ANTROPOLOGIA SPOŁECZNA – Specyficznym przedmiotem
advertisement
ANTROPOLOGIA SPOŁECZNA – Specyficznym przedmiotem zainteresowania antropologii jako nauki społecznej jest człowiek jako twórca kultury, zbiorowa egzystencja człowieka w kulturze, a także badania ludów pierwotnych i kultur przedliterackich. Antropologia jako dyscyplina nauk społecznych pojawiła się w krajach angolosaskich w XIX w. Jej prekursorami byli uczeni humaniści, zajmujący się szczególnie dziejami kultury i pragnący zrozumieć zróżnicowanie kultur oraz istotę zmiany i rozwoju cywilizacji. EWOLUCJONIZM ( E. Tylor, J. Lubbock, J. Frazer, W. Smith) Antropologia naukowa pojawiła się w nurcie intelektualnym, którego początkiem byłą idea Karola Darwina o powszechnej ewolucji. Narodziny nauki o kulturze wiążą się więc z ideą ewolucji kultury. Filozofowie społeczni (A. Comte, H. Spencer) uznali ewolucję ludzkości i kultury za część ogólnej ewolucji gatunków, której podlega wszystko co żyje. Zgodnie z zasadą ewolucji, organizmy społeczne, podobnie jak naturalne, przechodzą od stadiów niższych do wyższych, różnicując się, porządkując i doskonaląc swoje zdolności adaptacyjne. Ewolucjonistyczne badania kultur pierwotnych były efektem zainteresowań intelektualistów europejskich początkami ich własnej cywilizacji. Ewolucjoniści 1 uważali się za historyków i pragnęli zrekonstruować schemat rozwoju kultury ludzkości, o którym sądzili, że jest uniwersalny dla wszystkich kultur, bez względu na ich lokalizację w czasie czy w przestrzeni. Najbardziej pasjonującym zadaniem było dla ewolucjonistów poszukiwanie genezy instytucji kulturowych, początków i najwcześniejszych etapów ich rozwoju. Wśród głównych zainteresowań ewolucjonistów trzeba wymienić badania rozwoju religii od form najprostszych do współczesnych wielkich religii monoteistycznych. Warto tu wymienić Edward B. Tylor, autora sławnego dzieła „Cywilizacja pierwotna”, który za najprostsza formę religii uznał animizm. Alternatywne koncepcje rozwoju religii formułowali m.in. John Lubbock, James G. Frazer, William Robertson Smith czy Robert Marett. Ewolucją struktur pokrewieństwa zajmowali się m.in. Johann Bachofen, John McLennan, James Henry Maine i Lewis H. Morgan. Autorzy ci zasadniczo wskazywali na przechodzenie form organizacji pokrewieństwa od różnych form małżeństwa grupowego czy pierwotnego promiskuizmu poprzez rozmaite stadia do współczesnej monogamicznej rodziny typu europejskiego. Podobnie jak w przypadku schematu ewolucji religii, model ten cechował eurocentryzm, przekonanie o najwyższej doskonałości instytucji wypracowanych przez kulturę europejską, i przeświadczenie, że wszystkie kultury prędzej czy później do tych etapów dojdą. Antropologowie-ewolucjonićsi podejmowali też próby stworzenia teorii rozwoju kultury jako całości, nie ograniczając się do konstruowania schematów rozwoju poszczególnych jej instytucji. Znany jest szczególnie schemat Morgana wskazującego na przechodzenie kultury przez kolejne fazy dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji, z których każda jest podzielona na podokresy. DYFUZJONIZM (Grafton, W. Schmidt, F. Graebner,F. Ratzel) Dyfuzjoniści zwrócili uwagę na znaczenie środowiska geograficznego w kształtowaniu odmiennych form kultury i na zjawisko zapożyczeń i rozprzestrzeniania się kultur. Mianem dyfuzjonistów określamy dużą i zróżnicowaną grupę uczonych, która wprawdzie nie posiadała świadomości wspólnoty, ale była identyfikowana przez innych. Dyfuzjoniści nie stworzyli szkoły, nie zbudowali zwartego systemu teoretycznego. Łączyła ich jedynie luźna wspólnota zainteresowań. Podstawowymi formami przemian kultury było dla nich: przenoszenie, rozpowszechnianie treści, idei i przedmiotów materialnych oraz ich zespołów, a nie ich wynajdywanie i tworzenie. Człowiek wg dyfuzjonistów jest inercyjny, inwencje wyzwolić w nim mogą tylko sytuacje skrajne, czyli niezaspokojenie potrzeb podstawowych. Wynalazek jest czymś wyjątkowym, a większość procesów zachodzących w kulturze to powielanie wzorów. W związku z tym dyfuzjoniści