwiają nam poruszanie głową w pionie i poziomie. Wyróżniamy pięć odcinków kręgosłupa: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy (guziczny). Kręgosłup człowieka jest wygięty w kształcie podwójnej litery S. Żebra i mostek razem z 12 kręgami piersiowymi tworzą klatkę piersiową. Żebra dzielimy na: » prawdziwe – (od 1 do 7 pary) łączą się chrząstkami żebrowymi z mostkiem, » rzekome – (od 8 do 10 pary) łączą się ze sobą, a następnie poprzez 7 parę żeber łączą się z mostkiem, » wolne – (para 11 i 12) nie łączą się z mostkiem. Kończyna górna składa się z obręczy barkowej i części wolnej. Obręcz barkowa zbudowana jest z dwóch obojczyków i dwóch łopatek. Część wolną kończyny tworzą kości: ramienna, promieniowa i łokciowa (2 kości przedramienia), 8 kości krótkich nadgarstka, 5 kości długich śródręcza, 14 kości długich – paliczki (kciuk składa się z 2, a pozostałe palce z 3 kości). Kończyna dolna zbudowana jest z obręczy miednicowej i części wolnej. Obręcz miednicowa składa się z kości: 2 biodrowych, 2 kulszowych, 2 łonowych i kości krzyżowej powstałej ze zrośnięcia się pięciu kręgów krzyżowych kręgosłupa. Część wolna to kości: udowa, rzepka, piszczelowa i strzałkowa (2 kości podudzia), 7 kości krótkich stępu, 5 kości śródstopia, 14 paliczków (duży palec ma 2 kości, pozostałe palce po 3 kości). Kości budujące części wolne kończyn to głównie kości długie. Kość długa posiada nasadę górną i dolną oraz trzon. Nasady kości zbudowane są z tkanki kostnej gąbczastej, trzon z tkanki kostnej zbitej. Wewnątrz trzonu kości znajduje się jama szpikowa, którą wypełnia szpik kostny. U noworodków szpik kostny jest czerwony, 66 ale w miarę starzenia się organizmu zmienia swój kolor na żółty. Jest to wynikiem gromadzenia się w nim tłuszczu. Od zewnątrz całą kość pokrywa okostna – włóknista błona, silnie ukrwiona i unerwiona. Zawiera ona również komórki kościotwórcze umożliwiające kości regenerację w przypadku pęknięcia lub złamania. 5. Wymień rodzaje kości i podaj przykłady. 1. KOŚCI PŁASKIE: kości czaszki, łopatka, kości sklepienia mózgoczaszki, mostek, kość biodrowa 2. KOŚCI KRÓTKIE: kości nadgarstka, kości stępu (kość skokowa, łódkowata, piętowa z gruzem piętowym, sześcienna, klinowata) 3. KOŚCI DŁUGIE: kość ramienna, kość promieniowa, kość udowa, kość piszczelowa, kość łokciowa, kość strzałkowata 4. KOSCI RÓŻNOKSZTAŁTNE: żuchwa , rzepka, kości podniebienne, kręgi. 6. Jakie są połączenia kości.? - połączenia ścisłe, - połączenia półścisłe, - połączenia ruchome, czyli stawy 7. Wymień rodzaje stawów i podaj przykłady * stawy jednoosiowe staw zawiasowy np. staw łokciowy staw obrotowy np. staw promieniowo- łokciowy staw śrubowy np. staw zęba kręgu obrotowego 67 * stawy dwuosiowe staw eliptyczny np. staw promieniowo-nadgarstkowy staw siodełkowaty np. staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka * stawy wieloosiowe staw kulisty wolny np. staw ramienny staw kulisty panewkowy np. staw biodrowy * stawy nieregularne staw płaski np. staw krzyżowo-biodrowy staw mostkowo np. obojczykowy chociaż ma on raczej charakter stawu kulistego 8. Jaka jest rola układu mięśniowego człowieka? Rola układu mięśniowego polega na zdolności kurczenia się mięśni: mięśnie gładkie - odpowiedzialne za ruchy bezwarunkowe, takie jak rozszerzanie źrenic, skurcze jelit i żołądka oraz mięśnie poprzecznie prążkowane, które umożliwiają poruszanie się. 9. Jakie są rodzaje tkanki mięśniowej.? Tkanka Gładka Szkieletowa Występowanie i rola Występuje w ścianach Wraz ze szkieletem tworzy układ w organizmie przewodu pokarmowego, ruchu, np. mięsień dwugłowy ścianach naczyń ramienia. Mięśnia sercowego Buduje mięsień sercowy krwionośnych, pęcherzu moczowym, macicy i jajowodach, ogólnie związana z narządami wewnętrznymi. 68 Tkanka Gładka Szkieletowa Mięśnia sercowego Charakterystyczne Małe komórki o Bardzo długie włókna mięśniowe, Komórki widlasto cechy komórki wrzecionowatym kształcie, dochodzące do kilkunastu cm rozgałęzione (kształt niewielka o cylindrycznym kształcie. litery Y) tworzą ilość nieregularnie Bardzo regularne ułożenie przestrzenną sieć. Układ ułożonych miofibrylli. miofibrylli daje efekt poprzecznego miofibrylli podobny jak prążkowania. Komórki w tkance szkieletowej wielojądrowe. Zależność od woli Sposób pracy Skurcz niezależny od naszej Skurcz zależny Skurcz niezależny od woli. od naszej woli. naszej woli. Skurcz powolny, ale Skurcz szybki, krótkotrwały. Skurcz szybki, długotrwały (nawet do rytmicznie kilkunastu godzin). powtarzający się. 10. Podaj etapy skurczu mięśnia szkieletowego. 1. impuls wędruje z ośrodkowego układu nerwowego do błony włókna mięśniowego. 69 2. neuron ruchowy uwalnia acetylocholinę 3.wzdłuż mięśnia szkieletowego powstaje fala aktywności elektrycznej(depolaryzacja) 4. z siateczki śródplazmatycznej uwolnione są jony wapnia 5. wzdłuż filamentu aktynowego powstają aktywne centra-> zdolność do polaczenia sie z filamentem miozynowym 6. rozkład ATP do ADP 7.połączenie sie filamentów miozynowych z aktynowymi (wciąganie filamentów aktynowych miedzy miozynowe) 8. rozkład kolejnej cząsteczki ATP 11. Przemiany biochemiczne podczas skurczu mięśnia. Źródłem ATP dla komórki mięśniowej są: wysokoenergetyczny enzym fosfokreatyna oraz glukoza (glikogen) spalana w warunkach tlenowych i beztlenowych. Kiedy komórka mięśniowa zostaje pobudzona do skurczu, dawki fosforanu z ATP muszą być dostarczane od 20 do 100 razy szybciej niż w komórce w stanie spoczynku. 12.Co to jest dług tlenowy? Stan fizjologiczny organizmu lub jego narządu związany z czasowym (zwykle krótkotrwałym) przestawieniem procesów oddychania komórkowego z tlenowego na beztlenowy , po przywróceniu warunków tlenowych część energii zużywana jest na zmetabolizowanie nagromadzonych produktów oddychania beztlenowego i odbudowanie rezerw substratów oddechowych wykorzystywanych w warunkach beztlenowych; w węższym znaczeniu termin długu tlenowego oznacza objętość tlenu zużytego na odbudowę warunków fizjologicznych zaburzonych czasowym metabolizmem beztlenowym; dług tlenowy jest charakterystyczny np. dla metabolizmu komórek (włókien) typu 70 glikolitycznego mięśni szkieletowych czy dla metabolizmu zwierząt nurkujących (np. płetwonogie lub walenie). 13. Na czym polega antagonizm pracy mięśni szkieletowych. W układzie mięśniowym człowieka wyróżnia się dwie grupy czynnościowe mięśni: zginacze- leżą do przodu od stawu i prostowniki- leżą od tyłu w odniesieniu do tego samego stawu. Antagonistyczna praca tych mięśni oznacza, że skurcz jednego mięśnia powoduje rozluźnienie drugiego. 71 14. Jak aktywność fizyczna wpływa na zdrowie człowieka Systematyczna aktywność fizyczna to najskuteczniejszy i najtańszy sposób na uniknięcie wielu schorzeń. Siedzący tryb życia wpływa w sposób niekorzystny nie tylko na nasze samopoczucie, ale przede wszystkim na naszą kondycję. Dbając o aktywność fizyczną sprawiamy, że jakość naszego życia jest lepsza. Ruch ma szczególnie korzystny wpływ na układ oddechowy, krwionośny oraz układ ruchu. Ponadto ruch usprawnia systemy kontrolujące przebieg procesów metabolicznych. Dzięki regularnym treningom zwiększa się pojemność życiowa płuc, maksymalny stopień wentylacji oraz ilość krwi wtłaczanej z płuc do krwiobiegu. Wiąże się z tym większa wytrzymałość organizmu. Podczas wysiłku, nasz organizm wolniej się męczy i dłużej zachowuje siły. Dzięki systematycznym ćwiczeniom, objętość krwi znajdującej się w krwiobiegu rośnie. Jednocześnie wzrasta pojemność wyrzutowa serca, dzięki czemu, zarówno podczas wysiłku, jak i spoczynku skurcze serca są rzadsze. Zapewnia to lepsze wykorzystanie, przez tkanki, dostarczanego wraz z krwią tlenu. Dzięki zwiększonemu przepływowi krwi przez tkanki, końcowe produkty przemian metabolicznych są sprawniej usuwane z organizmu. Dzięki regularnym treningom objętość naczyń krwionośnych wzrasta dwukrotnie, a niekiedy trzykrotnie. Wzrasta ponadto moc serca, a sieć naczyń wieńcowych rozrasta się. Zmiany te przystosowują serce do znoszenia większych obciążeń. Dzięki temu spada znacząco ryzyko wystąpienia zawału serca. 72 73 1. Omów budowę i role neuronu. Neuron zbudowany jest z ciała komórki (tzw. perykarionu, w którym znajduje się większość cytoplazmy, jądro komórkowe i inne organelle) oraz dwóch rodzajów wypustek cytoplazmatycznych. Dendryty są liczne, krótkie i rozgałęzione, a ich funkcja to doprowadzenie impulsów nerwowych do ciała komórki. Akson (zwany także neurytem) to długa (nawet do ok. metra) pojedyncza wypustka, która wyprowadza impulsy do innych neuronów lub komórek somatycznych ciała. Długie aksony, które kończą się w znacznej odległości od ciała komórki to włókna nerwowe. Niektóre aksony, tzw. nagie lub bezosłonkowe, nie są niczym okryte. Jednak większość z nich posiada na swojej powierzchni jedną lub dwie osłonki. Może to być osłonka mielinowa, która zwiększa szybkość przewodzenia impulsów nerwowych, a także pełni rolę swoistego izolatora, oddzielając włókna różnych neuronów. Mielina (związek z grupy lipidów) jest wytworem niektórych komórek tkanki glejowej, tzw. komórek Schwanna, kilkukrotnie owiniętych wokół włókien nerwowych. Ten typ osłonki zwany jest również osłonką Schwanna lub neurylemmą. Impuls przepływa przez neuron tylko w jednym kierunku. Sygnał odbierany przez dendryty przechodzi do ciała komórki, a następnie biegnie wzdłuż aksonu do dendrytów kolejnego neuronu lub innych komórek ciała, np. mięśniowych. Przekaz sygnału pomiędzy aksonem a dendrytem (lub innym rodzajem komórki) zachodzi w miejscu styku zwanego synapsą. 