Ponadto krzywa popytu D nie pokrywa się już z krzywą utargu
advertisement
Ekonomia to nauka, która analizuje, w jaki sposób społeczeństwo gospodaruje posiadanymi zasobami. Jest nauką o wyborze co, jak i dla kogo wytwarzać. Podstawowe narzędzia analizy ekonomicznej to: dane liczbowe i modele, w tym model rynku. Rozróżniamy ekonomię pozytywną oraz ekonomię normatywną. EKONOMIA POZYTYWNA ma za zadanie wyjaśnianie zjawisk ekonomicznych, jest oparta na obiektywnej wiedzy o rzeczywistości. Jej celem - obok wyjaśniania - jest także edukacja oraz formułowanie hipotez (prognoz). Ekonomia pozytywna formułuje sądy, będące obiektywnym i naukowym objaśnieniem funkcjonowania gospodarki. EKONOMIA NORMATYWNA zawiera natomiast sądy wartościujące. Jej funkcją jest doradzanie, świadome przekształcanie rzeczywistości według własnych poglądów badacza. Ekonomia normatywna formułuje twierdzenia, oparte na subiektywnym systemie wartościowania. MIKROEKONOMIA jest gałęzią ekonomii, zajmującą się szczegółową analizą decyzji jednostek gospodarczych. MAKROEKONOMIA jest z kolei nauką,która zajmuje się współzależnościami w gospodarce jako całości.Podstawowym zjawiskiem, które bada ekonomia, jest problem ekonomiczny. Problem ekonomiczny polega na tym, że rzadkim środkom(zasobom)towarzyszą nieograniczone pragnienia i potrzeby. Innymi słowy, nasze potrzeby zawsze przekraczają możliwości produkcyjne. Z powyższej definicji można wyodrębnić podstawowe pojęcia ekonomiczne. RZADKIE ŚRODKI - ekonomia twierdzi, że czynniki produkcji (praca, ziemia, kapitał) są rzadkie, to znaczy ich podaż jest ograniczona. Z tego też powodu muszą być używane w różnych kombinacjach - mówimy tu o ALTERNATYWNYCH ZASTOSOWANIACH. NIEOGRANICZONE POTRZEBY - rzadkim środkom przeciwwstawiane są nieograniczone cele - nasze pragnienia i potrzeby, które nie mogą być w całości zaspokojone. Ekonomia bada więc LUDZKIE ZACHOWANIA. Ponieważ są one nieprzewidywalne, a jedynie prawdopodobne, ekonomia jest skazana na budowanie uproszczonych modeli, zajmując się prawdopodobieństwem wystąpienia danego zjawiska czy średnimi wartościami. ZASOBY czyli czynniki produkcji to praca, ziemia i kapitał. W nowoczesnym modelu jako osobny zasób wymienia się także przedsiębiorczość. ZIEMIA to inaczej zasoby naturalne. To nie tylko grunty, ale i woda, zasoby mineralne, roślinność. KAPITAŁ jest zasobem przetworzonym. Obejmuje wszelkiego typu maszyny i narzędzia oraz inne środki, których kombinacja z ziemią i pracą pozwala na wytworzenie określonych dóbr ekonomicznych. PRACA jest zasobem ludzkim, niezbędnym do wytworzenia dóbr. Im większa specjalizacja pracy i im wyższe wymagane umiejętności, tym wkład pracy w wytworzenie dobra jest większy. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ jest również zasobem ludzkim. Jest to umiejętność organizacji czynników produkcji, zapewniającej optymalne wytworzenie danego dobra. Ekonomia mówi dalej, że ograniczone zasoby służą do wytwarzania dóbr ekonomicznych. DOBRA EKONOMICZNE są również rzadkie-ich podaż jest ograniczona(podobnie jak ograniczona podaż zasobów). Dobra te często są dzielone na DOBRA PRODUKCYJNE (będące jednym z czynników wytwórczych, są wykorzystywane do wytwarzania innych dóbr, ale w przeciwieństwie do surowców są zwykle trwałe) oraz DOBRA KONSUMPCYJNE (służące do czerpania z nich korzyści bezpośrednio po nabyciu, czyli nie służące do wytworzenia innych dóbr). Dobra ekonomiczne są dostarczane z pomocą mechanizmu rynkowego. MECHANIZM RYNKOWY to wzajemne oddziaływanie na siebie podaży dóbr i zgłaszanego popytu na nie.Obok rzadkich dóbr ekonomicznych występują też dobra wolne. DOBRO WOLNE to takie, którego podaż przewyższa popyt na nie nawet wówczas, jeśli jego cena jest równa 0. Dobra wolne to np. woda czy powietrze, powstają poza mechanizmem rynkowym. Dobra można także podzielić ze względu na zakres użytkowania: wyróżniamy dobra prywatne i dobra publiczne. DOBRA PRYWATNE to dobra, w stosunku do których obowiązuje zasada wyłączności (może je użytkować np. jeden producent czy konsument). DOBRA PUBLICZNE są natomiast konsumowane wspólnie, nie ma też możliwości wyłączenia kogokolwiek z ich konsumpcji. Dobra te są zazwyczaj dostarczane przez państwo (np. obrona czy oświetlenie ulic). Inny podział mówi o dobrach społecznie użytecznych i dobrach społecznie nieużytecznych. Podział jest możliwy dzięki społecznej ocenie danych dóbr pod względem ich przydatności, często jednak o klasyfikacji decydują tutaj względy polityczne. Dobra społecznie użyteczne (jak np. oświata czy opieka medyczna) ułatwiają redystrybucję dochodów w społeczeństwie, przyczyniają się też do wzrostu wydajności siły roboczej. Dobra wolne i dobra publiczne są dostarczane bez pośrednictwa mechanizmu rynkowego. W przypadku