sądzili, że izolacja społeczeństw prowadzi nieuchronnie do ich stagnacji. Wszyscy dyfuzjoniści interesowali się „wędrówką” w czasie i w przestrzeni elementów kulturowych. Dostrzegli i próbowali teoretycznie ogarnąć problem istnienia odrębnych kultur jako całości równorzędnych. Posługiwali się więc dystrybutywnym rozumieniem kultury. FRIEDRICH RATZEL – Zwolennik determinizmu geograficznego w socjologii, twórca antropogeografii. Sądził, że inne formy kultury np. systemy światopoglądowe czy religijne, mogą powstawać niezależnie od siebie, był jednak przekonany, że podobieństwo wytworów materialnych nie może mieć charakteru przypadkowego. Podobieństwa międzykulturowe można jego zdaniem tłumaczyć tylko kontaktami między ludami w przeszłości oraz możliwymi lub prawdopodobnymi zapożyczeniami. FRITZ GRAEBNER- Traktował poszczególne formy kultury ludzkiej jako efekt nakładania się i krzyżowania różnych kręgów kulturowych. USA Franz Boas, Kroeber, Linton, Herskovits) 2 FUNKCJONALIZM (A. Radcliffe-Brown, Bronisław Malinowski) Jedynym przedmiotem antropologii naukowej może być obecnie żyjąca społeczność, którą można badać empirycznie i w sposób systematyczny i sprawdzalny. Podejście empiryczne oznaczało, też prowadzenie badań terenowych. ALFRED RADCLIFFE-BROWN – Zajmował się strukturą społeczną, traktowaną jako harmonijnie działający system, którego poszczególne elementy funkcjonują zapewniając trwanie całości. pojęcia: (struktura społeczna, forma strukturalna, wartości, normy) BRONISŁAW MALINOWSKI (badania terenowe na Wyspach Trobrianda) Dzięki inspiracji zaczerpniętej z bezpośredniej, długotrwałej obserwacji życia społeczności plemiennej zbudował funkcjonalną teorią kultury powiązaną z teorią potrzeb i instytucji. [ 1922 –„Argonauci Zachodniego Pacyfiku”] pojęcia: (potrzeba-bodziec, reakcja, motywacja, zachowanie, instytucja) ANTROPOLOGIA PSYCHOLOGICZNA (Harris, Boas, Kreber, R. Benedict, M. Mead) Poszukiwali możliwości zrozumienia kultury i dążyli do ustalenia wzorów, które określają specyficzny charakter konkretnego, historycznie określonego systemu kulturowego. Głównym celem antropologii boasowskiej było zrozumienie człowieka, zasad jego myślenia i działania. Jednym z istotnych obszarów działalności Boasa były badania wpływu rasy na zdolności kulturotwórcze w kontekście asymilacji imigrantów do społeczeństwa amerykańskiego. STRUKTURALIZM (Francja – C. Levi-Strauss) Zrodził się z inspiracji językoznawczych (Ferdinand de Saussure) i antropologicznej teorii wymiany (Marcel Mauss) oraz z przeświadczenia, że kultura jest zbudowana w taki sam sposób, jak języki naturalne, że jest systemem symbolicznym mającym sens, do którego można dotrzeć poprzez analizę struktury tekstów kulturowych. TEZA- Claude Levi-Strauss Umysł człowieka, bez względu na czas i miejsce, w którym żyje człowiek, jest wyposażony w ukrytą strukturę, która jak matryca określa formę stworzonych przez niego tekstów kulturowych. Levi-Strauss wiele uwagi poświecił badaniu struktury pokrewieństwa, a przede wszystkim mitów. Jego zdaniem mitologia pozwala odkryć głębokie, nie uświadomione struktury myślenia. Narracja, treść mitu mają znaczenie drugorzędne. Najważniejsza jest ukryta struktura, której elementami są mitemy, najważniejsze elementy znaczące, przekazujące specyficzny dla mitu a fundamentalny dla struktury sens. Cała kultura jest zdaniem Levi-Straussa systemem wymian: komunikatów (język) dóbr i usług, wreszcie kobiet (struktura pokrewieństwa) ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA (W. Goodenough) AMERYKAŃSKA ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA 3 Z dziejów antropologii kognitywnej Elementów bliskich antropologii kognitywnej można się dopatrzyć u Radcliffa Brown’a – traktował ją jako naukę o społeczności. Dziś antropologia kognitywna jest nauką o społ. Murdock – sprowokował dyskusję nad wartością danych terenowych (etnograficznych) Kognitywiści – zwrócili się w kierunku językoznawstwa. Za pomocą metod lingwistycznych badali inne niż kulturalnych. Badania lingwistyczne