2. Omów budowę synapsy chemicznej. - element presynaptyczny - zakończenie aksonu, zwane kolbą końcową, zawiera liczne mitochondria i pęcherzyki synaptyczne - błona postsynaptyczna - błona komórkowa elementu presynaptycznego - pęcherzyk synaptyczny - średnica 20 50 nm; jest wypełniony chemicznym mediatorem synaptycznym - mediator synaptyczny - substancja chemiczna uwalniana z błony presynaptycznej do szczeliny synaptycznej 74 - element postsynaptyczny - część neuronu (perykarion, dendryt lub akson), do którego dochodzi akson innego neuronu - błona postsynaptyczna - błona komórkowa elementu postsynaptycznego - receptor - układ białek znajdujący się w błonie i reagujący na obecność mediatora - szczelina synaptyczna - przestrzeń pomiędzy błoną presynaptyczną i postsynaptyczną, szerokości 12 – 50 nm 3. Omów działanie synapsy chemicznej. Gdy impuls nerwowy dotrze do zakończenia aksonu powoduje otwarcie kanałów jonowych selektywnie wpuszczających jony wapnia. Jony te uaktywniają migrację pęcherzyków presynaptycznych (zawierających mediator – substancję chemiczną np. adrenalinę, noradrenalinę, acetylocholinę). Na drodze egzocytozy pęcherzyki te uwalniają zawartość do szczeliny synaptycznej. Mediator wypełnia szczelinę synaptyczną i część z jego cząsteczek łączy się z receptorami na błonie postsynaptycznej. Powoduje to otworzenie się kanałów dla jonów sodu, a w efekcie depolaryzację błony postsynaptycznej. Jeżeli depolaryzacja ta osiągnie wartość progową, otwierają się kolejne kanały dla sodu wrażliwe na napięcie skutkiem czego pojawia się potencjał czynnościowy i falę przechodzącą przez cały neuron. Cząsteczki mediatora działają w szczelinie synaptycznej jedynie przez określony czas. Jest to spowodowane istnieniem receptorów na błonie presynaptycznej, które zajmują się zwrotnym wychwytem (re-uptake) mediatora. 4. Wyjaśnij mechanizm przewodzenia impulsu nerwowego w neuronie używając pojęć: polaryzacja błony, depolaryzacja, potencjał spoczynkowy, potencjał czynnościowy, impuls nerwowy, repolaryzacja, pompa sodowo – potasowa. W stanie spoczynkowym błona jest spolaryzowana, tzn. występuje różnica jonów, czyli potencjał spoczynkowy. Jeżeli na błonę zadziałamy bodźcem zewnętrznym otwierają się kanały jonowe i sód przemieszcza się do wewnątrz, a potas na zewnątrz, stwarzając 75 potencjał czynnościowy. Jest to pompa sodowo – potasowa. Fala depolaryzacji jest impulsem nerwowym. Zachodzi wzdłuż całej błony. Powrót do stanu spoczynkowego nazywamy repolaryzacją. 5. Co to jest odruch warunkowy i bezwarunkowy? Podaj przykłady. Odruch warunkowy – nabyta reakcja organizmu; występuje po analizie danego bodźca przez ośrodek kojarzenia w mózgowiu, głównie w pniu mózgu, np. wydzielanie śliny pod wpływem zapachu lub widoku jedzenia. Odruch bezwarunkowy – wrodzona, automatyczna reakcja, która zachodzi poprzez pobudzenie odpowiednich receptorów, zakończeń nerwowych, nerwów czuciowych oraz efektorów; reakcja przebiega bez uświadomienia (nerwy wywołują odruch przed powiadomieniem mózgu), np. kaszel, odruch akomodacji oka (zmiana kształtu, rozmiaru soczewki), kolanowy (rzepkowy), nurkowania, ścięgna Achillesa, źreniczny, wymiotny. 6. Co to jest łuk odruchowy? Wymień jego elementy. Łuk odruchowy to droga jaką przebywa impuls nerwowy od receptora przez neuron czuciowy włóknami afarentnymi do ośrodkowego układu nerwowego (mózgowie i rdzeń kręgowy), następnie z OUN przez neuron czuciowy włóknami eferentnymi do efektora powodując odruch, np. cofnięcie ręki. Czasami impuls nerwowy nie płynie bezpośrednio z neuronu czuciowego do neurony ruchowego, lecz pomiędzy nimi znajduje się neuron pośredniczący. 7. Przedstaw podział układu nerwowego. Układ mózgowo-rdzeniowy znany także pod nazwą układu somatycznego odpowiada za kontakt ze środowiskiem zewnętrznym oraz szybkie reagowanie w przypadku zachodzących w nim zmian. Z mózgu i rdzenia wychodzą parzyste nerwy mózgowe i rdzeniowe, które łączą wszystkie receptory i efektory z mózgiem i rdzeniem. Układ somatyczny tworzą jedynie ciała komórkowe neuronów czuciowych, które tworzą w pobliżu mózgu i rdzenia skupiska zwane zwojami, oraz ciała niektórych neutronów ruchowych układu autonomicznego. W skład somatycznego układu nerwowego wchodzi: 76 • układ ośrodkowy • układ obwodowy; Układ ośrodkowy, czyli centralny składa się z mózgu i rdzenia kręgowego. Od mózgu odchodzą nerwy czaszkowe, od rdzenia kręgowego- nerwy rdzeniowe. Centralny układ nerwowy (CUN) stanowi nadrzędną część całego układu nerwowego. Odpowiada m.in. za kontrolę nad całością organizmu, ruchy świadome, orientację przestrzenną, myślenie. Układ autonomiczny (wegetatywny) zbudowany jest z nerwów i zwojów nerwowych działających niezależnie od środkowego układu nerwowego. Człowiek nie ma wpływu na pracę organów(np. Serce, płuca, naczynia krwionośne mięśnie gładkie, układ rozrodczy, nerki), które unerwiane są przez wegetatywny układ nerwowy. Na autonomiczny układ nerwowy składają się dwa pracujące antagonistycznie układy: • układ współczulny; • układ przywspółczulny; Współczulny układ nerwowy (sympatyczny) składa się z ośrodków nerwowych znajdujących się w istocie szarej rdzenia kręgowego (odcinek piersiowy i lędźwiowy) oraz włókien nerwowych i zwojów przykręgowych, które po obu stronach kręgosłupa tworzą pień współczulny. Drogi nerwowe układu sympatycznego są dwuneuronowe: krótkie włókna przedzwojowe, gdzie mediatorem jest acetylocholina i długie włókna zazwojowe z noradrenaliną. Włókna układu współczulnego powodują np. rozszerzanie źrenic, stroszenie włosów, pocenie się dłoni, przyspieszenie akcji serca, zwężanie obwodowych naczyń krwionośnych. Przywspółczulny układ nerwowy (parasympatyczny) składa się ośrodków nerwowych rozmieszczonych w śródmózgowiu, rdzeniu przedłużonym i odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego oraz z włókien nerwowych. Drogi nerwowe układu parasympatycznego są dwuneuronowe (włókna przedzwojowe i zazwojowe), a mediatorem chemicznym w synapsach pozazwojowych jest acetylocholina. Włókna przedzwojowe posiadają osłonkę mielinową i są długie, włókna zazwojowe są krótkie. 77 Włókna przywspółczulnego układu nerwowego m.in. pobudzają wydzielanie łez, wodnistej śliny, soku żołądkowego, powodują także zwężanie się źrenic, zwalnianie akcji serca, rozszerzanie obwodowych naczyń krwionośnych i zmniejszenie wydzielania potu. 8. Przedstaw w tabeli funkcje części mózgowia. Część mózgu Kresomózgowie Funkcja • Nadzór większości czynności fizycznych i umysłowych Międzymózgowie • Szyszynka - produkcja melatoniny • Wzgórze - przekaźnik impulsów nerwowych • Podwzgórze - regulacja ośrodków czynności niezależnych od woli, jak termoregulacja, sytość i głód, pragnienie, ośrodki kontrolujące poziom cukru, aminokwasów i jonów we krwi; ośrodek motywacyjny – zaspokajanie popędów; regulacja skurczów mięśni gładkich narządów rozrodczych obu płci, pracy nerek i przysadki • Przysadka - wytwarzanie hormonów pobudzających inne gruczoły do wydzielania własnych hormonów Śródmózgowie • Regulacja reakcji słuchowych i wzrokowych, takich jak ruchy powiek czy akomodacja oka Tyłomózgowie • Móżdżek - kontrola napięcia mięśni, koordynacja ruchów ciała, postawy i równowagi • Most - obejmuje liczne drogi nerwowe, 78 zwoje dróg ruchowych i i czuciowych powiązanych z mózgiem i móżdżkiem • Rdzeń przedłużony - regulacja podstawowych czynności fizjologicznych, m.in. pracy serca, wentylacji płuc, połykania, odruchu ssania, odruchów obronnych (np. kaszel, kichanie, wymioty, mruganie powiek) 9. Omów lokalizację ośrodków w korze mózgowej. W przedniej części płata ciemieniowego znajdują się ośrodki czuciowe (tzw. kora czuciowa, somatoczuciowa, somatosensoryczna) i dochodzą tu impulsy z receptorów. W tylnej części płata czołowego znajdują się ośrodki ruchowe (tzw. kora ruchowa, somatoruchowa, somatomotoryczna). Odpowiada za precyzję ruchów. Prawa półkula mózgu kontroluje lewą stronę ciała, natomiast lewa półkula prawą stronę ciała. W płatach potylicznych zlokalizowane są ośrodki wzrokowe, które interpretują obrazy (kora wzrokowa). W płatach skroniowych umieszczone są ośrodki słuchowe. 10. Omów budowę rdzenia kręgowego. Na powierzchni zewnętrznej rdzenia widnieją w linii przyśrodkowej dwie bruzdy: głębsza szczelina pośrodkowa przednia oraz płytsza bruzda pośrodkowa tylna. Dzielą one rdzeń na dwie symetryczne połowy: prawą i lewą. Dodatkowo, na powierzchni każdej połowy rdzenia zaznacza się: • od przodu podłużna linia, zwana bruzdą boczną przednią, z której wychodzą korzenie ruchowe nerwów rdzeniowych, • od tyłu bruzda boczna tylna, wzdłuż której wchodzą do rdzenia korzenie czuciowe nerwów rdzeniowych. Bruzdy te dzielą każdą połówkę rdzenia na trzy sznury (przedni, boczny i tylny). Ponadto w odcinku szyjnym i początkowym odcinku piersiowym sznur tylny podzielony jest przez 79 bruzdę pośrednią tylną na leżący przyśrodkowo pęczek smukły i leżący bocznie pęczek klinowaty. Wewnątrz rdzenia znajduje się istota szara, a na zewnątrz istota biała (odwrotnie niż w mózgowiu, gdzie substancja biała znajduje się pod substancją szarą). Przez jego środek przebiega bardzo wąski kanał środkowy rdzenia, który ku górze przechodzi w kanał środkowy rdzenia przedłużonego. Kształt i wielkość kanału środkowego są zmienne, zależnie od odcinków rdzenia, ponadto w części dolnej, a więc w obrębie stożka rdzeniowego, tuż przed swoim ślepym zakończeniem w początkowym odcinku nici końcowej, kanał środkowy rozszerza się tworząc komorę końcową. 11. Krótko scharakteryzuj autonomiczny układ nerwowy. Odpowiedź w pytaniu 7. 12. Omów role rdzenia kręgowego. • Przesyła bodźce do mięśni; • Przewodzi impulsy z receptora do mózgu i z mózgu do efektora; • Unerwia skórę, mięśnie, gruczoły, układ naczyniowy; • Znajdują się w nim ośrodki odruchów bezwarunkowych; 13. Przedstaw przeciwstawne działanie części współczulnej i przywspółczulnej. Układ autonomiczny dzieli się na układ współczulny, inaczej sympatyczny (pobudzający) i przywspółczulny, inaczej parasympatyczny (hamujący). Wszystkie narządy wewnętrzne są unerwione jednocześnie przez oba te układy - ich działanie jest względem siebie antagonistyczne. W sytuacjach stresowych działanie układu współczulnego przeważa nad działaniem układu przywspółczulnego. Część sympatyczna i parasympatyczna wzajemnie uzupełniają się w działaniu. 