tych ostatnich mogą jednak występować dobra quasi-publiczne, tzn. takie dobra publiczne, których dystrybucja następuje za pomocą mechanizmu rynkowego (np. radiofonia i telewizja) - często ten typ dóbr jest określany DOBRAMI ZBIOROWEJ KONSUMPCJI. ZASADY RACJONALNEGO ZACHOWANIA mówią, że klient wybiera sam to, co dla niego najlepsze. Można tu też wyróżnić dwie zasady, różniące się punktem odniesienia (dostępne środki lub efekt końcowy). zasada największego efektu (największej wydajności) - biorąc za punkt wyjścia posiadane środki, chcemy osiągnąć możliwie największy efekt. zasada najniższych nakładów (oszczędności środków) - biorąc za punkt wyjścia efekt, jaki chcemy osiągnąć, staramy się zużyć do jego realizacji możliwie najmniejszą ilość środków. Dokonanie wyboru jednej możliwości oznacza zaniechanie innej, którą oceniliśmy jako mniej korzystną. Pojawia się tu jednak specyficzny koszt decyzji wyboru, zwany też kosztem alternatywnym. KOSZT ALTERNATYWNY (też: koszt decyzji wyboru, koszt utraconych możliwości) to koszt, który ponosimy, wybierając daną możliwość; jest to wartość najbardziej cenionej przez nas możliwości, nie wybranej w związku z decyzją wyboru innej możliwości.Z zasady ograniczonych zasobów oraz powyższego twierdzenia o konieczności ponoszenia kosztów alternatywnych można wyprowadzić twierdzenie o krzywej możliwości produkcyjnych. KRZYWA MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNYCH (zwana również krzywą transformacji) to graficzne przedstawienie wszystkich możliwych do wyprodukowania kombinacji dóbr, przy wykorzystaniu posiadanych aktualnie czynników wytwórczych. Innymi słowy, krzywa możliwości produkcyjnych wyznacza - przy różnych rozmiarach produkcji jednego dobra - maksymalną wielkość produkcji drugiego dobra. Rysując krzywą możliwości produkcyjnych tworzymy teoretyczny model, odkładając na osi Y ilość dobra A, na osi X ilość dobra B (lub grupy dóbr). Krzywa obrazuje możliwości wykorzystania posiadanych zasobów - każdy punkt leżący na niej jest w efektywnej gospodarce możliwy do osiągnięcia. Z kolei punkty leżące pod krzywą (pomiędzy krzywą a układem współrzędnych) oznaczają nieefektywne wykorzystanie zasobów. Przy danych zasobach, osiągnięcie punktów leżących nad krzywą jest z kolei niemożliwe - chyba, że nastąpi wzrost gospodarczy (powiększenie posiadanych zasobów). Z krzywej możliwości produkcyjnych wynika, że możemy - w ramach posiadanych zasobów - tworzyć dowolne kombinacje wytwarzanych dóbr. Nie zawsze jest to jednak opłacalne - mówi o tym zasada malejących przychodów. ZASADA MALEJĄCYCH PRZYCHODÓW mówi, że od pewnego poziomu nakładów danego czynnika, będącego w modelu zmienną, jego produkcyjność krańcowa się zmniejsza (tzn. wzrost produkcji jest coraz mniejszy na kolejną jednostkę czynnika). Prawo to jest formułowane przy założeniu ceteris paribus, to jest stałych (niezmiennych) innych czynników produkcji. Konsument posiada ograniczone dochody, które są przeznaczane na zakup wybranych dóbr. Ponieważ dochody są ograniczone, należy wykreślić krzywą ograniczenia budżetowego.KRZYWA OGRANICZENIA BUDŻETOWEGO (ścieżka cen) to graficzna ilustracja zbioru wszystkich kombinacji dóbr, jakie konsument może nabyć przy danym dochodzie. Punkty, leżące na krzywej ograniczenia budżetowego obrazują pełne, efektywne wykorzystanie zasobów. Punkty leżące powyżej są nieosiągalne (z uwagi na dany poziom dochodu), a leżące poniżej oznaczają niepełne wydatkowanie dochodu. Graficznie rzecz ujmując krzywa ograniczenia budżetowego jest odcinkiem prostym.Ograniczenie budżetowe przedstawia możliwości konsumenta, który dysponuje określonym dochodem, przy ustalonych cenach rynkowych dóbr. Położenie krzywej zmienia się więc wraz ze zmianą dochodów lub zmianą cen.Wzrost dochodu spowoduje przesunięcie krzywej ograniczenia budżetowego w prawo. Na położenie krzywej ograniczenia budżetowego mają również wpływ zmiany cen. I tak na przykład spadek ceny dobra B powoduje, że jesteśmy w stanie kupić go więcej: Z kolei wzrost ceny dobra B powoduje, że jesteśmy w stanie kupić go mniej: Obok poziomu dochodów i cen, decyzje konsumenta zależą od jego preferencji. Preferencje konsumenta są przedstawiane za pomocą krzywych obojętności. KRZYWA OBOJĘTNOŚCI jest zbiorem takich kombinacji ilości dóbr, które konsument ceni sobie jednakowo wysoko. Krzywa obojętności ma zawsze kształt paraboli, wygiętej w kierunku układu współrzędnych. Każdy punkt na krzywej oznacza wybór, który jest przez konsumenta jednakowo preferowany. Wszystkie punkty, znajdujące się ponad krzywą są bardziej preferowane od każdego punktu, leżącego na krzywej. Wszystkie punkty, znajdujące się poniżej krzywej są mniej preferowane od każdego punktu, leżącego na krzywej. Zadowolenie konsumenta może mieć