miały pomóc w poznaniu kultury symbolicznej. Ward GOODENOUGH – antropolog kulturowy i lingwista strukturalistyczny. William STURTEVANT – nazwał nową orientację “nową etnografią”; później przyjął się termin “etnonauka” ETNO - analiza systemów kultury w terminach własnych podmiotów działania; uwzględnienia współczynnika humanistycznych czynności i obiektów denotowanych przez odpowiednie pojęcia języka naturalnego. NAUKA - zwrócenie uwagi na logiczność tubylczych systemów kultury. Inne określenia: “analiza formalna”; “analiza składnikowa”; “taksonomia ludowa”; “etnosemantyka”; “antropologia kognitywna” – lata ’60 ’70 Elementy kognitywnej teorii kultury Definicją bazową kultury jako sfery poznawczej pozostaje definicja Goodenough’a (’57) Należy odróżnić rozumienie kultury jako: Porządku fenomenalnego od kultury jako: Porządku ideacyjnego Kultury nie można utożsamiać z (1), ze “stylem życia”. Należy odróżniać to, co wyuczone, od tego, co jest materialnymi tego manifestacjami. To, czego się uczymy jako członkowie kultury to standardy składające się na nieobserwowalny bezpiecznie porządek ideacyjny – czyli właściwą kulturę. ów porządku ideacyjnego. “Kultura nie jest zjawiskiem materialnym, nie składa się z rzeczy, ludzi, zachowań lub uczuć. Jest raczej organizacją tych wszystkich składników. Jest formą tego, co ludzie przechowują w swoim umyśle, ich modeli postrzegania, kojarzenia i interpretowania świata.” “(…) kultura społeczna składa się z tego wszystkiego, co jednostka powinna wiedzieć, albo w co powinna wierzyć w celu działania w tym społeczeństwie, w możliwy do akceptacji dla jego członków sposób; czyni tak w każdej roli, którą społeczeństwo przypisuje każdemu swojemu członkowi.” Jeżeli przyjmiemy, że kultura jest czymś wyuczonym, to jej ostateczne miejsce jest w jednostkach. Systematyzacja pojęć kultury, którymi posługuje się a.k. (wg Goodenougha) 4 Kultura rzegania, wierzenia, oceniania i działania Kultura grupy widziana “subiektywnie” – jako system standardu, który jednostka przypisuje innym. Tak rozumiana kultura – gdy spoglądamy na kulturę jako produkt uczenia się, czyli poznawczego porządkowania przestrzeni przyrodniczej i kultury społecznej. Indywidualna kultura operacyjna która się do niego odwołuje i interpretuje zachowania innych, albo służy jako przewodnik dla własnych zachowań. Publiczna kultura grupy grupy spodziewają się wzajemnie zastosować jako swoje kultury operacyjne. Każda indywidualna wersja kultury publicznej koresponduje z (2) Kultura publiczna zawiera wersje indywidualne Kultura jako określony poziom w taksonomicznej hierarchii kultur publicznych. Kultura społeczna jako ogólny system uporządkowanych kultur publicznych odnoszących się do wszystkich rodzajów działalności w obrębie społeczeństwa. Dla Goodenougha kultura to zbiór pewnych standardów, które regulują sposób indywidualnej partycypacji w kulturze. Umożliwiają interpretowanie sensów czynności i obiektów kulturowych i pozwalają ogarnąć myślą rzeczywistość, którą dane społeczeństwo wyróżnia pojęciowo. WSPÓŁCZESNE KOGNITYWNE ROZUMIENIE KULTURY Następcy G. mówią: kultura jest zjawiskiem mentalnym, racjonalnym, podlega procedurom formalno-logicznym lub formalno-językoznawczym. Kultury uczymy się indywidualnie, tak ją przekazujemy Kultura to system symboliczny (o ścisłych paralelach z systemem języka). To system Jednostki reprezentują swoje własne odmiany kultury. Należy zwracać uwagę na holistyczne pojmowanie wiedzy kultury. Procedury ramowego ujmowania (elicytacji) są w stanie odsłonić jedynie część relacji pojęciowych. Większą uwagę należy przywiązać do “pojęciowych podstaw kultury”. Jednostka uczy się kultury i tworzy kulturę. Kontakty językowe jako dostęp do wiedzy, pojęć i sądów zawartych w kult. Każda jednostka posiada pewien katalog form, który “narzuca” na doświadczaną Język dostarcza zbioru form pojęciowych, które stają się rodzajem kodu semantycznego dla innych form kulturowych. 