14. Podaj funkcję opon mózgowych. Ich funkcją jest ochrona mózgowia przed urazami mechanicznymi, a płyn mózgowo80 rdzeniowy znajdujący się między nimi pełni funkcje amortyzacyjne. 15. Co to jest płyn mózgowo – rdzeniowy? Podaj jego rolę. Płyn mózgowo-rdzeniowy – przejrzysta, bezbarwna ciecz, która wypełnia przestrzeń podpajęczynówkową, układ komorowy i kanał rdzenia kręgowego. W jego skład wchodzą te same ciała co występujące w osoczu krwi. Zawiera śladowe ilości białek i komórek - ich zwiększona ilość wskazuje na procesy chorobowe. Płyn ten pełni funkcje amortyzacyjne, chroniąc tkankę nerwową mózgu i rdzenia przed urazami mechanicznymi. Drugim istotnym zadaniem płynu jest wyrównywanie zmian ciśnienia wewnątrz czaszki, które dokonuje się dzięki jego krążeniu. 16. Omów fazy stresu. Stres działa w trzech fazach: • I faza – mobilizacyjna (alarmowa); • II faza – krytyczna; • III faza – destrukcyjna (wyczerpania). W fazie mobilizacyjnej w nadnerczu uwalniane są hormony stresu – adrenalina i noradrenalina. Rdzeń nadnerczy jest częścią układu współczulnego, dlatego reakcja organizmu na stresor jest natychmiastowa. Dzięki wyrzutowi adrenaliny naczynia krwionośne w mięśniach szkieletowych ulegają rozszerzeniu, mięśnie napinają się, a naczynia krwionośne w skórze ulegają zmniejszeniu (bladość), podobnie jak w jamie brzusznej. Zwiększa się częstość skurczów serca, rozszerzają się oskrzela, zwiększa się tempo oddechu, aby organizm otrzymał więcej tlenu. Podnosi się poziom glukozy we krwi i przyspieszeniu ulega rozkład tłuszczów. Rozszerzają się źrenice, poprawia się ukrwienie mózgowia. Dzięki noradrenalinie utrzymuje się wysokie ciśnienie krwi. Następnie „do akcji” wkracza kortyzol produkowany przez korę nadnerczy. Wzmacnia on słabnące działanie adrenaliny i noradrenaliny. Utrzymuje wysoki poziom cukru przez rozkład glikogenu w wątrobie. Mobilizacji towarzyszy stan napięcia emocjonalnego: 81 lekkie zdenerwowanie i motywacja pobudzają organizm do działania. Wydzielany przez cały czas kortyzol obniża sprawność układu odpornościowego, pojawiają się częste infekcje i choroby. Jeżeli działanie stresowe przedłuży się i wzrośnie, wtedy po okresie mobilizacji następuje faza krytyczna. Organizm przez cały czas produkuje hormony stresu w nadmiarze i podejmuje próby dostosowania się do sytuacji stresowej. Serce bije szybko, zmniejsza się krzepliwość krwi, pogarsza się wydolność płuc, żołądek wydziela dużo kwasu solnego, wzrasta pH. Mięśnie szkieletowe są w napięciu. Pojawiają się kłopoty z koncentracją, zmniejsza się zdolność przewidywania i organizm ma trudności w rozwiązywaniu problemów. Gdy stres trwa dalej, doprowadza do fazy destrukcji, przybiera formę agresji, ataku, a celem tej agresji jest zniszczenie lub uszkodzenie przedmiotu lub osoby. 17. Podaj działania zapobiegające stresowi. Najczęściej zalecane metody radzenia sobie ze stresem: • Utrzymuj kontakt z naturą - pachnący świeżością las i śpiew ptaków może dostarczyć ci energii, której nie mają w sobie betonowe osiedla. • Miej czas właśnie dla siebie - zrób sobie przyjemność - tak jak lubisz. Wyłącz telefon, usiądź wygodnie w fotelu lub idź na spacer. • Porozmawiaj z kimś kto naprawdę ma ochotę cię wysłuchać - nie udawaj kogoś kto nie może się mylić ani okazywać słabości. Pozwól sobie pomóc. • Stosuj techniki relaksacyjne - może to być joga, medytacja czy proste kontrolowanie oddechu. Sprawią, że poczujesz się wyciszony i spokojny (ale musisz być systematyczny). • Uprawiaj sport - ćwiczenia fizyczne są niewątpliwie lepszym sposobem na okiełznanie stresu niż obsesyjne myślenie o tym co może się wydarzyć i zamartwianie się. • Zdrowo się odżywiaj - pamiętaj, że istnieje związek między fizyczną i psychiczną stroną człowieka. Unikaj używek: papierosów, kawy, alkoholu. Przecież tylko w "zdrowym 82 ciele - zdrowy duch". • Rozwijaj w sobie poczucie humoru - stare przysłowie mówi, że śmiech to zdrowie. Jest w tym dużo racji. • Naucz się lepiej gospodarować czasem - sporządzaj plan dnia, a nawet tygodnia, spis rzeczy, które masz do załatwienia bardzo pilnie i takich, które mogą jeszcze zaczekać. Zorganizuj dobrze miejsce pracy. • Stawiaj sobie realne cele - ustal co chcesz osiągnąć i w jakim czasie. Sporządź plan działań, ale nie bądź dla siebie zbyt wymagający. • Nie staraj się być perfekcjonistą - każdy popełnia błędy. Nie musisz wszystkiego robić bezbłędnie. Bądź dla siebie tolerancyjny. • Nie troszcz się o rzeczy na które nie masz wpływu - nie jesteś w stanie wpłynąć na pogodę, ani na zaprzestanie wojen na świecie. Pozwól by życie toczyło się samo, a ty koncentruj się tylko na tym nad czym masz władzę. 83 1. Podaj rolę układu oddechowego? 84 Układ oddechowy umożliwia oddychanie, pobieranie powietrza a przez to dostarczenie tlenu do komórek ciała. Umożliwia wymianę gazową. 2. Wymień narządy układu oddechowego i podaj ich funkcję. Układ oddechowy człowieka stanowią drogi oddechowe i płuca. W skład układu oddechowego wchodzi: Jama nosowa- odpowiada za filtrowanie , nawilżanie, ogrzewanie powietrza które wdychamy oraz dzięki obecności nabłonka urzęsionego migawkowego usuwanie zanieczyszczeń, jamę nosową wyściela błona śluzowa która wydziela śluz i dzięki temu skleja bakteria. Są naczynia włosowate które ogrzewają powietrze. Gardło- wspólny odcinek z układem pokarmowym, transport powietrza z jamy nosowej do krtani. Krtań- narząd ten jest złożonym zespołem chrząstek ( jedną z nich jest tzw. chrząstka tarczowata ,której wyniosłość u mężczyzn nazywana jest jabłkiem Adama),więzadeł i mięśni, umożliwiających wydawanie dźwięków, transportuje powietrze do kolejnych dróg oddechowych, wejście do krtani ograniczone jest nagłośnią ,która w trakcie kiedy przełykamy pokarm opada i zamyka krtań chroniąc przed dostaniem się do dróg oddechowych pokarmu, w najwęższej części krtani, znajdują się fałdy głosowe, które ograniczają szparę głośni. Napięcia fałdów głosowych i prędkości powietrza wydychanego przez szparę głosową, wydajemy dźwięki o różnej wysokości i natężeniu. Nagłośnia- ruchoma chrząstka która w czasie połykania pokarmu opuszcza się do dołu i zamyka wejście do tchawicy i pozwala na przesuwanie kęsów pokarmowych do przełyku. Tchawica- łączy krtań z oskrzelami. Zbudowana jest z nieco spłaszczonej, sprężystych, podkowiastych chrząstek dzięki którym światło tchawicy nie zapada się i jest zawsze drożna. Ruch rzęsek nabłonka migawkowego oczyszcza drogi oddechowe z ciał obcych które w odruchu kaszlu usuwane są z powrotem do gardła i na zewnątrz. Śluz skleja bakterie i obce ciała. Zapobiega zapadaniu się tchawicy. 85 Płuca- otoczone są z zewnątrz opłucną ( płucną i ścienną), pomiędzy nimi znajduje się jama opłucna wypełniona płynem surowiczym, który nawilża powierzchnię płuc i ułatwia przesuwanie po ścianie klatki piersiowej, podczas oddychania. Płuca mają budowę pęcherzykową oraz płatową. Prawa część płuc składa się z trzech płatów a lewa z dwóch płatów ze względu na obecność serca. Do każdego z płatów dochodzi odpowiednie rozgałęzienie oskrzeli głównych. Każde dzieli się na coraz drobniejsze i bardziej rozgałęzione oskrzela i dalej oskrzeliki. Najdrobniejsze kończą się woreczkowatymi rozszerzeniami. Oskrzela główne- to rozgałęzienia tchawicy wchodzące do płuc i tworzące tak zwane drzewo oskrzelowe, oczyszczają powietrze dzięki rzęską nabłonka migawkowego i transportują powietrze przez oskrzela do pęcherzyków płucnych. Pęcherzyki płucne- to uwypuklenia w ścianach przewodów pęcherzyków oplecione gęstą siecią naczyń włosowatych. Zebrane są z oskrzelikami w tzw. grono. Stanowią właściwą czynną powierzchnię wymiany gazowej. Obkurczają się przy każdym wdechu. Na ich wewnętrznej powierzchni znajduje się warstwa tzw. surfaktantu czyli mieszaniny złożonej głównie z fosfolipidów, wielocukrów i białek. Obniża ona napięcie powierzchniowe ściany pęcherzyka, dzięki czemu zapobiega zapadaniu się pęcherzyków w czasie wydechu i ułatwia ich poszerzanie w czasie wdechu. Przepona- jest to płaski mięsień szkieletowy poprzecznie prążkowany oddzielający jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej, podczas wdechu przepona kurczy się i spłaszcza i umożliwia zassanie powietrza a podczas wydechu rozkurcza się i wygina w kierunku jamy płucnej. 3. Omów mechanizm wdechu i wydechu. Wdech– jest aktem czynnym, ponieważ warunkuje go praca mięśni, czyli skurcz przepony i skurz mięśni międzyżebrowych. W czasie wdechu mięśnie międzyżebrowe kurczą się powodując rozszerzenie i uniesienie klatki piersiowej. Natomiast przepona kurczy się i opada. Objętość klatki piersiowej i płuc się zwiększa co powoduje wytworzenie podciśnienia i zassania powietrza i na skutek różnicy ciśnień powietrze 86 wpływa do płuc. Wydech- jest aktem biernym, ponieważ polega na rozluźnieniu tych mięśni. Mięśnie międzyżebrowe oraz przepona się rozluźniają, powodując opadanie klatki piersiowej. Objętość klatki piersiowej się zmniejsza tym samym ciśnienie powietrza wewnątrz płuc rośnie. Na skutek różnicy ciśnień powietrze wypływ z płuc. 4. Wymień i omów jakie objętości składają się na pojemność życiową płuc. Objętość oddechowa- ilość powietrza wymienionego w płucach podczas cyklu spokojny wdech około 500cm3. Objętość uzupełniająca- ilość powietrza dostającego się dodatkowo do płuc podczas pogłębionego wydechu około 2500. cm3 Objętość zapasowa- ilość powietrza która zostaje usunięta dodatkowo z płuc podczas pogłębionego wydechu około 1200 cm3. Pojemność życiowa płuc- ilość powietrza, która zostaje wymieniona w płucach podczas cyklu maksymalny wdech- maksymalny wydech około 4200 cm3. Objętość zalegająca- ilość powietrza stale zalegającego w płucach. Nie można go z nich usunąć nawet podczas maksymalnego wydechu. Całkowita pojemność płuc- suma pojemność życiowej płuc i objętości zalegającej. 