różny poziom, dlatego też można wykreślić nieskończoną liczbę krzywych obojętności - powstaje wówczas mapa obojętności. RÓWNOWAGA KONSUMENTA jest najkorzystniejszą (optymalną) sytuacją, w jakiej może znaleźć się konsument, dokonujący wyboru danych dóbr. Mówiąc o sytuacji optymalnej mamy oczywiście na myśli korzyści konsumenta - jest to więc najwyższy z możliwych poziom zadowolenia.W modelu tym zakłada się racjonalne działanie konsumenta, to znaczy dążenie do jak najlepszego wykorzystania dochodów. Punkt równowagi R konsumenta jest graficznie wyznaczany jako punkt styczności krzywej ograniczenia budżetowego i najwyższej do osiągnięcia krzywej obojętności. Jeśli dochód rośnie, krzywa ograniczenia budżetowego przesuwa się w prawo, a punkt równowagi konsumenta znajduje się na coraz wyższej krzywej obojętności. Łącząc te punkty linią otrzymamy w końcu ścieżkę wzrostu dochodu. Powyższe rozważanie dotyczące przechodzenia na wyższą krzywą obojętności wraz z rosnącym dochodem jest prawdziwe w przypadku dóbr normalnych. W przypadku dóbr niższego rzędu sytuacja jest już inna: wraz ze wzrostem dochodu maleje zapotrzebowanie na nie (na temat dóbr niższego rzędu - patrz w rozdziale popyt)Na poniższym rysunku mamy do czynienia z sytuacją, gdzie dobro B jest dobrem niższego rzędu, a dobro A jest dobrem normalnym. Dokonując wyborów, nabywca danego dobra kieruje się przede wszystkim UŻYTECZNOŚCIĄ. Użyteczność jest rozumiana jako zadowolenie, satysfakcja z nabycia danego dobra, jest mierzona w utylach. UŻYTECZNOŚĆ CAŁKOWITA to całkowite zadowolenie, jakie osiąga jednostka z tytułu konsumpcji określonej ilości danego dobra. UŻYTECZNOŚĆ KRAŃCOWA (MARGINALNA) to dodatkowe zadowolenie, jakie osiąga konsument ze zwiększenia konsumpcji dobra o kolejną, dodatkową jednostkę KRAŃCOWA STOPA SUBSTYTUCJI określa stosunek przyrostu konsumpcji jednego dobra do ubytku innego dobra w sytuacji, gdy konsument pozostaje na tej samej krzywej obojętności. Krańcowa stopa substytucji jest zawsze malejąca. I PRAWO GOSSENA: PRAWO MALEJĄCEJ UŻYTECZNOŚCI KRAŃCOWEJ. W miarę konsumpcji kolejnych, jednakowych jednostek danego dobra, spada użyteczność krańcowa. (uwaga! użyteczność krańcowa może nawet zacząć przyjmować wartości ujemne). II PRAWO GOSSENA użyteczność krańcowa dobra A użyteczność krańcowa dobra B = cena dobra A cena dobra B RYNEK jest mechanizmem, za pomocą którego producenci i konsumenci ustalają zarówno cenę, jak i ilość sprzedanych dóbr. Często mówi się o zjawisku MECHANIZMU RYNKOWEGO - to jest wzajemnego oddziaływania popytu i podaży. POPYT (funkcja popytu) to zależność pomiędzy ilością dobra, którą chcą i mogą kupić konsumenci, a ceną tego dobra. Analogicznie, PODAŻ (funkcja podaży) to zależność pomiędzy ceną dobra a jego ilością, jaką producenci chcą sprzedać przy danej cenie. PUNKT RÓWNOWAGI - to taki stan, w którym podaż danego dobra równa się popytowi. W tej unikalnej sytuacji mamy do czynienia z równowagą rynkową, a cena określana jest mianem ceny równowagi. Podstawowe PRAWO POPYTU mówi, że gry cena dobra rośnie, spada ilość danego dobra, jaką są skłonni kupić konsumenci, przy założeniu ceteris paribus (przy pozostałych wielkościach stałych). Prawo to dotyczy zdecydowanej większości dóbr, które są dlatego nazwane DOBRAMI NORMALNYMI (nie dotyczy natomiast pozostałych dóbr: niższego rzędu i dóbr luksusowych). Popyt jest przedstawiany za pomocą KRZYWEJ POPYTU - pokazuje ona, ile dobra są skłonni nabyć konsumenci przy danej cenie. Wielkość popytu na dane dobro zmienia się w czasie. Jeśli jest to jedynie skutek zmiany ceny, wówczas mówimy o: kurczeniu się popytu (efekt wzrostu ceny) rozszerzaniu się popytu (efekt spadku ceny) W obu przypadkach mamy do czynienia z przesunięciem wzdłuż krzywej (nie zmienia się funkcja, tylko jej wartości). Większość dóbr podlega powyższemu prawu: wielkość popytu na nie maleje wraz ze wzrostem ceny - dobra takie określamy jako DOBRA ZWYCZAJNE. W teorii popytu istnieją dwa PRZYPADKI SZCZEGÓLNE: tzw. efekt Giffena oraz efekt Veblena. W obu wielkość popytu na dane dobro rośnie wraz z ceną tego dobra, wbrew sformułowanemu wcześniej prawu popytu. Inne są jednak przyczyny tego zjawiska. EFEKT GIFFENA dotyczy niektórych dóbr niższego rzędu. W przypadku tych dóbr (zwanych też DOBRAMI GIFFENA) wzrost ceny powoduje wzrost popytu na nie konsument nie może sobie już pozwolić na zakup żadnego innego dobra, stąd kupuje wyłącznie dobro Giffena. EFEKT VEBLENA (EFEKT SNOBA) - dotyczy produktów luksusowych. Wzrost ceny tych dóbr powoduje wzrost popytu - są chętniej nabywane przez określoną grupę osób, chcącą się w ten sposób wyróżnić spośród innych. W przypadku efektu Giffena i efektu snoba krzywa popytu ma odwrotne nachylenie niż w przypadku dóbr zwyczajnych. WZROST