6. Założenia przejęte z językoznawstwa: 5 Dany etniczny system kultury może być wyprowadzony z uniwersalnego inwentarza dystynktywnych cech etycznych. Za pomocą ograniczonej liczby jednostek podstawowych możemy tworzyć, przez ich kombinację nieskończoną liczbę form. Nieskończona liczba zachowań może być teoretycznie ujęta w formie wzorów tych zachowań Idealny nadawca – odbiorca komunikatów kulturowych jest jedynie konstruktorem teoretycznym. Procedury systemu elicytacji zapożyczono z prac Bloomfielda i Sapira Przyjęto zasadę dystrybucji komplementarnej, która głosi, że dana jednostka zachowania może zmieniać swą formę w zależności od kontekstu. Analogia jako podstawa dla ludzkiej kreatywności. Główną metodą stosowaną przez kognitywistów była tzw. ANALIZA SKŁADNIKOWA to się nie udało. Próba określenia najbardziej ekonomicznej analizy składnikowej, która mogłaby wygenerować pragmatyczną zależność zbiorów i ich składników. To próba dotarcia do tzw. RZECZYWISTOŚCI STRUKTURALNEJ KULTURY. Przy pomocy operacji formalno-logicznych buduje się system tego, co dany system pojęciowy zawiera. 7. ZASADNICZE ORIENTACJE ANTROPOLOGII KOGNITYWNEJ Podkreślenie znaczenia dla procesu kulturowego i poznawczego – nieświadomych struktur psychicznych; To badanie struktur symbolicznych w powiązaniu z zachowaniem: Roy, D’Andrade, Cecil Brown, Stephen Tyler Analizy społecznoMichael K.Foster Charles Frake, Dell Hymes, Pomijanie zagadnienia rekonstrukcji subiektywnych wrażeń: Laurence Fisher, Oswald Herner 8. A.K. jak symboliczna – traktowanie kultury jako system semiotyczny. 6 KOGNITYWNA SYMBOLICZNA W jaki sposób poszczególne zjawiska są istotne dla Kultura = system symboli, który tworzy kultury i jak są zorganizowane. podstawy do konstruowania rzeczywistości. Język = odbicie struktur poznawczych i ich Kultura = napięcie między modulator. Skupia się na jednostkach analizy rozumianych jako indywidualnym doświadczeniem a społecznie jednostki formalne. ustalonymi formami jego wyrażania. umyśle Rola związku semantycznej. w obrębie danej dziedziny Analiza sekwencji decyzyjnych i ich konsekwencji instrumentalnych. Formalizm metod Skupia się na treści i skojarzeniach związanych z danymi jednostkami. tekstu (np. za pomocą hermeneutyki) Rola relacji między dziedzinami w obrębie systemu kulturowego. Badanie sekwencji performatywnych i ich konsekwencji emotywnych. Literackość WPROWADZENIE DO METOD ANTROPOLOGII KOGNITYWNEJ STARE I NOWE Obecnie dyscypliny wchodzące w skład antropologii “przepoczwarzają” się pod wpływem nowych pojęć stanowiących wyzwanie i uzupełnienie dla ustalonych już koncepcji i metod. Nowe kierunki są głównie zakorzenione w przeszłości. Kontrast nowych koncepcji wobec wielu celów, założeń i metod wcześniejszej antropologii. Uprzednie orientacje można zaliczyć do dwóch grup: Zainteresowanie zmianą i rozwojem (ewolucjoniści, dyfuzjoniści) Nacisk na stateczny opis (funkcjonaliści) Dążono do sformułowania uniwersalnych schematów charakteryzujących się podobieństwem d uwagę tylko zgadzali. 7 Jednym z rozwiązań jest tworzenie coraz większej liczby typów i podtypów oraz coraz szerszych abstrakcyjnych definicji. Długo antropolodzy zajmowali się samą antropologią sensu stricto, a nie jej przedmiotem badań – próbowali określić czym jest antropologia a nie np. kultura Eskimosów. Aby wyjaśnić system kultury posługiwano się różnymi pojęciami; rdzeń kulturowy, norma kulturowa, struktur tego, co typowe, normalne, zwyczajne dla normalnych zjawisk. “(…) samo pojęcie kultury jest tylko jedną z tych etykietek, przeznaczonych dla jakiejś arbitralni wyznaczonej jednostki, w obrębie której, pewne typy zachowań, norm, wytworów człowieka i emocji miały typowy charakter.” Cechy typowe często pomijano, albo sztucznie włączano w schemat jako wskaźnik zmian, dyfuzji, innowacji, dysfunkcji, anormalności, dezorientacji kulturowej. Jedynymi istotnymi różnicami były różnice między kulturami. Antropologia kognitywna wyznacza nową orientację teoretyczną. Koncentruje się na odkrywaniu tego, w jaki sposób różni ludzie organizują i wykorzystują swoje kultury. To próba zrozumienia zasad leżących u podstaw