5. Jakie są warunki powinowactwa hemoglobiny do tlenu? Hemoglobina z tlenem tworzy nietrwałe połączenie. W warunkach niskiego ciśnienia cząsteczkowego tlenu, oksyhemoglobina dysocjuje i chętnie oddaje tlen. Z kolei przy dużym ciśnieniu cząsteczkowym tlen, hemoglobina łatwo wiąże się z tlenem. Szczególnie niebezpieczny jest tlenek węgla, czyli czad, gdyż jego powinowactwo chemiczne z hemoglobiną jest około 200 razy większe niż tlenu. Dlatego już przy zawartości 0,1% CO w powietrzu prawie 80% hemoglobiny zostaje związane w postaci Karboksyhemoglobiny ( hemoglobiny tlenkowęglowej ), która nie przenosi tlenu. 87 Rozłożenie zablokowanej tlenkiem węgla hemoglobiny trwa bardzo długo. 6. Porównaj skład powietrza wdychanego i wydychanego. Powietrze Wdychane: 78% azotu, 21% tlenu, 0,03% dwutlenku węgla, ok. 1% innych gazów Powietrze Wydychane: 78% azotu, 17% tlenu, 4% dwutlenku węgla, ok. 1% innych gazów nasycone parą wodną 7. Omów wymianę gazową na poziomie pęcherzyków płucnych, naczyń krwionośnych i tkanek. Dostarczanie tlenu do organizmu i usuwanie z organizmu dwutlenku węgla zachodzi na drodze dyfuzji do i z pęcherzyków płucnych, płynów ciała, naczyń włosowatych i erytrocytów. Cząsteczki tlenu dyfundują ze światła pęcherzyka do krwi ponieważ ciśnienie parcjalny tlenu w powietrzu i w pęcherzyku jest większe niż w tętniczej naczyń włosowatych. Utlenowana krew przepływa przez naczynia włosowate oplatających tkanki. Tlen dyfunduje z krwi do płynu tkankowego i do komórek ciała, natomiast dwutlenek węgla przemieszcza się w odwrotnym kierunku. Cząsteczki tlenu po przejściu przez ścianę pęcherzyka płucnego rozpuszczają się w osoczu wypełniającym naczynia włosowate, po czym następnie dyfundują do krwinek czerwonych i wiążą się odwracalnie z hemoglobiną. Jedna cząsteczka hemoglobiny wiąże cztery cząsteczki tlenu, tworząc oksyhemoglobinę. W tkankach ciśnienie parcjalne tlenu jest niskie a dwutlenku węgla jest wysokie, dzięki czemu dwutlenek węgla dyfunduje z tkanek do osocza. Powinowactwo hemoglobiny jest proporcjonalne do ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla. W miarę przybywania dwutlenku węgla w erytrocytach, tlen odłącza się od hemoglobiny, dyfunduje do osocza i dalej do tkanek. Dwutlenek węgla, który wniknął do erytrocytów, jest w większości przekształcany do kwasu węglowego pod wpływem anhydrazy węglanowej. Kwas węglowy jest nietrwałym związkiem dlatego ulega dysocjacji na jony wodoru i jony wodorowęglanowe. Około 75% dwutlenku węgla jest 88 transportowane we krwi, głównie we osoczu w postaci jonów wodorowęglanowych. W osoczu i erytrocytach stanowią one główny składnik układu buforowego, układu między substancjami chemicznymi zapewniającego stałość odczynu środowiska. Z kolei jony wodoru łączą się z hemoglobiną która wiąże się z dwutlenkiem węgla i w postaci karbaminohemoglobiny transportowana jest w erytrocytach. Niewielka część dwutlenku węgla jest transportowana w postaci gazu rozpuszczonego w osoczu. 8. Co to jest choroba dekompresyjna? Choroba dekompresyjna ( kesonowa). Jest to związane ze zjawiskiem znacznego zwiększania objętości gazów podczas szybkiego wynurzania się. Szybko zmieniające się ciśnienie powoduje, że gazy rozpuszczone we krwi i soku komórek wydzielają się w postaci pęcherzyków (można to porównać do otwarcia butelki z gazowanym płynem). Najgroźniejszy jest słabo rozpuszczalny i nieprzetwarzany przez organizm azot cząsteczkowy (jego pęcherzyki blokuje światło drobnych naczyń krwionośnych).Na tą chorobę zazwyczaj narażeni są nurkowie. Objawami choroby kesonowej są bóle mięśni i stawów, zawroty głowy, paraliż, a nawet śmierć. 9. W jaki sposób gazy oddechowe są transportowane w krwi? Fizycznie rozpuszczony w osoczu tlen stanowi zaledwie 2-3% ilości transportowanej. Tak znaczne zwiększanie sprawności krwi stało się możliwe po wykształceniu się barwników oddechowych, takich jak hemoglobina. Jest to różnorodna grupa białek złożonych, które nietrwale wiążą tlen, znacznie zwiększając stopień wysycenia krwi tym gazem. W małym obiegu krew przepływająca prze naczynia włosowate płuc ulega utlenowaniu, tlen wnika do (dyfunduje) do krwinek czerwonych. Tam tworzy nietrwały kompleks z hemoglobiną, czyli jasnoczerwoną oksyhemoglobinę. W naczyniach włosowatych dużego 89 obiegu krew zasobna w tlen oddaje go do komórek (połączenie hemoglobiny z tlenem ulega rozkładowi). Natomiast powstający w komórkach dwutlenek węgla dyfunduje do osocza i do krwinek. Tam wiązany jest na różne sposoby, między innymi jako jony węglanowe osocza w postaci karbaminohemoglobiny . Dwutlenek węgla wędruje więc z krwią a w postaci związanej chemicznie i częściowo jak gaz fizycznie rozpuszczony w osoczu. 10. Jaki jest wpływ palenia tytoniu na zdrowie człowieka? Palenie tytoniu zaburza funkcjonowanie układu oddechowego. Ma bardzo dużo toksycznych związków takich jak: nikotyna, ciała smołowate, tlenek węgla, cyjanowodór, fenole, aceton, arsen, benzopiren, nitrozoaminy, kadm, ołów, i inne bardzo szkodliwe dla zdrowia związki toksyczne. Początkowo nikotyna powoduje skurcz oskrzelików, zahamowanie ruchu rzęsek nabłonka migawkowego oraz zwiększone wydzielanie przez komórki śluz. Inne substancje (w szczególności ciała smołowate) gromadzą się na ścianach pęcherzyków płucnych, niszcząc w ten sposób nabłonek migawkowy wyściełający drogi oddechowe, przez co utrudniają usuwanie zanieczyszczeń i ograniczają powierzchnię wymiany gazowej. Nikotyna, aktywny i uzależniający związek dymu tytoniowego, podnosi ciśnienie krwi, przyspiesza czynność serca, wywołuje arytmię, paraliżuje układ nerwowy. W dymie tytoniowym znajduje się ponad 60 związków rakotwórczych. Skutki długiego palenia doprowadzają do nowotworów: płuc, krtani, tchawicy, udaru, raka ust, warg, przewlekłą obturacyjną chorobą płuc, choroby wieńcowe,choroby naczyń obwodowych. Korzyści wynikające z zerwania z nałogiem: już po 6 miesiącach znacznie poprawia się funkcjonowanie układu krążenia, oddechowego, nerwowego i odpornościowego oraz poprawia się ogólna kondycja fizyczna organizmu. Po roku obniża się ryzyko zawału mięśnia sercowego. Po 5 latach następuje regeneracja zniszczonych komórek płuc, a ryzyko zachorowań na nowotwory zmniejsza się o połowę. 90 11. Na czym polega gruźlica płuc, jakie są źródła zakażenia i profilaktyka? Choroba wywołana przez prątka gruźlicy (Mycobakterium tuberculosis). Źródłem zakażenia jest osoba chora na gruźlicę. Do organizmu ludzkiego prątki gruźlicy wnikają drogą kropelkową. Bakterie dostają się do płuc powodując powstanie odpowiedzi zapalnej. Za pośrednictwem makrofagów prątki dostają się do węzłów chłonnych, gdzie większość z nich może być zniszczona. Prątki, które dostaną się do krwi, są roznoszone po całym organizmie, stymulując układ immunologiczny do wytwarzania skierowanych przeciwko nim przeciwciał. Większość wypadków organizm sam zwalcza dzięki mechanizmowi obronnemu, natomiast przy obniżonej odporności organizmu, rozwija się gruźlica. Większość osób z pierwotnie rozsianą postacią gruźlicy zostaje całkowicie wyleczona. W organizmie takich osób w dalszym ciągu jednak obecne są bakterie w stanie uśpienia, które mogą być przyczyną reaktywacji gruźlicy w późniejszym okresie. U niektórych osób prątki namnażają się bezobjawowo, powodują one wystąpienie objawów dopiero po miesiącach lub latach. U innych objawy gruźlicy występuje po kilku tygodniach od zarażenia. Są to : spadek masy ciała, zmęczenie, przewlekła gorączka, często nocne poty. Najczęstszą postacią gruźlicy jest gruźlica płuc, charakteryzuje się napadami kaszlu, bólami w klatce piersiowej, podwyższoną temp. ciała, i krwiopluciem. Wskazane jest szczepienie się na gruźlice szczepionką BCG przygotowaną z prątków bydlęcych. Ważne są badania radiologiczne klatki piersiowej co pozwoli na wcześniejsze wykrycie tej choroby. W przypadku czynnej gruźlicy stosowane jest leczenie się lekami przeciw prątkowymi. 91 92 1. Co to jest odporność ? Odporność to zdolność organizmu do przeciwdziałania niekorzystnemu wpływowi ciał obcych przedostających się do jego wnętrza. Podstawowe zadania mechanizmów obronnych to uniemożliwienie wniknięcia antygenów, a kiedy to nastąpi to ich unieczynnienie (usunięcie), aby nie mogły szkodzić naszemu organizmowi. Układ immunologiczny ma też eliminować komórki uszkodzone, stare, martwe lub zmienione genetycznie (potencjalnie nowotworowe). Zespół procesów fizjologicznych. 2. Jakie znasz patogeny? Patogen, czynnik chorobotwórczy – ciało obce, twór biologiczny lub mikroorganizm wywołujący chorobę u danego organizmu. Wyróżnia się następujące typy patogenów: ożywione (bakterie, wirusy, robaki pasożytnicze) nieożywione chemiczne (substancje żrące, toksyczne), niedobory pokarmowe. fizyczne (światło lasera, promieniowanie jonizujące, silne pole magnetyczne, mechaniczne). 3. Porównaj odporność swoistą od nieswoistej. Odporność nieswoista - zdolność do obrony przed każdym typem ciała obcego, uwarunkowana genetycznie - odporność dziedziczna Odporność swoista - zdolność do obrony z każdym antygenem z osobna, zwykle nabywana w czasie życia osobniczego – odporność nabyta. Ze względu na różnice w sposobie unieczynniania antygenu obcego odporność swoistą dzieli się na: a) Komórkową – realizowaną przez limfocyty Tc, komórki K i NK, immonofagocytozy 93 b) Humoralną – główną role odgrywają plazmocyty (komórki potomne limfocytów B) Podstawą jej są immunoglobuliny powstające w plazmocytach. W każdej sekundzie przekazuje do krwi 2000 identycznych immunoglobulin. Przeciwciało składa się z jednej do kilku jednostek podstawowych. Jednostka podstawowa zbudowana jest z 4 łańcuchów: 2 ciężkich i 2 lekkich. Odporność nieswoista Odporność swoista -bardzo szybka -rozwija się powoli -nie wymaga wstępnej aktywacji -wymaga kontaktu z antygenem -receptory rozpoznające antygen są są dziedziczone z pokolenia na pokolenie -nie są dziedziczone -celem ataku nie są własne struktury organizmu -może dojść do autoagresji -nie pozostawia trwałej pamięci immunologicznej -pozostawia trwałą pamięć immunologiczną 4. Porównaj odporność czynną od biernej. -odporność czynna-to odporność, która rozwija się w zetknięciu z antygenem. Organizm "uczy się" rozpoznawać antygen. Wyróżnia się odporność czynną naturalną - nabytą dzięki temu, że organizm został zakażony i samodzielnie się z tym uporał, oraz odporność czynną sztuczną, nabytą dzięki podaniu szczepionki. -odporność bierna-jest to odporność osiągana dzięki podaniu gotowych przeciwciał. Wyróżnia się odporność bierną naturalną, występującą u dzieci i związaną z faktem, że organizm matki przekazuje płodowi swoje przeciwciała, które pozostają w nim aktywne przez jakiś czas, oraz odporność bierną sztuczną osiąganą dzięki podaniu surowicy odpornościowej. 