POPYTU spadek ceny dobra komplementarnego wzrost ceny dobra substytucyjnego wzrost dochodów zmiana gustów na korzyść danego dobra wzrost liczby nabywców SPADEK POPYTU wzrost ceny dobra komplementarnego spadek ceny substytutu spadek dochodów zmiana gustów na niekorzyść dobra spadek liczby nabywców ELASTYCZNOŚĆ POPYTU określa stopień wrażliwości popytu na zmianę lub wahania trzech zmiennych: ceny danego dobra, ceny innych dóbr oraz dochodu. Współczynniki elastyczności popytu podajemy w wartościach bezwzględnych |EP|, przy ich interpretacji musimy więc dodatkowo pamiętać o znakach. Ogólna formuła elastyczności popytu: % zmiana popytu EP = % zmiana czynnika wpływającego na popyt POPYT ELASTYCZNY. Jeśli E>1 mówimy, że popyt jest elastyczny, przy czym elastyczność dążąca do nieskończoności oznacza popyt doskonale elastyczny, pozostałe przypadki - popyt względnie elastyczny ELASTYCZNOŚĆ JEDNOSTKOWA. Jeśli E=1 mamy do czynienia z elastycznością jednostkową (zwaną również neutralną elastycznością popytu) POPYT NIEELASTYCZNY. Elastyczność mniejsza od jedności E<1 oznacza, że popyt jest nieelastyczny. Przy czym elastyczność równa 0 oznacza popyt doskonale nieelastyczny (sztywny), natomiast elastyczność zawierająca się w przedziale <0,1> określana jest jako popyt stosunkowo (względnie) nieelastyczny.W większości przypadków elastyczność cenowa popytu jest różna na różnych odcinkach wykresu: ELASTYCZNOŚĆ CENOWA POPYTU (PED, price elasticity demand) określa stopień zmiany (wrażliwość) popytu na dobro na skutek zmiany jego ceny. Elastyczność tę wylicza się ze wzoru: % zmiana popytu PED = % zmiana ceny Współczynnik elastyczności cenowej popytu przyjmuje znak ujemny (odwrotna relacja zmiany wielkości popytu do zmiany ceny). Wyjątki to dobra Giffena, dobra podlegające efektowi snobizmu i efektowi demonstracji (efekt Veblena). MIESZANA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU (cross elasticity of demand, CED) jest miarą zmian popytu w zależności od zmiany ceny innego produktu. Elastyczność tę wyliczamy ze wzoru: % zmiana popytu CED = % zmiana ceny innego dobra Mieszana elastyczność popytu wskazuje na siłę rynkową dobra. Jeśli jest niska, wówczas dane dobro ma wysoką siłę monopolową. Wysoka wartość mieszanej elastyczności popytu wskazuje na dobra, będące substytutami, z kolei wartość ujemna wskazuje na dobra komplementarne. DOCHODOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU (income elasticity of demand, IED) jest miarą zmian popytu w zależności od dochodu. Elastyczność tę wyliczamy ze wzoru: % zmiana popytu IED = % zmiana dochodu Ujemną elastyczność dochodową popytu wykazują dobra podrzędne. Z dochodową elastycznością popytu związane są prawa Engla: Wraz ze wzrostem dochodów rośnie konsumpcja, zarówno artykułów żywnościowych, jak i nieżywnościowych, jednak tempo przyrostu spożycia tych pierwszych jest słabsze niż tempo spożycia art. nieżywnościowych. Tak więc w miarę wzrostu dochodu, udział wydatków na żywność w wydatkach ogólnych relatywnie maleje. W miarę wzrostu dochodów zwiększa się procentowy udział wydatków na dobra trwałego użytku, usługi, kształcenie, rekreację itp. Wydatki na dobra luksusowe lub oszczędności występują tylko przy wysokim dochodzie. Posługując się elastycznością dochodową popytu możemy też dokonać KLASYFIKACJI DÓBR, dzieląc je na: dobra normalne (tu dwie podgrupy: luksusowe i podstawowe) oraz dobra podrzędne. DOBRA NORMALNE - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie wraz ze wzrostem dochodu i maleje wraz ze spadkiem dochodu (elastyczność dochodowa IED>0). DOBRO PODSTAWOWE - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie wolniej niż dochód i maleje wolniej niż dochód; IED <0,1> (reaguje z mniejszą siłą na zmianę dochodu) DOBRO LUKSUSOWE - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie w większym stopniu niż dochód i maleje w większym stopniu niż dochód; IED > 1 (reaguje z większą siłą na zmianę dochodu) DOBRA PODRZĘDNE - dobro, którego ilość nabywana maleje wraz ze wzrostem dochodu i rośnie wraz ze spadkiem dochodu, IED < 0 (reakcja odwrotna). Podaż (ang. supply) to ilość dobra, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy danym poziomie ceny. KRZYWA PODAŻY pokazuje, jakie ilości danego dobra producenci są skłonni zaoferować do sprzedaży przy różnych cenach w danym okresie. Krzywa podaży posiada nachylenie rosnące - przy cenach wyższych sprzedawcy są skłonni oferować na sprzedaż większe ilości dóbr niż przy cenach niższych. Wielkość podaży danego dobra zmienia się przede wszystkim na skutek zmiany ceny. Możliwe są tu dwa przypadki: kurczenie się podaży (efekt spadku ceny) rozszerzanie się podaży (efekt wzrostu ceny) W obu przypadkach mamy do czynienia z przesunięciem wzdłuż krzywej (nie