zachowań. Zakłada się, że każda grupa ma niepowtarzalny system odbioru i zorganizowania zjawisk materialnych – rzeczy, wydarzeń, zachowań i emocji. Przedmiotem badań nie są te zjawiska, ale postać jaką przyjmują w umysłach ludzkich. “Kultury nie są (...) zjawiskami materialnymi, są (...) kognitywnym zorganizowaniem zjawisk materialnych.” Antropologia kognitywna szuka odpowiedzi na dwa pytania: Jakie zjawiska materialne mają znaczenie dla ludzi należących do danej kultury ? W jaki sposób te zjawiska są organizowane Jednakowe zjawiska mogą być w różny sposób zorganizowane w odrębnych kulturach. Mogą też być zorganizowane na wiele sposobów w obrębie danej kultury. Jeżeli interesuje nas np. sposobu klasyfikacji kolorów, możemy wykryć, że istnieją różne wzorce, zależne np. od płci, wieku, doświadczenia. W naszej kulturze kobiety potrafią rozróżniać więcej kolorów niż mężczyźni. Antropologia kognitywna zakłada, że kultury nie są jednorodnymi zjawiskami – nie można ich opisywać za pomocą tylko jednego wzoru organizujących je zasad. Dla każdej klasy znaczących zjawisk może być kilka alternatywnych uporządkowań. Każdy indywidualny człowiek może mieć niepowtarzalny, jednorodny model swojej kultury. Może być świadom istnienia kilku takich modeli. 8 SOCJOLCLUB’S ® Teoria zadania oczekują inni od jednostki w kulturze. Opis tworzy teorię danej kultury – przedstawia pojęciowy model organizacji stosowany przez jej członków. PORZĄDEK WYŁANIAJĄCY SIĘ Z CHAOSU Antropologia kognitywna ma swoje tradycje: wcześniej antropologowie poszukiwali kategorii opisu we własnym języku. Antropologia kognitywna poszukuje kategorii opisu w języku tubylców. Interesuje się kodami myślowymi innych. Przypuszczano, że przez język można uzyskać najłatwiejszy do takich procesów. Pytano, w jaki sposób inni ludzie “nazywają rzeczy” w swoim otoczeniu i jak te nazwy są zorganizowane w większe grupy. Nazwy mówią o znaczeniu w środowisku niektórych grup i to, w jaki sposób ludzie ci organizują swój odbiór otoczenia. “Nazywanie jest jednym z głównych sposobów narzucania porządku postrzeżeniom” Antropologia kognitywna pyta: jak inni budują porządek z czegoś, co nam wydawać się może i umieszczamy przedmioty, które są nam znane. i różnic. (np. słowo “krzesło” – to znak całej grupy przedmiotów z siedzeniem, oparciem i czterema nogami) Człowiek grupuje zjawiska świata postrzeganego w klasy. Te klasy nie są odrębne i jednostkowe, ale zorganizowane w większe zespoły. Zespoły te – uporządkowane hierarchicznie dzięki mechanizmowi zawierania się – tworzą taksonomię; np. krzesła i inne przedmioty to meble. przynależności do pewnej klasy przedmiotów mogą decydować np. składniki lub cechy znaczenia Cechy semantyczne – jako określenia są uporządkowane. Paradygmaty i taksonomie należą do różnych rodzajów uporządkowań semantycznych. W przeciwieństwie do paradygmatu, taksonomia porządkuje swoje określenia przez kontrast i włączenie. Taksonomia zazwyczaj zakłada, że elementy na niższych poziomach są rodzajami elementów wyższego poziomu. Poza taksonomiami i paradygmatami cech semantyczne mogą być przedstawiane za pomocą rozgałęziającego się diagramu – drzewa. Cech w drzewie są uporządkowane przez kolejny kontrast jednej tylko cechy – za każdym razem (taki uporządkowanie najczęściej w biologii) Kultura składa się z wielu dziedzin semantycznych zorganizowanych wokół różnych cech znaczenia. Żadne z kultur nie dzielą tego samego zbioru dziedzin semantycznych na postrzegane przez siebie zjawiska. II sposób wprowadzania porządku w chaos: Narzucenie nań apriorycznego porządku Odkrycie porządku leżącego u jego podstaw 9 Ważne tu są cech semantyczne, wywodzące się z kontekstu komunikacji. Do kontekstu wlicza się sposób komunikacji (werbalny lub pisemny), kontekst społeczny i dialekty rozmówców. W prowadzeniu badań nad daną kulturą ważne jest posługiwanie się jej językiem. Decyzje dotyczące włączenia elementów w obręb taksonomii dokonywane są przez osobę udzielającą informacji. To pozwala etnografii na odkrycie właściwych, dodatkowych pytań. Taka