94 5. Porównaj odporność komórkową od humoralnej. W odpowiedzi humoralnej antygen łączy się z receptorem błonowym limfocytu B. Do aktywacji limfocytu B potrzebna jest na ogół obecność limfocytów Th, które same zostały pobudzone po rozpoznaniu i związaniu antygenu. Limfocyty Th produkują cytokiny (interleukiny), pobudzające limfocyty B do podziałów i różnicowania się. Powstaje bardzo duża liczba komórek, z których większość to komórki plazmatyczne, produkujące przeciwciała. Pozostałe stają się komórkami pamięci, zapamiętują strukturę antygenu. Wytworzone przeciwciała łączą się z antygenami i unieczynniają je, np. poprzez ułatwienie fagocytozy komórek z antygenami lub perforację ich błony. Odporność komórkowa uzupełnia odporność humoralną, przy czym biorą w niej udział wyłącznie komórki, które zostały uczulone przez antygen. Limfocyty Tc pobudzone też przez limfocyty za pośrednictwem cytokin Th rozpoznają komórki z określonym antygenem i zabijają je, pobudzając do apoptozy. Do bezpośredniego zniszczenia antygenu mogą być zaangażowane makrofagi, które zostają pobudzone przez limfocyty Th poprzez cytokiny. Podczas odpowiedzi komórkowej także powstają komórki pamięci immunologicznej. 6. Przedstaw w punktach mechanizm odpowiedzi swoistej. Etapy odporności swoistej: -Monocyty (makrofagi) – fagocytują drobnoustroje i ich fragmenty, prezentują na swojej powierzchni limfocyty T sprawdzają prezentowany fragment i gdy białka nie są zgodne z białkami układu HLA organizmu to limfocyt T wydziela substancję (interleukinę), która pobudza odpowiednie limfocyty B. -Uaktywniony limfocyt B przechodzi wielokrotne podziały w wyniku których powstają tzw. komórki plazmatyczne i limfocyty pamięci. -Komórki plazmatyczne produkują i wydzielają do osocza ogromną liczbę przeciwciał, 95 które niszczą konkretny rodzaj drobnoustroju. -Limfocyty pamięci - odpowiadają za tzw. pamięć immunologiczną, ,,zapamiętują” rodzaj drobnoustroju i przy ponownej inwazji tego samego zarazka, limfocyty B od razu dzielą się i produkują przeciwciała nie dopuszczając do rozwoju choroby. 7. Przedstaw w punktach przykłady odporności nieswoistej. Odporność nieswoista to wszystkie reakcje organizmu na patogeny, alergeny np. kichanie, gorączka, wymioty, kwaśne pH skóry, pochwy , lizozym w ślinie, kwasy tłuszczowe w łoju, kwas mlekowy i sól w pocie, złuszczający się naskórek wraz z bakteriami, a swoista odporność jest skierowana konkretnym antygenom, czyli wytwarzanie przeciwciał np. produkcja przeciwciał przeciwko wirusowy ospy wietrznej, odry, świnki a także przyjmowanie szczepionek i surowic 8. Podaj rodzaje białych krwinek i ich funkcje. Podstawowe cechy leukocytów -ich liczba waha się od 4×109 do 10×109 w litrze krwi (podając inaczej: 4–10 tys./mm³ lub 4–10 G/L) -są większe od krwinek czerwonych -w ich komórkach występuje jądro (mają swój własny metabolizm i możliwość podziału) -u dużej części krwinek białych (granulocyty) w cytoplazmie występuje charakterystyczna ziarnistość (są to lizosomy, które zawierają enzymy) Leukocyty są podstawowym elementem układu odpornościowego. Ich funkcja odpornościowa jest realizowana przez: fagocytozę (pochłanianie, trawienie komórek drobnoustrojów oraz martwych krwinek czerwonych przez część krwinek białych) odporność swoistą (przeciwciała) 96 Leukocyty dzielą się na: agranulocyty (Są to komórki które nie zawierają w cytoplazmie granul czyli ziarnistości.) – w skład których wchodzą: -limfocyty ( komórka układu odpornościowego należąca do agranulocytów z grupy leukocytów uczestnicząca i będąca podstawą odpowiedzi odpornościowej swoistej.) -monocyty (Są fagocytami , które oczyszczają krew ze skrawków obumarłych tkanek oraz bakterii. Produkują interferon, leukotrieny i interleukiny.) granulocyty – w skład których wchodzą: -neutrofile (neutrofile, czyli granulocyty obojętnochłonne Pełnią zasadniczą rolę w odpowiedzi odpornościowej przeciwko bakteriom, ale nie pozostają obojętne również względem innych patogenów. Ich znaczenie wynika głównie z faktu szybkiego reagowania na obce organizmowi substancje) -eozynofile ( eozynofile, czyli granulocyty kwasochłonne Granulocyty kwasochłonne należą do komórek układu odpornościowego, które odgrywają zasadniczą rolę w zwalczaniu pasożytów oraz reakcjach alergicznych) -bazofile ( bazofile, czyli granulocyty zasadochłonne Wykazują zdolności do fagocytozy. Spełniają także ważną funkcję obronną. Magazynują histaminę, którą wydzielają, kiedy zostają pobudzone do reakcji (co ma znaczenie w reakcji alergicznej)) 9. Omów budowę wirusa HIV. HIV- Humman Immunodeficiency Virus, czyli ludzki wirus nabytego zespołu upośledzenia odporności. Wirus HIV należy do grupy retrowirusów. Wirusy te nie posiadają w swoim rdzeniu DNA, a tylko RNA, czyli kwas rybonukleinowy. RNA ulega najpierw odwrotnej transkrypcji na DNA, który służy do produkcji nowych wirusów. Jego winiony mają budowę kulistą i otoczone są osłonką białkowo- lipidową. Są one zapożyczone od komórek gospodarza i trudne do rozpoznania przez układ 97 odpornościowy. Pod osłonką znajduje się kapsyd, który chroni materiał genetyczny wirusa. 10. Co to są szczepienia ochronne? Szczepienia ochronne, uodpornianie przeciw chorobom zakaźnym przy użyciu szczepionek, wprowadzanych do ustroju najczęściej podskórnie lub, jak w przypadku choroby Heinego-Medina, doustnie. Szczepienia ochronne wywołują odporność czynną (w płynach i tkankach ustroju powstają pod wpływem ich działania immunoglobuliny) trwającą od kilku miesięcy do kilku lat. Szczepienia ochronne dzieli się na podstawowe i powtórne. Podstawowe wykonuje się w pierwszym roku życia dziecka. Należą do nich szczepienia przeciw gruźlicy oraz błonicy, krztuścowi (kokluszowi) i tężcowi (szczepionka skojarzona Di-Te-Per), chorobie Heinego i Medina, odrze oraz w pewnych szczególnych wypadkach przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. 11. Co to jest zgodność tkankowa? Główny układ zgodności tkankowej zespół białek, odpowiedzialnych za prezentację antygenów limfocytom T. Swoją nazwę zawdzięczają temu, że zostały odkryte jako pierwsze i najważniejsze białka decydujące o utrzymaniu się lub odrzuceniu przeszczepu, a zatem odpowiadające za zgodność tkanek dawcy i biorcy. Wyróżnia się trzy klasy MHC, które różnią się pełnionymi funkcjami: MHC klasy I znajdują się na wszystkich jądrzastych komórkach organizmu i uczestniczą w obronie przed patogenami wewnątrzkomórkowymi MHC klasy II występują na specjalnej klasie komórek – komórkach prezentujących antygen. MHC klasy III stanowią różne cząsteczki, niezwiązane z procesem prezentacji 98 antygenu. Oznaczone najpierw jako prawdopodobne cząsteczki prezentujące – ze względu na umiejscowienie pomiędzy genami MHC klasy I a MHC klasy II, co po dalszych badaniach genomu zostało odrzucone. O ile między klasą I i II widoczne są wybitne podobieństwa strukturalne, o tyle MHC klasy III nie są podobne ani do dwóch pozostałych klas, ani do siebie nawzajem. zgodność tkankowa, zdolność do przyjmowania przeszczepów między dawcą a biorcą warunkowana tolerancją immunologiczną na antygeny tkanek; pełna z. t. występuje wtedy, gdy antygeny tkanek, w tym antygeny krwi dawcy i biorcy, są identyczne (bliźnięta jednojajowe) lub bardzo podobne 12. Naczym polegają transplantacje. ? Przeszczepianie narządów, transplantacja – przeszczepienie narządu w całości lub części, tkanki lub komórek z jednego ciała na inne (lub w obrębie jednego ciała). Przeszczepianiem narządów zajmuje się medyczna dziedzina naukowa nazywana transplantologią. Przeszczep (transplantat) – komórki, tkanki (skóra, rogówka, kości) lub narząd (serce, nerka) pobrane od dawcy, podlegające chirurgicznemu przeszczepieniu do organizmu biorcy. Niektóre tkanki i narządy mogą być konserwowane i przechowywane w tzw. bankach. Warunki powodzenia przeszczepu -zgodność tkankowa -właściwy dobór dawcy i biorcy -zastosowanie dobrego płynu prezerwacyjnego i metody prezerwacji dla transplantu -odpowiednie leczenie immunosupresyjne -umiejętność rozpoznania i leczenia procesu odrzucania narządu przez organizm 99 biorcy -zapobieganie powikłaniom i ich leczenie 13. Co to jest autoimmunoagresja? Podaj przykłady chorób autoimmunologicznych. Reakcja autoimmunologiczna – zjawisko polegające na zaistnieniu odpowiedzi układu immunologicznego skierowanej przeciwko własnym, prawidłowym komórkom organizmu. Organizm wytwarza przeciwciała skierowane przeciwko własnym komórkom, tkankom i niszczy je. Normalnie organizm wytwarza przeciwciała przeciw antygenom wnikającym z zewnątrz. Autoimmunizacja jest istotnym czynnikiem biorącym udział w powstawaniu i rozwoju następujących schorzeń: -niedokrwistość złośliwa, -niektóre zapalenia tarczycy i inne schorzenia tego narządu (choroba GravesaBasedowa, choroba Hashimoto), -przedwczesna menopauza, -choroby układowe tkanki łącznej (np. reumatoidalne zapalenie stawów,zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa), -niepłodność męska spowodowana obecnością autoantygenów prowadzących do zlepiania plemników, -przewlekłe zapalenia błony naczyniowej oka. Choroby autoimminoagresywne: 1.zapalenie stawów 2.anemia złośliwa 3.toczeń rumieniowaty 4.miażdżyca 5.choroba Alzheimera 100 6.choroba Parkinsona 101 1.Jaką rolę pełni układ wydalniczy? 