zmienia się funkcja, tylko jej wartości). Zjawisko to jest analogiczne do kurczenia się i rozszerzania popytu - z tym, że następuje w przeciwnym kierunku (wzrost ceny powoduje rozszerzenie podaży, ale kurczenie popytu). WZROST PODAŻY ograniczenie kosztów produkcji korzystne zmiany cen innych towarów postęp technologiczny korzystne warunki atmosferyczne korzystne zmiany w polityce państwa (np. niższe opodatkowanie, subsydia). Spadek podaży może zostać wywołany następującymi czynnikami: wzrost kosztów produkcji niekorzystne zmiany cen innych towarów. niekorzystne warunki atmosferyczne niekorzystne zmiany w polityce państwa (np. wyższe opodatkowanie, cofnięcie subsydiów) Elastyczność podaży to miara zdolności producentów do dostosowywania wielkości podaży do zmiany ceny. Inaczej mówiąc, elastyczność podaży jest miarą wrażliwości podaży na zmianę ceny.Elastyczność podaży jest wyliczana z wzoru: % zmiana podaży EPod = % zmiana ceny Elastyczność podaży jest uzależniona od dwóch czynników: czasu i wzajemnej substytucji czynników produkcji: 1. Elastyczność podaży jest tym większa, im dłuższy jest badany okres. 2. Elastyczność podaży jest tym większa, im większy jest stopień wzajemnej substytucji czynników produkcji (im większe są możliwości dostosowania czynników produkcji do zmieniających się warunków). W bardzo krótkim okresie podaż jest zwykle nieelastyczna. Rozróżniamy trzy szczególne przypadki: podaż doskonale nieelastyczną, podaż doskonale elastyczną oraz jednostkową elastyczność podaży. Jednostkowa elastyczność podaży: POPYT KOMPLEMENTARNY (WIĄZANY) Popyt komplementarny (wiązany) dotyczy dóbr, na które popyt występuje jednocześnie (tzn. uzupełnia się); POPYT Popyt na przykład popyt na KONKURENCYJNY konkurencyjny (substytutów) (substytucyjny) - na dotyczy chleb i masło. (SUBSTYTUCYJNY) dóbr, przykład które mogą masło i się zastępować margaryna. POPYT ŁĄCZNY Popyt łączny dotyczy dóbr, które mają różne zastosowania (na przykład popyt na wełnę, zgłaszany zarówno przez producentów dywanów, jak i producentów POPYT odzieży). POCHODNY Z popytem pochodnym mamy do czynienia wtedy, gdy popyt na jedno dobro wywołuje popyt na inny towar (na przykład - wzrost popytu na samochody wywoła wzrost popytu na stal). Również popyt na czynniki produkcji jest popytem pochodnym - wynika z popytu na produkty, do wytworzenia których używane są dane czynniki (przykładowo: popyt na pracę w hutach będzie uzależniony od popytu na stal). PODAŻ WIĄZANA Podaż wiązana jest wynikiem nieuchronnej współzależności pomiędzy podażą dwóch dóbr (na przykład podaż PODAŻ benzyny i mazutu). KONKURENCYJNA Podaż konkurencyjna występuje, jeśli jest możliwa produkcja alternatywnych dóbr przy użyciu danego zasobu. Przykładowo, ziemia może być wykorzystana jako grunt orny, działka budowlana lub działka pod budowę drogi. Ceny ustalane są przez rynek poprzez wzajemne oddziaływanie na siebie sił popytu i podaży. Cena jest INSTRUMENTEM DYSTRYBUCJI RZADKICH DÓBR - rynek dokonuje podziału ograniczonej podaży dóbr pomiędzy tych, którzy są gotowi zapłacić najwięcej. Rysunek pokazuje wyznaczenie ceny równowagi - przy której podaż danego dobra jest równa popytowi na nie. W OKRESIE KRÓTKIM nie można zwiększyć nakładów wszystkich czynników produkcji przynajmniej jeden pozostaje bez zmian. W OKRESIE DŁUGIM wszystkie czynniki produkcji mogą się zmieniać. korzyści praca, zatrudnienie rozwój gospodarczy, zaspokajanie coraz większej liczby potrzeb postęp techniczny podaż dóbr publicznych i społecznych dobrobyt społeczny rozwój infrastruktury koszty degradacja środowiska koszty ochrony zdrowia (choroby zawodowe) zmęczenie, stres, brak wypoczynku zanieczyszczona biologicznie lub chemicznie żywność koszty związane z bezrobociem koszty związane z monopolizacją rynku koszty związane z niewłaściwym działaniem rynku, marnotrawstwo zasobów Utarg (zwany też przychodem) to ilość pieniędzy, uzyskana przez przedsiębiorstwo ze sprzedaży dóbr i usług w danym okresie (por. Begg. S. 175).Utarg całkowity wyliczamy ze wzoru: TR=P*Q gdzie TR - utarg całkowity, P - cena jednostkowa, Q - wolumen sprzedaży (liczba sprzedanych jednostek). Utarg krańcowy (przychód krańcowy, marginal revenue) to wzrost utargu całkowitego, wywołany zwiększeniem produkcji o jednostkę. Jest wyrażany wzorem: zmiana TR MR = zmiana Q gdzie MR to utarg krańcowy, TR - utarg całkowity, Q - liczba jednostek W warunkach konkurencji firma - chcąc sprzedać więcej - musi obniżyć cenę. Z tego też powodu utarg krańcowy spada w miarę wzrostu produkcji. Z kolei kształt krzywej utargu krańcowego zależy od kształtu krzywej popytu na produkty przedsiębiorstwa. Ekonomia zna również pojęcie ZYSKU NORMALNEGO. Kiedy przedsiębiorstwo osiąga zysk ekonomiczny równy 0, wówczas mówimy, że osiąga