rozmowa musi uzyskać w raporcie informacje: Zapis sposobu, w jaki zostały zebrane dane Powszechnie dostępny zapis wyników. Analiza formalna jest kompletna, gdy zostaną opisane związki między wszystkimi jednostkami składającymi się na daną dziedzinę semantyczną. NOWY PORZĄDEK Cele i metody antropologii kognitywnej narzucają konieczność przemyślenia pojęcia kultury, metody porównawczej i etnografii. Tu kultura to poznanie. Kłóci się to z wieloma teoriami kultury, dlatego trzeba kłaść nacisk na istnienie wielości teorii. Aby stworzyć jedną, ogólną teorię należałoby stworzyć jakiś metajęzy uniwersalność, ale jej nie udowadnia. Jego uniwersalność zawiera się w języku opisu, a niekoniecznie w opisywanym przedmiocie. Pytanie: Czy antropologia kulturowa jest naturalną czy formalną ? Według tradycy metodami formalnymi. Każda kultura to zbiór pewnych zasad, które porządkują pewne zjawiska materialne. Antropologia kognit antropologia kulturowa jest dla antropologii kognitywnej nauką formalną. Operacje logiczne – leżące u podstaw zasad porządkujących są skończone i uniwersalne, ale i zdolne do generowania nieskończonej liczby możliwości konkretnych uporządkowań. Jeżeli kultura jest jednostką porównania, musimy porównywać całe systemy ograniczone przez przestrzeń i czas. Bardziej zasadne jest porównywanie podobnych faktów wewnątrz tego samego systemu. Porównania między systemami są przydatne, gdy poddane porównaniu fakty są rzeczywiście porównywalne; wtedy – jednostki porównania są cechami formalnymi a nie zmiennymi – materialnymi. PROBLEMY I MOŻLIWOŚCI Uporządkowanie W bardziej złożonych domenach właściwości są tylko częściowo uporządkowane. Strukturę takich dziedzin charakteryzują nieciągłe i częściowe kombinacje dużej liczby cech. Wielość związków i właściwości oznacz zwykle jakiś inny typ uporządkowania nie związany z wyizolowaniem i organizacją cech. Percepcja a pojęcie 10 Wielu badaczy opiera się na założeniu związku między percepcją cech a uporządkowaniem pojęciowym. Może być możliwe, że organizacja atrybutów i pojęć odnosi się do różnych strukturą jedynie powierzchniową – wywodzącą się z bardziej złożonych głębokich form. Analiza dyskursu W dyskursie – operuje się świadomie cechami semantycznymi – by nieraz przekazać znaczenia przeciwstawne znaczeniu indywidualnych leksemów. Analiza zdań Zdani jest stwierdzeniem dotyczącym związku między składnikami semantycznymi tworzących je leksemów. Metakomunikaty Przekazują informację semantyczną, która nie ma żadnego związku z widoczną zawartością wypowiedzi (wg Baestona wszystkie metakomunikaty wywodzą się z ograniczonego zbioru zdań w trybie rozkazującym, wyrażających dominację, zależność, agresję) Językoznawstwo historyczne Mało przekonujące są jego próby rekonstrukcji znaczeń. Rekonstrukcje semantyczne opierają się na pojęciu, że najczęściej występujące głosy przedstawiają znaczenia podstawowe, albo że arbitralnego charakteru relacji istniejących między znakami językowymi i ich desygnatami. Brak nacisku na organizację domen semantycznych. semantyczne można rekonstruować bez odniesień do stanowiących jej elementy leksemów. Zasadnicza technika składa się z rekonstrukcji i porównywania kategorii semantycznych. Struktura reguł, które przekształcają jeden związany genetycznie system w inny, jest tożsama z opisem procesu historycznego. Ortogeneza semantyczna Niezbędne są też badania nad rozwojem kategorii kognitywnych – w jaki sposób dziecko nabywa cech semantycznych Różni ludzie inaczej dochodzą do podobnych struktur semantycznych. Relacja między ortogenezą a strukturą semantyczną – niedookreślona Rozbieżność sekwencji ortogenicznych może się pośredni łączyć z występowaniem wielości formalnych możliwości. – przewidywalne na podstawie ludzkiego zachowania. Antropologia kognitywna musi się posługiwać wewnątrz. Próba odkrycia zasad organizacyjnych, jakimi posługują się jednostki, kultury i gatunki w procesie kształtowania i adaptacji do przestrzeni życiowej, w której żyją. 11 UWAGI O STAWIANIU PYTAŃ W ETNOGRAFII Jest 1. podręcznik