102 a) wydalanie zbędnych produktów przemiany materii b) regulowanie zawartości wody w organizmie c) regulowanie gospodarki mineralnej d) regulowanie ciśnienia krwi 2.Omów budowę, położenie i rolę nerek. Nerki położone są w jamie brzusznej, po obu stronach kręgosłupa, na wysokości odcinka lędźwiowego. Zbudowane są z kory nerki i rdzenia nerki. Kora i rdzeń tworzą miąższ, który otacza miedniczkę nerkową. Wypustki kory nerki dzielą rdzeń na piramidy nerkowe. Do nerki wchodzi tętnica nerkowa, a wychodzi żyła nerkowa i moczowód. Rola nerek: 1. Wytwarzanie i wydalanie moczu. 2. Oczyszczanie krwi z produktów przemiany materii. 3. Regulują homeostazę środowiska wodnego organizmu. 4. Utrzymują równowagę kwasowo-zasadową. 5. Wydzielają do krwi substancje regulujące ciśnienie krwi oraz tzw. czynnik erytropoetyczny, który podczas spadku tlenu pobudza do wydzielania erytropoetyny. 3. Wymień narządy układu wydalniczego i podaj ich rolę. -nerki- wytwarzanie moczu -moczowody- przesuwanie moczu do pęcherza moczowego -pęcherz moczowy- gromadzenie moczu -cewka moczowa- wyprowadzanie moczu. 4. Jaką funkcję pełni tkanka tłuszczowa otaczająca nerki? Chroni je przed urazami mechanicznymi, termoregulacja 103 5.Wymień części składowe nefronu. -tętniczka doprowadzająca -torebka Bowmana -tętniczka odprowadzająca -kanalik kręty I rzędu -pętla Henlego -kanalik kręty II rzędu -kanalik zbiorczy 6.Wyjaśnij pojęcia: mocz pierwotny, mocz ostateczny, filtracja, resorpcja, sekrecja. Mocz pierwotny- część osocza krwi, przesączonego podczas procesu filtracji w ciałku Malpighiego i zbierającego się w torebce Bowmana. Mocz ostateczny – mocz powstający z moczu pierwotnego w wyniku zagęszczenia, zwrotnej resorpcji i sekrecji w kanalikach nerkowych. Ma on o wiele mniejszą objętość i większe stężenie substancji niż mocz pierwotny. Zawiera m.in. wodę, produkty przemiany materii, mocznik. Gromadzi się w miedniczkach nerkowych, skąd moczowodami spływa do pęcherza moczowego. Filtracja kłębkowa – etap formowania moczu. Zachodzi między kłębuszkiem naczyń krwionośnych a wnętrzem torebki Bowmana. Polega na przedostaniu się wody, soli mineralnych i związków drobnocząsteczkowych z osocza krwi do światła torebki. Powstaje w tym procesie mocz pierwotny. Resorpcja w nerkach (wchłanianie zwrotne) - jest to drugi etap tworzenia się moczu. Z moczu pierwotnego do krwi powraca wiele ważnych i cennych substancji dla organizmu. Wchłanianiu zwrotnemu podlegają: znaczna część wody, soli mineralnych, witamin, glukoza, aminokwasy, jony niektórych pierwiastków i innych składników odżywczych zawartych w moczu pierwotnym. Zachodzi w kanalikach nefronów. Sekrecja –proces wydzielania z układu krwionośnego do kanalika proksymalnego substancji, m.in. jonów wodorowych, części leków i barwników. 7. Podaj skład moczu ostatecznego. 104 Woda, jony sodu, jony potasu, jony wodorowe, mocznik, kwas moczowy, urobilina, zbędne produkty przemiany materii, toksyny, metabolity leków oraz substancje obecne we krwi w stężeniu przewyższającym ich próg nerkowy. 8. Jakie wyniki moczy wskazują na choroby? Obecność białka i erytrocytów może świadczyć o stanie zapalnym. Obecność glukozy o cukrzycy. 9. Jak działa sztuczna nerka? Zasada pracy urządzenia polega na tym że krew pacjenta pompowana jest do cieniutkich rurek zbudowanych z pół przepuszczalnej błony. Rurki te omywane są przez płyn dializujący. Na zasadzie dyfuzji poprzez błonę półprzepuszczalną z krwi do płynu dializującego przechodzi mocznik i inne szkodliwe substancje i krew zostaje z nich oczyszczona. 10. Wymień azotowe produkty przemiany materii. Mocznik, kwas moczowy, amoniak, 11. Jak regulowana jest praca układu wydalniczego? Regulowana jest przez: wazopresynę (ADH) - wydzielana przez podwzgórze, magazynowana i uwalniania przez tylny płat przysadki, odpowiada za wchłanianie zwrotne wody; brak tego hormonu powoduje tzw. moczówkę prostą aldosteron - wydzielany przed korę nadnerczy pod wpływem stymulacji z osi podwzgórze-przysadka, odpowiada za fakultatywną resorpcje Na+ i zastępowanie go jonami K+ i H+ 12. Jakie hormony wytwarza nerka? 105 Erytropoetynę i reninę 13. Podaj przystosowania budowy do funkcji w układzie wydalniczym. Ściany moczowodów zbudowane są z mięśni gładkich, których skurcz wywołuje ruchy perystaltyczne i przesuwanie się moczu do pęcherza moczowego. Zbudowane z mięśni gładkich ściany pęcherza moczowego są elastyczne i ulegają rozciąganiu w wyniku napełniania się pęcherza moczem. 14. Na czym polega zagęszczanie moczu? Na resorpcji wody w kanalikach. 15. Jaka powinna być higiena układu wydalniczego? Należy: - unikać przeziębień okolicy lędźwiowej ciała; - utrzymywać w czystości zewnętrzne narządy wydalnicze, by nie dopuścić do infekcji mikroorganizmami wywołującymi zapalenia pęcherza, a gdy wnikną dalej - miedniczek i całych nerek. Zakażenia, zwłaszcza bakteryjne, często przechodzą w stan przewlekły i powodują zniszczenie miąższu nerkowego. Przyczyną tych schorzeń mogą być ogniska zapalne w różnych częściach ciała (migdałki, zęby, zatoki) lub niektóre choroby, np. grypa, szkarlatyna, angina. Na nerki szkodliwie wpływa alkohol, który - przesączając się przez kanaliki - niszczy je; nerka ulega zwyrodnieniu, kurczy się i porasta tłuszczem, a kanaliki zanikają. 106 107 1. Omów funkcję struktur komórkowych Organellum komórkowe Funkcja -Oddziela komórkę od środowiska zewnętrznego, Błona komórkowa -Płynność i elastyczność błony umożliwia zmianę kształtu komórek, endo i egzocytozę, Umożliwia przewodzenie bodźców -Transport jonów i substancji między komórką i jej otoczeniem, -Glikokaliks odgrywa rolę we wzajemnym rozpoznawaniu się komórek. Jądro komórkowe -Magazynowanie i przetwarzanie informacji genetycznych, -Kontrola syntezy białek, -Kontrola metabolizmu i pozostałych czynności komórki, -Miejsce transkrypcji rRNA i składania podjednostek rybosomalnych. -Tworzenie środowiska wewnętrznego komórki , Cytozol -Umożliwienie równomiernego rozmieszczenia składników w procesie dyfuzji, -Miejsce przebiegu niektórych szlaków metabolicznych. Szorstkie: -Synteza, składanie i modyfikowanie białek oraz ich transport. Retikulum endoplazmatyczne Gładkie: -Główne miejsce metabolizmu kwasów tłuszczowych, fosfolipidów i steroidów. 108 Aparat -Modyfikowanie, sortowanie, pakowanie i wysyłanie białek oraz lipidów, Golgiego -Kierowanie nowo syntezowanych białek do właściwych przedziałów komórkowych. Lizosomy -Trawienie makrocząsteczek, zużytych organelli oraz cząsteczek wchłanianych przez komórkę na drodze endocytozy. Peroksysomy -Neutralizacja substancji toksycznych (H2O2 przy użyciu katalazy), w wątrobie człowieka , neutralizuje etanol, -Udział w procesach utleniania. Mitochondrium -Wytwarzanie energii w wyniku procesów utleniania biologicznego (produkuje 95% ATP potrzebnego komórce) Rybosomy -synteza białek. Chloroplasty -Produkcja związków organicznych w procesie fotosyntezy. Cytoszkielet -Nadawanie komórce odporności mechanicznej i kształtu, -Umożliwienie jej ruchu oraz tworzenie szlaków transportu. Centrosom -Udział w procesach ruchu chromosomów podczas podziału komórkowego, -Tworzenie i umiejscowienie mikrotubul w cytoplazmie. 109 -Funkcje trawienne, Wakuola -Funkcje magazynujące, -regulacja turgoru (jędrności komórki), -katalizowanie niektórych szlaków metabolicznych, -Wodniczki trawienne- u niektórych protestów; trawienie pokarmu, -Wodniczki tętniące- u niektórych protestów; osmoregulacja i wydalanie. Proteosomy -Degradacja białek Ściana -Usztywnienie i nadawanie kształtu, komórkowa -Pośredniczenie w przekazywaniu do komórki składników i sygnałów, -Chroni przed pęcznieniem i pękaniem. 110 2. Podaj cechy charakterystyczne dla komórki roślinnej i zwierzęcej Struktura Komórka prokariotyczna Komórka eukariotyczna komórkowa Błona komórkowa Występuje Organellum Komórka zwierzęca Występuje Komórka roślinna komórkowe Błona komórkowa Występuje Występuje Ściana komórkowa Występuje Brak Jądro komórkowe Występuje Występuje Występuje Występuje Retikulum Występuje endoplazmatyczne Występuje Aparat Golgiego Występuje Występuje Lizosomy Występuje Występuje Peroksysomy Występuje Występuje Mitochondrium Występuje Występuje Rybosomy Występuje Występuje Chloroplasty Brak Występuje Wodniczka Brak Występuje Cytozol Ściana komórkowa Występuje Brak w komórkach zwierząt i niektórych protestów; występuje w komórkach roślin, grzybów i części Protistów. 111 Jądro komórkowe Brak Cytozol Występuje Występuje Występuje Retikulum Brak endoplazmatyczne Występuje Aparat Golgiego Brak Występuje Lizosomy Brak Występuje Peroksysomy Brak Występuje Mitochondrium Brak Występuje Rybosomy Występuje (70 S) Występuje (80 S) Chloroplasty Brak Występuje w komórkach zdolnych do fotosyntezy Wodniczka Brak Występuje w komórkach roślin, grzybów i niektórych Protistów. 3. Porównaj przebieg mitozy i mejozy Cecha Mitoza Mejoza Komórki w których zachodzi proces Somatyczne Macierzyste gamet (u zwierząt) Liczba podziałów w trakcie jednego podziału Jeden Dwa Dwie Cztery 2n 2n Liczba komórek potomnych powstałych z jednej komórki macierzystej Liczba chromosomów przed podziałem 112 Liczba chromosomów po podziale 2n 1n Długość profazy Krótka Długa, wieloetapowa Crossing-over Nie zachodzi Zachodzi Metafaza W płaszczyźnie równikowej wrzeciona układają się chromosomy (zbudowane z dwóch chromatyd). W metafazie I w płaszczyźnie równikowej układają się biwalenty. Anafaza Do biegunów komórki rozchodzą się chromatydy siostrzane (potomne) W anafazie I do biegunów komórki rozchodzą się chromosomy homologiczne, a w anafazie II chromatydy siostrzane. Informacja genetyczna w komórkach potomnych Identyczna jak w komórce macierzystej; komórki dziedziczą taki sam zestaw niezmienionych chromosomów. Inna niż w komórce macierzystej; mejoza jest źródłem zróżnicowania genetycznego dzięki crossing-over i niezależnej segregacji chromosomów Funkcja Namnażanie komórek – prowadzi do wzrostu i regeneracji organizmu; umożliwia rozmnażanie wegetatywne. Produkcja gamet i zarodników o zredukowanej liczbie chromosomów, dzięki czemu jest ona stała w kolejnych pokoleniach. 