ono zysk normalny. Oznacza to, że zysk księgowy przedsiębiorstwa pokrywa dokładnie koszt alternatywny (kapitału, czasu pracy właściciela itp.). Innymi słowy - zysk normalny to najlepszy zysk, jaki może być osiągnięty w alternatywnych działaniach. Zysk dodatkowy (ekonomiczny, nadzwyczajny) powstaje natomiast ponad zyskiem normalnym. Cele działalności firmy to: maksymalizacja krótkookresowych zysków maksymalizacja "menedżerskiej użyteczności" (wynika z rozdzielenia własności i kontroli, chodzi tu o władzę, status, bezpieczeństwo i wypoczynek menedżerów)wzrost wartości rynkowej maksymalizacja wyników w zakresie WSZYSTKICH celów firmy. Na koszty całkowite w krótkim okresie składają się: koszty stałe i koszty zmienne. KC = KS + KZ Koszty przeciętne to inaczej koszty jednostkowe - powstają w wyniku podzielenia odpowiednich kosztów przez wielkość produkcji (liczbę jednostek). Wyróżniamy: przeciętny koszt całkowity, przeciętny koszt stały i przeciętny koszt zmienny). Przykładowo, przeciętny koszt całkowity obliczamy, dzieląc koszt przeciętny przez liczbę wyprodukowanych jednostek: TC ATC = Q gdzie ATC - przeciętny koszt całkowity, TC - koszt całkowity, Q - wielkość produkcji. Koszt krańcowy (marginalny, ang. marginal cost, MC) to koszt wyprodukowania kolejnej (dodatkowej) jednostki. Jest to więc wzrost kosztów całkowitych, wywołany wzrostem produkcji o jednostkę. (por. Begg, s. 188). zmiana kosztu całkowitego MC = zmiana wielkości produkcji Koszt przeciętny to średni koszt wytworzenia jednostki produkcji, koszt krańcowy koszt wytworzenia DODATKOWEJ jednostki produkcji. Zależność pomiędzy oboma rodzajami kosztów jest w ekonomii bardzo istotna. Dopóki koszt przeciętny jest wyższy od marginalnego, krzywa kosztów przeciętnych opada i odwrotnie. Oznacza to, że krzywa kosztu marginalnego przecina krzywą kosztu przeciętnego w jej minimum - punkt ten zwa Koszty przeciętne całkowite i zmienne oraz koszty marginalne przedstawione graficzne przybierają postać krzywych u-kształtnych co wynika z prawa malejących przychodów. Jedynie krzywa kosztów przeciętnych stałych ma charakter opadający. Krzywa kosztów marginalnych (MC) przecina u-kształtne krzywe przeciętnych kosztów zmiennych (AVC) i przeciętnych kosztów całkowitych (ATC) w ich minimach. Ponadto, wraz ze wzrostem produkcji, krzywa kosztów zmiennych zbliża się od dołu do krzywej kosztów całkowitych. W długim okresie wykreślamy tylko krzywą kosztów całkowitych. Dzieje się tak dlatego, bo koszty stałe w długim okresie są już "w zasadzie zmienne". Kształt krzywych kosztów w okresie krótkim jest wynikiem działania prawa malejących przychodów. Krzywa długookresowych kosztów całkowitych jest również ukształtna, inna jest tu jednak przyczyna tego zjawiska. Kształt krzywej wynika mianowicie ze zmian skali produkcji (zjawiska korzyści i niekorzyści skali). Ponadto, wraz ze wzrostem produkcji, krzywa kosztów zmiennych zbliża się od dołu do krzywej kosztów całkowitych. Korzyści skali (wynikające ze skali produkcji) dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne. WEWNĘTRZNE KORZYŚCI SKALI: techniczne (lepszy podział pracy, wyższa sprawność, lepsze wykorzystanie narzędzi) handlowe (kupno i sprzedaż na korzystniejszych warunkach, zatrudnienie fachowych sił sprzedaży, możliwość szerokiej reklamy) finansowe (dostęp do różnych źródeł kapitału, tańszy kapitał - lepsze warunki finansowania) ZEWNĘTRZNE KORZYŚCI SKALI PRACA: wyspecjalizowanie rynku pracy w danym regionie (specjalizacja siły roboczej oznacza niższe koszty) KOOPERACJA: tworzy się warunki współpracy z lokalnymi podmiotami ROZWÓJ USŁUG: rozwój danego sektora w regionie powoduje specjalizację banków, firm ubezpieczeniowych itd. Ponadto, wraz ze wzrostem produkcji, krzywa kosztów zmiennych zbliża się od dołu do krzywej kosztów całkowitych. Również niekorzyści skali można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. WEWNĘTRZNE NIEKORZYŚCI SKALI: trudności w koordynacji zarządzania alienacja pracowników, będąca skutkiem monotoni ryzyko występowania przerw w pracy (skutek strajków) możliwy wzrost kosztów transportu ZEWNĘTRZNE NIEKORZYŚCI SKALI niedobór wykwalifikowanej siły roboczej niedobór surowców drogie tereny budowlane zwiększone zapotrzebowanie na usługi transportowe UTARG W WARUNKACH DOSKONAŁEJ KONKURENCJI W warunkach doskonałej konkurencji utarg przeciętny jest równy cenie i utargowi marginalnemu. Dzieje się tak dlatego, bo cena jest STAŁA. Na rynku doskonale konkurencyjnym krzywa podaży pokrywa się z krzywą MC (kosztów krańcowych) powyżej jej przecięcia z krzywą AVC (przeciętnych kosztów zmiennych). DECYZJE W KRÓTKIM OKRESIE Wyznaczamy optimum ekonomiczne (MC=MR). Następnie badamy, czy produkcja jest opłacalna z ekonomicznego punktu widzenia (czy cena jest wyższa od AVC1 i ATC1). 