do etnograficznych badań terenowych “NOTES AND QUERIES ON ANTROPOLOGY” proponuje listę pytań, lecz problemem jest stawianie pytań, które towarzyszą odpowiedzią rejestrowanym przez niego. Etnografia wyjaśnia zachowania ludzi przez opisywanie społecznie zdobytej i podzielanej wiedzy lub kultury. To opis nieskończonego zbioru różnorodnych komunikatów jako manifestacji skończonego, podzielanego przez użytkowników kodu – będącego zbiorem praw służących do społecznie popranej konstrukcji oraz in podobnie: językoznawstwo opisowe. ETNOGRFIA: Wyjaśnia społecznie sensowne zachowania w wspólnocie Cele etnografii różnią się od właściwych psychologii opartej na schemacie “bodziec-reakcja” Zadaniem etnografa jest ustalenie praw zachowania poprawnego kulturowo (a nie ich Etnograf odkrywa a nie ustala przepisy znaczących bodźców w świecie podmiotu. Opisuje każdy akt w terminach sytuacji kulturowych, które odpowiadają poprawnym jakimś systemie symbolicznym. Dokonywana przez informatorów interpretacja społecznie znaczącego aktu (przekazu) jest obserwowalnego przekazu. Jeśli znamy komunikat i interpretację, możemy wywnioskować istotne reguły kodu. Badanie: Jak osoba X dowiaduje się od Y – co Y wie. Każda odpowiedź odkrywa zbiór pytań, które ją odpowiednio wywołują. Opis ustalony przez powiązanie pytania i odpowiedzi jest jednocześnie programem zdobywania informacji – który może być powielany i testowany znajomość pytań odsłania cechy znaczące dla osoby pytającej. Treść pytania = odpowiedź na inne pytania. POWIĄZANIE: para zapytań, które łączą wypowiedzi w postaci wzajemnych układów tematów i odpowiedzi, która tworzy podstawową jednostkę tych procedur. odpowiedzi mówi coś o znaczeniu wypowiedzi tak dalece, jak warunki jej użycia są werbalnie wymuszone lub wyszczególnione. Możemy odkryć pewne rodzaje związków, które opałowego. 12 Nie można przyjąć, że wszystkie odpowiedzi uzyskane od tego samego pytania są skontrastowane na tym samym poziomie. wypełnić luki i wykryć błędy) Najlepsza strategia – uważne skupienie się na różnych dziedzinach kultury, w celu odkrycia rodzajów i zasięgu wzorów obowiązujących w danej kulturze, a służących interpretacji świata. Należy podjąć przynajmniej dwa zadania: Analizę fonologii Analizę gramatyki badanego języka wtedy etnograf przyswoi sobie pewne podstawowe konstrukcje pytań Można opisywać sytuacje za pomocą wspólnego języka. Odkryte pytania należy sprawdzań ze względu na ich zgodność z poszczególnymi tematami. posłużyć niewłaściwym pytaniem zadanym informatorom, by móc określić wzór udzielanej przez nich odpowiedzi. Wskazówki poprawności: Długość wypowiedzi Zbieżność wypowiedzi wśród informatorów Pozawerbalne aspekty wypowiedzi NEOEWOLUCJONIZM (L. White, J. Steward) ANTROPOLOGIA SYMBOLICZNA (G. Geertz) Główny cel rozumienie i interpretacja kultur. Jedną z ważniejszych postaci jest Clifford Geertz który zaproponował metodę „głębokiego opisu”, jako najwłaściwszą do zrozumienia skomplikowanego układu znaczeń zakodowanych w tekście kulturowym. Rozróżnienie na dwa komplementarne wobec siebie a zarazem konkurencyjne sposoby podejścia do kultury: EMIC to badanie systemów logiczno-empirycznych , w strukturach symbolicznych znaczenia takiego jakie jawi się osobom myślącym i działającym w danej kulturze. Jest to badanie subiektywnego sensu kultury „tubylczego punktu widzenia”. ETIC to podejście obiektywne, punkt widzenia zewnętrznego obserwatora, naturalny wobec badanej kultury. Jest to naukowa weryfikacja obrazu świata wg zasad intersubiektywizmu. ANTROPOLOGIA POSTMODERNISTYCZNA 13 Pojęcie kultury 1. Różnorodność pojmowania kultury Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli i oznaczał przekształcanie poprzez ludzką pracę naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny dla człowieka. Cyceron ( 106-43 p.n.e. ) użył słowa cultura na określenie filozofii. Począwszy od Cycerona termin kultura zaczęto wiązać z wszelką czynnością ludzką mającą na celu pielęgnowanie, kształcenie, doskonalenie. Gdyby podjąć próbę usystematyzowania wszystkich