4. Omów występowanie i funkcję nabłonków Rodzaje nabłonka Występowanie Funkcja 113 Jednowarstwowy Opłucna, otrzewna, pęcherzyki płucne, naczynia krwionośne, owodnia, torebka Bowmana Wyścielająca, ochronna, umożliwia dyfuzję gazów, filtracja Niektóre kanaliki w nerce, przewody wyprowadzające gruczołów, nabłonek płciowy w jajniku, soczewka oka, ucho środkowe Wchłanianie i wydzielanie subst., wyścielanie, transport jonów sodu i potasu Jajowód, macica, dwunastnica-odbytnica Wchłanianie, wyścielanie, wydzielanie, transport subst. Ochronna, wydzielnicza, transportująca wielorzędowy Górne drogi oddechowe, pęcherz moczowy, moczowody, miedniczka nerkowa Wielowarstwowy płaski rogowaciejący Naskórek, przedsionek nosa, podniebienie twarde Ochronna, okrywająca, wydalnicza Wielowarstwowy płaski nierogowaciejący Jama ustna, gardło, przełyk, pochwa, rogówka Wielowarstwowy walcowaty Przewody ślinianek, przewody łzowe płaski Jednowarstwowy sześcienny Jednowarstwowy walcowaty Jednowarstwowy Ochronna, wyścielająca 114 Wielowarstwowy sześcienny Nabłonek przejściowy Przewody wyprowadzające, spojówka Miedniczki nerkowe, pęcherz moczowy, moczowody Wyścielająca, wydzielnicza 5. Porównaj trzy rodzaje tkanki mięśniowej Rodzaj tkanki mięśniowej Cecha Gładka Występowanie Ściany przewodu pokarmowego, oddechowego, krwionośnego, Poprzecznie prążkowana szkieletowa Poprzecznie prążkowana serca Mięsni ruchowe, mimiczne twarzy, okrężny ust, języka, Ściany przedsionka i komór serca 115 wydalniczego, pęcherzyka żółciowego, narządy płciowe, skóra podniebienia, gardła i krtani, przepona Jednostka strukturalna Miocyt Włókno Komórka Prążkowania Brak Występuje Występuje Kształt włókien Wrzecionowaty Cylindryczny Cylindryczny, rozgałęziony Położenia jąder komórkowych Centralne Peryferycznie Centralne Unerwienie Niezależne od woli Zależne Niezależne Szybkość skurczu Mała Bardzo duża Pośrednia Szybkość męczenia się Powoli Szybko Odporne na zmęczenie 6. Omów funkcje krwinek człowieka Rodzaj krwinek Funkcja Erytrocyty (około Transport tlenu i częściowo CO2 5mln/mm3) Trombocyty(200-400 tys./mm3) Krzepnięcie krwi Leukocyty( 5-10tys./mm3) Obrona ustroju przed drobnoustrojami 116 7. Przedstaw podział leukocytów Podział leukocytów Granulocyty: Neutrofile Bazofile Eozynofile Agranulocyty: Limfocyty: T i B Monocyty 8. Omów występowanie tkanki łącznej Rodzaj tkanki łącznej właściwej Występowanie Włóknista: -wiotka - Zrąb narządów wewnętrznych, przegrody łącznotkankowe, towarzyszy naczyniom krwionośnym, pośredniczy w wymianie produktów. 117 -zwarta -Więzadła, ścięgna, torebki stawowe, skóra właściwa, ściany dużych tętnic. Siateczkowa -Wątroba, błona śluzowa przewodu pokarmowego. Tłuszczowa: -biała (żółta) -Pod skórą, torebki tłuszczowe narządów: nerek, serca. -brunatna -U człowieka występuje u noworodków i niemowląt (produkcja ciepła); dobrze rozwinęta u zwierząt hibernujących. Zarodkowa -Ciało zarodka, pępowina płodu. 118 119 120 1. Podaj funkcję układu rozrodczego • Produkcja i przechowywanie gamet męskich (plemników) i żeńskich (komórek jajowych), • Produkcja hormonów płciowych • Umożliwienie aktu płciowego • Stworzenie warunków do zapłodnienia, rozwoju i wydania na świat potomstwa. 2. Wymień elementy męskiego układu rozrodczego Prącie. Pęcherzyk nasienny. Przewód wytryskowy. Prostata. Gruczoł opuszkowocewkowy. Nasieniowód. Najądrze. Jądro. Moszna. 3. Jakie funkcje pełnia męskie narządy rozrodcze? jądra- wytwarzają plemniki, produkują męskie hormony płciowe (są gruczołami dokrewnymi). Są narządem parzystym, położone są w mosznie poza obrębem jamy brzusznej. Wewnątrz jąder znajdują się liczne, kręte kanaliki nasienne, w których zachodzi proces powstawania plemników (spermatogeneza). najądrza- przylegają do jąder od góry, zachodzi w nich proces dojrzewania plemników (spermatogeneza). nasieniowody- przewody, którymi wyprowadzane są dojrzałe plemniki, rozpoczynają się w najądrzu, a kończą rozszerzeniem- bańką nasieniowodu, która przechodzi w przewód wytryskowy uchodzący do cewki moczowej cewka moczowa- ostatni odcinek dróg płciowych, wspólny dla układu moczowego i rozrodczego, znajduje się wewnątrz prącia. gruczoł krokowy (prostata)- produkuje wydzielinę, której rolą jest zapewnienie plemnikom odpowiedniego środowiska pęcherzyki nasienne- wydzielają m.in. węglowodany będące źródłem energii dla plemników • prącie (penis, członek)- jest narządem kopulacyjnym. Zakończone jest żołędziem prącia, w której znajduje się otwór będący ujściem cewki moczowej. 121 Wewnątrz znajdują się ciała jamiste- jest to układ zatok, które w chwili podniecenia seksualnego wypełniają się krwią, powodując erekcję (wzwód). Z zewnątrz prącie pokryte jest skórą, która nad żołędziem tworzy podwójny fałd nazywany napletkiem. • moszna- jest to rodzaj worka znajdujący się u podstawy prącia, wewnątrz którego znajdują się jądra. Moszna zapewnia odpowiednią temperaturę do rozwoju plemników (36şC). Jądra powstają w jamie brzusznej i schodzą do moszny w okresie życia płodowego, wyjątkowo niedługo po urodzeniu. Niezstąpienie jąder do worka mosznowego (wnętrostwo) wymaga podjęcia odpowiedniego leczenia, gdyż prowadzi do niepłodności (w jamie brzusznej jest zbyt wysoka temperatura do powstawania plemników). • Wydzielina gruczołów pomocniczych wraz ze znajdującymi się w niej plemników nazywana jest spermą albo nasieniem. 4. Podaj funkcje żeńskich narządów rozrodczych • jajniki- dojrzewają w nich komórki jajowe, produkują żeńskie hormony płciowe: estrogen i progesteron (są gruczołami dokrewnymi). Są parzystym narządem, leżą w obrębie miednicy po obydwu stronach macicy. Tuż pod powierzchnią jajnika znajdują się liczne pęcherzyki, w których zachodzi dojrzewanie komórek jajowych. • jajowody- parzyste przewody, rozpoczynające się rozszerzeniem zwanym lejkiem. Brzeg lejka posiada wypustki, nazywane strzępkami. Mają one ułatwić wychwycenie uwalnianej z powierzchni jajnika komórki jajowej i skierowanie jej do dalszych części jajowodu. Tuż za lejkiem znajduje się część zwana bańką jajowodu. Jajowody uchodzą do macicy. Wewnętrzna powierzchnia jajowodu pokryta jest urzęsionym nabłonkiem. • macica- jest miejscem rozwoju zarodkowego i płodowego. Kształtem przypomina gruszkę i wyróżnia się w niej dno (górna ścianka), trzon (część środkowa) i szyjkę (część dolna). Ściany macicy mają budowę trójwarstwową: 122 warstwę zewnętrzną stanowi błona surowicza (otrzewna), warstwa środkowa utworzona jest przez mięśnie gładkie, dzięki którym narząd ten może się rozciągać w czasie ciąży i kurczyć po jej zakończeniu, wewnętrzna część to błona śluzowa, której grubość zmienia się w zależności od fazy cyklu, • pochwa- jest narządem kopulacyjnym oraz kanałem, przez który następuje poród. Ściana pochwy otoczona jest warstwą mięśni, dzięki którym jest ona elastyczna. Wewnętrzna powierzchnia wyścielona jest błoną śluzową. Do momentu podjęcia współżycia seksualnego błona śluzowa w okolicy ujścia pochwy tworzy fałd zwany błoną dziewiczą. 5. Omów budowę plemnika Plemnik ssaka składa się z główki, w której zawarty jest materiał genetyczny i akrosom, wstawki i witki która wprawia go w ruch. We wstawce znajdują się liczne mitochondria, co także związane jest z poruszaniem się (ludzkie plemniki poruszają się z szybkością ok. 0,1 mm/s). Witka ma typową dla wici budowę 9x2. 6. Omów budowę komórki jajowej • u zwierząt i człowieka zwana jajem, wytwarzana w jajnikach, dojrzewa w procesie oogenezy (u ssaków i człowieka uwalniana z dojrzałego pęcherzyka Graafa podczas jajeczkowania). Zbudowana z haploidalnego jądra, cytoplazmy i błon jajowych, zawiera materiały zapasowe – żółtko. • Ze względu na ilość żółtka wyróżnia się jaja: oligolecytalne - charakteryzujące się małą ilością żółtka, występują np. u jamochłonów i ssaków, mezolecytalne o średniej zawartości żółtka, występujące np.: u ryb dwudysznych i płazów, polilecytalne - bogate w żółtko, występujące u owadów, gadów i ptaków. 123 Ze względu na rozmieszczenie żółtka w jaju możemy wyróżnić jaja: izolecytalne kiedy żółtko rozmieszczone jest równomiernie - np. u ssaków i anizolecytalne, gdy żółtko skupione jest w jednym miejscu - w centralnej części jaja (jajo centrolecytalne) lub na jednym z biegunów (jajo telolecytalne). Komórki jajowe to największe komórki organizmu, których średnica wynosi od kilku µm do ponad kilkunastu cm (0,14 mm człowiek, 10,5 cm struś, ponad 20 cm jaja niektórych żarłaczy). 7. Przedstaw proces spermatogenezy 124 8. Przedstaw proces oogenezy 9. Omów fazy cyklu menstruacyjnego. 125 Cykl menstruacyjny – to cykliczne fizjologiczne zmiany w organizmie kobiety, wywołane zmianą poziomu hormonów płciowych. Jeden cykl trwa przeciętnie 28 dni. Fazy cyklu menstruacyjnego: - Faza menstruacji – krwawienia miesiączkowego trwa przeciętnie 4-5 dni. · Złuszcza się nabłonek śluzowy macicy · Pod koniec fazy przysadka mózgowa (niewielki gruczoł leżący pod mózgiem) wydziela hormon folikulotropinę (FSH). · Folikulotropina pobudza jeden z pęcherzyków jajnikowych do wzrostu i wydzielania estrogenów. - Faza przedowulacyjna – trwa przeciętnie do 13 dnia cyklu. · W jajniku pęcherzyk pierwotny dojrzewa i pod koniec tej fazy staje się pęcherzykiem Graafa. · Komórki błony śluzowej dzielą się i rośnie grubość błony śluzowej macicy. - Faza owulacji – trwa przeciętnie 1 dzień między 13 a 14 dniem cyklu. · Przysadka mózgowa wydziela hormon tuteinizujący (LH) · Hormon tuteinizujący powoduje pękanie pęcherzyków Graafa i uwolnienie oocytu II rzędu do jajowodu. - Faza poowulacyjna · Rośnie grubość błony śluzowej macicy · W jajniku powstaje ciałko żółte, które wydziela progesteron · Pod wpływem progesteronu błona macicy wydziela odżywczy płyn z którego będzie korzystać zarodek. · Gdy dojdzie do zapłodnienia to pod koniec tej fazy powstaje ciałko białawe, które nie wydziela progesteronu i od owulacji zachodzi kolejny cykl. · Gdy dojdzie do zapłodnienia w tej fazie to kosmówka (błona płodowa zarodka) wydziela hormon zwany ludzką gonadrotropiną woskową, która podtrzymuje aktywność ciałka żółtego. 