1. ZYSK NADZWYCZAJNY P > ATC 1 Jeśli cena P jest wyższa od ATC1, wówczas przedsiębiorstwo osiąga zysk nadzwyczajny. 2. PRÓG RENTOWNOŚCI P = ATC 1 Jeśli cena P (w warunkach doskonałej konkurencji równa utargowi krańcowemu) jest równa ATC1 (przeciętnemu kosztowi całkowitemu), wówczas przedsiębiorstwo osiąga próg rentowności (zysk normalny). 3. STRATA P < ATC 1 Jeśli cena P jest niższa od ATC 1, wówczas przedsiębiorstwo ponosi stratę. 3.1. STRATA - OSIĄGNIĘCIE PUNKTU WYJŚCIA P = AVC 1 Jeśli cena P równa AVC1 (przeciętnemu kosztowi zmiennemu), wówczas pokryte są wyłącznie koszty zmienne. Oznacza to, że przedsiębiorstwo osiągnęło punkt graniczny, do którego może akceptować straty - jest to PUNKT WYJŚCIA z rynku (punkt, w którym przedsiębiorstwo pokrywa już tylko swoje koszty zmienne). 3.2. STRATA - KONIECZNOŚĆ ZANIECHANIA PRODUKCJI P < AVC 1 Jeśli cena jest niższa od AVC1, przedsiębiorstwo powinno zaprzestać produkcji (nie pokrywa nawet kosztów zmiennych) DECYZJE W DŁUGIM OKRESIE W warunkach doskonałej konkurencji, rynek dąży do osiągnięcia długookresowej równowagi gałęzi. Jeśli przy danej cenie pojawi się zysk, wówczas będziemy obserwowali tendencję do wchodzenia na rynek nowych przedsiębiorstw, wzrostu podaży i spadku ceny. Jeśli przy danej cenie pojawi się strata, będziemy obserwowali tendencję do wychodzenia z rynku, co spowoduje ograniczenie podaży, wzrost cen i niwelowanie straty. Oznacza to, że w długim okresie na rynku doskonale konkurencyjnym przedsiębiorstwa osiągają tylko ZYSK NORMALNY. Rynek dąży do równowagi - osiągnięcia punktu W wejścia i wyjścia (w którym MR = MC = LAC). POPYT, PODAŻ i UTARG W WARUNKACH MONOPOLU W doskonałej konkurencji krzywa utargu krańcowego MR pokrywała się z krzywą AR i była równa cenie. W przypadku monopolu występują dwie krzywe: utargu krańcowego MR i popytu D. Nie występuje natomiast krzywa podaży. Ponieważ monopolista sam ustala cenę / wielkość produkcji, występuje tu jedynie PUNKT PODAŻY. Należy przy tym pamiętać, że monopolista ma dwie możliwości: ustalanie cen (konsumenci decydują wówczas o ilości) ustalanie wielkości produkcji (konsumenci decydują wówczas o cenie). Siła rynkowa monopolisty zależy od elastyczności cenowej popytu. Jeśli elastyczność cenowa popytu jest niska, monopolista jest skłonny ustalać wysoką cenę. Jeśli zaś popyt jest wrażliwy na zmianę ceny (wysoka elastyczność), monopolista jest skłonny ustalać niższe ceny, a jego siła rynkowa jest mniejsza. DECYZJE MONOPOLU W KRÓTKIM OKRESIE Monopolista dąży do sytuacji, w której MC = MR (utarg krańcowy zrówna się z kosztem krańcowym) - czyli do punktu, który w tym przypadku jest nazywany RÓWNOWAGĄ MONOPOLU. W punkcie tym monopolista produkuje Q1 jednostek, które można sprzedać po cenie P1. Cenę wyznaczamy graficznie poprzez rzut punktu równowagi MC=MR na krzywą popytu i odczyt współrzędnej na osi Y (cena). Podobnie jak w konkurencji doskonałej, i tu istotne są koszty przeciętne. Jeśli cena jest wyższa od kosztu, wówczas pojawia się zysk. Jeśli natomiast krzywa popytu znajdzie się poniżej krzywej kosztów całkowitych, monopol poniesie krótkookresową stratę (jej minimalizacja nastąpi w punkcie MC=MR). Decyzje monopolu w długim okresie rządzą się tymi samymi prawami, co decyzje w okresie krótkim. Monopol dąży do zrównania utargu marginalnego MR z długookresowymi kosztami krańcowymi (LRMC, long-run marginal cost), a zysk będzie uwzględniał długookresowe koszty przeciętne LRAC. W odróżnieniu od konkurencji doskonałej, monopolista nie musi starać się produkować w punkcie minimum krzywej LRAC (przeciętnych kosztów długookresowych). Zysk nadzwyczajny nie będzie zanikał, bo monopolista jest jedynym dostawcą na rynku (sam decyduje o podaży). W przypadku bardzo wysokiego popytu monopolista może sobie również pozwolić na produkcję w strefie dyzekonomii skali. MONOPOL A KONKURENCJA DOSKONAŁAW długim okresie monopol ustala własną cenę, która może uwzględniać zysk. Z kolei w przypadku konkurencji doskonałej zysk będzie zanikał, a cena będzie dążyć do poziomu równego kosztom przeciętnym. W monopolu obserwujemy ponadto mniejszą presję na obniżkę kosztów i wprowadzanie postępu technicznego. Zmiany na monopolu wymusza dopiero presja ze strony społeczeństwa. SPOŁECZNY KOSZT MONOPOLU Na rysunku Pr to cena rynkowa (konkurencyjna), Qr - ilość rynkowa, Pm - cena monopolisty, Qr - ilość, którą sprzedaje monopolista. ARr - przeciętny utarg w konkurencji doskonałej, równy cenie i popytowi Arm - przeciętny utarg w monopolu, równy cenie i popytowi W przypadku monopolu: tracą konsumenci: na rysunku zaznaczono to obszarem Pm-c-a-Pr zyskuje producent: na rysunku obszar Pm-c-b-Pr Społeczny koszt monopolu to różnica pomiędzy stratą konsumentów a zyskiem