10. Jakie hormony biorą udział w cyklu menstruacyjnym? 126 1. Estrogeny to steroidowe hormony płciowe żeńskie wytwarzane przez jajniki, a także w niewielkich ilościach przez jądra i korę nadnerczy. Do estrogenów są głównie zaliczane: estradiol, estriol, estron. Estrogeny są rozpowszechnione zarówno w świecie zwierzęcym, jak i roślinnym. Syntetyczne estrogeny znalazły zastosowanie w lecznictwie, do takich estrogenów należy np. stilbestrol. Błona śluzowa macicy reaguje na estrogeny stopniowo powiększając swoją grubość (jest to tzw. faza wzrostowa - pierwsza połowa cyklu owulacyjnomenstruacyjnego). W tym samym czasie podstawowa temperatura ciała jest niższa. 3. Estradiol, naturalny żeński hormon płciowy, wytwarzany przez komórki pęcherzyków Graafa w jajnikach, a w mniejszych ilościach przez łożysko i korę nadnerczy. Wydzielanie estradiolu regulowane jest hormonalnie. Estradiol jest najsilniejszym z estrogenów. Jest to hormon feminizujący, regulujący popęd płciowy i warunkujący rozwój kobiecych cech płciowych, wpływa też na rozwój gruczołów mlecznych oraz ogólną przemianę materii. Pobudza i utrzymuje czynności żeńskich narządów rozrodczych, powoduje występowanie w nich zmian przejawiających się jako miesiączkowanie. 3. Progesteron, czyli steroidowy żeński hormon płciowy wytwarzany przez ciałko żółte, łożysko (w czasie ciąży) i korę nadnerczy. Umożliwia implantację zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy (uprzednio przygotowanej przez estradiol) i utrzymanie ciąży, wstrzymuje bezpośrednio i za pośrednictwem przedniego płata przysadki mózgowej dojrzewanie pęcherzyków Graafa, pobudza przygotowany przez estradiol gruczoł mleczny – morfologicznie przygotowuje do laktacji (procesu wytwarzania i wydzielania mleka przez gruczoły mleczne kobiety). Ostatecznie przygotowuje macicę do przyjęcia blastocysty, kontroluje przebieg ciąży. W lecznictwie stosowany zapobiegawczo w poronieniach, zatruciu ciążowym, zaburzeniach miesiączkowania. 4. Hormon luteinizujący LH (wydzielany przez przedni płat przysadki 127 mózgowej, jego wydzielanie jest regulowane przez podwzgórze) pobudza czynność jajnika. Dzięki niemu komórka jajowa dojrzewająca w jajniku kobiety kończy swój pierwszy podział mejotyczny i osiąga metafazę drugiego podziału, następnie wydostaje się ona z pęcherzyka Graafa (owulacja, jajeczkowanie) i jest już gotowa do zapłodnienia przez komórkę plemnika. Pozostałe komórki pęcherzyka przekształcają się w ciałko żółte. U niektórych ssaków (prawdopodobnie również u ludzi) LH stymuluje następnie sekrecję (wydzielanie) własnego hormonu ciałka żółtego-progesteronu. 5. FSH (folikulostymulina - wydzielana przez przedni płat przysadki mózgowej, jego wydzielanie jest regulowane przez podwzgórze) wpływa na wzrost i dojrzewanie w ciągu około 14 dni pęcherzyka Graafa (nie zawsze) oraz na wydzielanie estrogenów. 11. Omów budowę i rolę łożyska ROLA: Łożysko jest to narząd odpowiedzialny za połączenie miedzy matką a zarodkiem ( później płodem) oraz umożliwiający transport tlenu, dwutlenku węgla, substancji odżywczych i wymianę produktów materii. Produkuje także hormony, od których zależy utrzymanie ciąży BUDOWA: *W tworzeniu łożyska bierze udział m.in. kosmówka (zewnętrzna błona płodowa). *Powstaje z tkanki łącznej błony śluzowej macicy (część matczyna) oraz z zewnętrznej warstwy komórek otaczających zarodek. Od strony matczynej łożysko składa się z wielu zrazików, od strony płodowej jest gładkie. 12. Podaj zasady zdrowego stylu życia dla kobiet w ciąży 1. czystość ciała: kąpiele w wannie powinny być ograniczone do minimum – ze względu na wymywanie naturalnej flory bakteryjnej pochwy – najlepsze są kąpiele pod prysznicem. 128 2. piersi i brodawki sutkowe największy wzrost i rozwój piersi ma miejsce w pierwszym trymestrze ciąży piersi nie wymagają specjalnych zabiegów przy dużym wzroście piersi zaleca się noszenie biustonoszy dobrze podtrzymujących – o szerokich ramiączkach – zapobiega to działaniu grawitacji i utracie kształtu piersi przy płaskich lub wsklęsłych brodawkach sutkowych zaleca się wykonywanie ćwiczeń 3. higiena jamy ustnej jest to higiena codzienna, standardowa w przypadku próchnicy – konieczne leczenie stomatologiczne. Zakażenia w obrębie jamy ustnej w czasie ciąży bardzo szybko przenoszą się drogą krwi w kierunku narządów rozrodczych 4. pielęgnacja włosów i paznokci mycie włosów delikatnymi szamponami i ostrożne czesanie paznokcie należy obcinać krótko, używać kremów do rąk i rękawic podczas pracy w gospodarstwie domowym nie ma przeciwwskazań do malowania paznokci 5. ubranie powinno być luźne i dostosowane do pory roku powinno nosić się ubrania bawełniane i te, które łatwo uprać nie zaleca się pończoch – ucisk powodowany przez gumkę prowadzi do niedokrwienia i rozwoju żylaków 129 biustonosz powinien być stabilny, na szerokich ramiączkach, dopasowany rozmiar, należy go prać codziennie (mleko, które powstaje już nawet w I trymestrze, jest doskonałą pożywką dla bakterii) 6. buty powinny być na stabilnym i nie wysokim obcasie obcas we wszystkich butach powinien być taki sam nie zaleca się noszenia butów płaskich – bez obcasa – progesteron w ciąży rozluźnia między innymi więzadła w stopie i noszenie płaskich butów może spowodować płaskostopie 13. Wymień choroby przenoszone drogą płciową? Kiła, rzeżączka, AIDS, rzęsistkowica, chlamydioza 130 131 1. Podaj funkcję układu krążenia. -zapewnia łączność pomiędzy komórkami, tkankami i narządami ciała, -pośredniczy między środowiskiem zewnętrznym a komórkami ciała, -zaopatruje tkanki i komórki w tlen, odprowadza z nich dwutlenek węgla, -transportuje do komórek substancje odżywcze , regulujące, budulcowe, odpornościowe, witaminy. 2. Co wchodzi w skład układu krążenia -serce -tętnice -żyły -naczynia włosowate 3. Omów położenie serca . Serce człowieka położone jest pod mostkiem, a dokładniej w lewej części klatki piersiowej. 4. Wymień elementy budujące serce. -prawy przedsionek -lewy przedsionek -prawa komora 132 -lewa komora -żyła główna górna -łuk aorty -lewa tętnica płucna -żyła płucna dolna -zastawka mitralna -zastawka aortalna -żyła główna dolna -zastawka trójdzielna -zastawka pnia płucnego 5. Jakie zastawki znajdują się w sercu? -zastawka dwudzielna -zastawka trójdzielna -zastawka pnia płucnego (półksiężycowata) -zastawka aorty (półksiężycowata) 6. Wymień w punktach etapy krzepnięcia krwi 1. Płytki krwi przyklejają się do brzegów rany i zmniejszają wielkość uszkodzenia. 2. Następnie płytki krwi wydzielają substancję, dzięki której fibrynogen zmieni się w fibrynę. 133 Włókna fibryny tworzą gęstą sieć, która zatrzymuje komórki krwi. 3.Sieć włókiem fibryny wzmacnia się i twardnieje, tworząc skrzep, który wypełnia ubytek w ścianie naczynia i zapoczątkowuje gojenie się rany 7. Podaj w tabeli grupy krwi, antygeny, przeciwciała Grupa krwi Antygen Przeciwciała A A anty-B B B anty-A AB AiB Brak 0 Brak anty-A i anty-B 8. Wymień rodzaje połączeń między naczyniami krwionośnymi Sieć zwykła tętniczka żyłka Sieć dziwna tętniczka tętniczka Układ wrotny wątroby żyła wrotna 9. Etapy cyklu pracy serca I faza – skurcz przedsionków -komory biernie rozkurczają się -krew przepychana z przedsionków całkowicie wypełnia komory -otwarte zastawki przedsionkowo-komorowe 134 -zamknięte zastawki półksiężycowate II faza – skurcz komór -przedsionki rozkurczają się i ulegają zwiotczeniu -wypełnione krwią komory zaczynają się kurczyć -wzrasta ciśnienie w komorach co powoduje, że : - zamykają się zastawki przedsionkowo-komorowe - zastawki półksiężycowate otwierają się - krew opuszcza serce - zastawki półksiężycowate zamykają się III faza – rozkurcz serca -zastawki półksiężycowate są zamknięte -zastawki przedsionkowo-komorowe są otwarte -przedsionki i komory rozkurczają się -krew napływa do przedsionków i komór 10. Wymień choroby układu krążenia ich źródła i profilaktykę Niewydolność krążenia może mieć związek ze zbyt małą objętością krwi przepompowywanej przez serce w ciągu jednej minuty w stosunku do zapotrzebowania organizmu(niewydolność serca), zaburzeniami przepływu krwi przez naczynia krwionośne. Może być spowodowana zmniejszeniem kurczliwości mięśnia sercowego. 135 Niewydolność serca może być spowodowana również samym nadciśnieniem tętniczym lub przebytym zawałem. Miażdżyca tętnic Przyczynami są długotrwały proces zapalny uszkadzający śródbłonek naczyń, palenie tytoniu, dieta bogato tłuszczowa, nadciśnienie tętnicze, długotrwały stres, wiek. 11. Omów mały i duży obieg Obieg duży Krew wypływa z lewej komory serca przez zastawkę aortalną do głównej tętnicy ciała, aorty, rozgałęzia się na mniejsze tętnice, dalej na tętniczki, a następnie przechodzi przez sieć naczyń włosowatych (tzw. kapilarnych) we wszystkich narządach ciała. Naczynia włosowate przechodzą w drobne żyłki, które przechodzą w żyły większego kalibru i żyłę główną górną i dolną. Krew powracająca żyłami jest odtlenowana i przechodzi do prawego przedsionka serca, po czym przez zastawkę trójdzielną wpływa do prawej komory. Obieg mały 136 Odtlenowana krew wypompowywana jest z prawej komory serca przez zastawkę pnia płucnego do pnia płucnego, który rozgałęzia się na dwie tętnice płucne: lewą i prawą. Te w płucach rozgałęziają się na sieć naczyń włosowatych oplatających pęcherzyki płucne, tam dochodzi do wymiany gazowej. Utlenowana krew powraca żyłami płucnymi (to jedyne żyły, którymi płynie utlenowana krew) do lewego przedsionka serca, a tam przez zastawkę dwudzielną (mitralną) krew wpływa do lewej komory serca. 137