producenta, czyli obszar zaznaczony jako abc Dyskryminacja cenowa monopolu polega na sprzedawaniu tego samego produktu na różnych rynkach po różnych cenach. Znamy trzy stopnie dyskryminacji: licytacja, rozdzielność, hurt-detal. DECYZJE KRÓTKOOKRESOWE W KONKURENCJI NIEDOSKONAŁEJwkonkurencji niedoskonałej przedsiębiorstwo ustala ceny, szukając optimum ekonomicznego (MC = MR), a następnie badając, czy produkcja jest opłacalna (czy cena pokrywa koszt całkowity). Jest to więc przypadek podobny jak w konkurencji doskonałej - z tym, że cena jest tu zwykle nieco odchylona od ceny równowagi, a krzywa popytu jest względnie elastyczna (w konkurencji doskonałej była doskonale elastyczna). Ponadto krzywa popytu D nie pokrywa się już z krzywą utargu marginalnego MR. W analizowanym na rysunku przypadku wyznaczyliśmy optimum ekonomiczne w punkcie przecięcia krzywej MR i MC. Następnie punkt ten rzutowaliśmy na krzywą popytu, znajdując w ten sposób cenę P1. Okazało się, że jest ona znacznie wyższa od przeciętnego kosztu całkowitego ATC1, przedsiębiorstwo generuje więc zysk. DECYZJE DŁUGOOKRESOWE W KONKURENCJI NIEDOSKONAŁEJ 1. W długim okresie osiągane zyski przyciągają do sektora nowe przedsiębiorstwa. 2. W efekcie zmniejsza się udział producenta w rynku. 3. Powoduje to obniżenie się krzywej popytu i utargu krańcowego, krzywa popytu staje się bardziej elastyczna (istnieje więcej potencjalnych substytutów) 4. Równowaga zostaje osiągnięta w momencie, gdy krzywa popytu D (wyznaczająca cenę) staje się styczna do krzywej długookresowego kosztu przeciętnego LRAC. 5. Oznacza to nic innego, jak wyeliminowanie zysku nadzwyczajnego (zysk ekonomiczny =0). Na rysunku widać wyraźnie, że krzywa D1 jest bardziej elastyczna od krzywej D. OLIGOPOL W przypadku oligopolu mamy do czynienia z kilkoma przedsiębiorstwami, które zdominowały rynek. Każdy producent musi zgadywać, jak na daną decyzję zareagują konkurenci (choć możliwe są też zmowy - w przypadku porozumień formalnych mówimy tu o kartelach). Jeśli jednak zmowy nie ma, przedsiębiorstwa muszą czynić pewne założenia. Są przekonane, że: obniżenie ceny spowoduje taką samą reakcję dostosowawczą ze strony konkurentów; podniesienie ceny nie spowoduje reakcji, a jedynie spadek popytu na dobra producenta, w konsekwencji nawet możliwość wyrugowania z rynku. ZŁAMANA KRZYWA POPYTU W OLIGOPOLUJeśli obowiązującą ceną na rynku jest P1, wówczas oligopolista produkuje Q1 dóbr, znajdując się w pozycji A. Jeśli podniesie cenę, konkurenci najprawdopodobniej nie zrobią tego samego, a oligopolista doprowadzi do znacznego spadku popytu na swoje wyroby - powyżej punktu A krzywa popytu jest względnie elastyczna (wrażliwa na zmianę ceny). Jeśli natomiast oligopolista zmniejszy cenę, postąpią tak samo jego konkurenci udziały w rynku nie zostaną zmienione, a cała gałąź przesunie się po krzywej popytu w dół. Na tym odcinku krzywa popytu jest już nieelastyczna. Obniżka ceny zwiększa ilość, ale dzięki większej sprzedaży całej gałęzi. W punkcie Q1 utarg krańcowy jest nieciągły - przedsiębiorstwo napotyka nieelastyczną część złamanej krzywej popytu - utarg krańcowy drastycznie spada. KONKURENCJA NIECENOWA OLIGOPOLU Z powodu zjawiska, opisywanego w paragrafie o złamanej krzywej popytu, firmy na rynku oligopolistycznym konkurują niecenowo - nie opłaca się konkurować ceną, bo podwyżka oznacza możliwość wyrugowania się z rynku, z kolei obniżka ceny spowoduje dostosowanie się konkurencji do nowych warunków (analogiczne obniżki cen). Konkurencja cenowa na rynku oligopolistycznym prowadzi do szybkiego odwetu (wyjątek: jeśli firma jest przywódcą kosztowym bądź może pozwolić sobie na subsydiowanie działalności z zysków, pochodzących z innego rodzaju działalności). W oligopolu firmy konkurują innymi sposobami, na przykład: jakością, zabiegami marketingowymi itp. Najbardziej efektywna konkurencja w oligopolu polega na ROZWOJU PRODUKTU. Dzieje się tak dlatego, bo: 1. nowe produkty mogą skutecznie opanować dużą część rynku 2. ewentualne opatentowanie produktu może wywołać legalny monopol 3. wytworzenie nowego produktu może być tańsze niż wyrobów dotychczas produkowanych. Czynniki zachęcające oligopolistów do podejmowania współpracy: wysoka koncentracja produkcji na rynku (znajomości, powiązania nieformalne) silne bariery dla innych przedsiębiorstw słabe prawo przeciw praktykom restrykcyjnym stabilne struktury kosztów (łatwiejsze porozumienia cenowe) stabilny popyt na rynku łatwość magazynowania (możliwość terowania podażą) Czynniki ograniczające współpracę oligopolistów: niski współczynnik koncentracji niewielkie bariery wejścia na rynek surowe i EGZEKWOWANE prawo przeciwko restrykcjom niestabilna struktura kosztów, częste renegocjacje niestabilny popyt trudności w składowaniu.