głównych sposobów badania kultury, to można stwierdzić, że dają się one podzielić na dwie zasadniczo odmienne grupy i wiążące się z nimi dwa różne sposoby badania zjawiska kultury. W pierwszej grupie znaczeń kultura jest pewną własnością ludzkich zbiorowości. Obejmuje ona te wszystkie cechy, które wyróżniają zbiorowości ludzkie od innych zbiorów organizmów społecznie nie ukształtowanych i nie powiązanych w system stosunków społecznych. Tak rozumiana kultura wyznacza myślenie i zachowania jej członków. Przy takim – „socjologicznym spojrzeniu” na kulturę – bardzo silnie interesuje nas związek kultury z jej „ludzkim podłożem”. Drugi sposób badania kultury różni się od pierwszego tym, że interesuje się przede wszystkim treścią kultury, a nie jej „ludzkim podłożem”. Kultura jest tu rozumiana jako pewien system wzorów o określonym kształcie i treści, i ten właśnie system staje się obiektem immanentnej analizy. Na przykład „norma” jest pojmowana nie jako wymagany, uznawany czy realizowany wzorzec zachowania lecz jako wypowiedź o określonej treści. Kodeksy karne są obiektem zainteresowania ze względu na stosunki logiczne między normami różnego rodzaju; nie bierze się pod uwagę działania tychże kodeksów, stopnia ich skuteczności ani oceny w oczach odbiorców. System moralny katolicyzmu staje się obiektem analizy bez względu na, to się myśli o postawach katolików czy o strukturze kościoła. Uwaga badaczy koncentruje się tu na treści znaków i przekazów poszczególnych zjawisk kulturowych. Różni badacze mogą preferować pierwsze lub drugie podejście do zjawisk kulturowych. Socjolog będzie się bardziej interesował społecznym działaniem jakiegoś zjawiska 14 kulturowego, np. w przypadku dzieła sztuki, jego odbiorem czy funkcją w ludzkich zbiorowościach. Poza sferą rozważań naukowych, w życiu codziennym, termin kultura bywa zazwyczaj używany w znaczeniu selektywnym i wartościującym. Do obszaru kultury włącza się krąg zjawisk ocenianych dodatnio, wyróżniających się swą wartością, godnych zalecenia i propagowania. 2. Przegląd sposobów definiowania kultury Antonina Kłoskowska wymienia sześć sposobów definiowania kultury: Typ definicji opisowo-wyliczający. Traktuje on kulturę jako określony zbiór przedmiotów, a definiowanie kultury sprowadza się do wyliczania jej części składowych. Kryterium tego zaliczania pewnych składników życia społecznego do obszaru kultury nie jest tu wyraźnie sformułowane; kryterium to ma charakter intuicyjnego założenia. Np. definicja E. B. Taylora: „Kultura, czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa”. W taki właśnie, opisowo-wyliczający, sposób traktowali kulturę archeolodzy i etnografowie. Opisując grupy społeczne czy narodowe badali ich wytwory kulturowe, takie jak: język, wierzenia, obrzędy, teksty literackie, przedmioty codziennego użytku itd. Tego rodzaju elementy traktowali jako wyznaczniki kultury danej zbiorowości, a samą kulturę rozumieli i opisywali jako zbiór oryginalnych elementów. Wyliczanie „dziedzin kultury” ma raczej charakter dowolny i przypadkowy, a dlatego wielu późniejszych etnografów lub antropologów kultury, opierając się na definicji Taylora, opuszcza to wyliczanie. A. Definicje historyczne. Kładą one nacisk na czynnik tradycji jako mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego; dla określenia kultury używają takich określeń jak: dziedzictwo, tradycja, dorobek. Kulturę definiuje się tutaj jakocharakterystyczny dla człowieka rodzaj przekazu minionego doświadczenia przyszłym pokoleniom. Minione doświadczenia człowieka wyraża się w „świecie przedmiotowym”, a przekazywane jest kolejnym pokoleniom w drodze wychowania i nauczania. Np. definicja Stefana Czarnowskiego: „Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń”. B. Definicje normatywne akcentują podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wartościom i modelom. Wzory, modele i zasady wartościowania są traktowane jako elementy konstytutywne kultury, a podporządkowanie się tymże normom jako właściwość zachowań kulturowych. Kultura jest tu pojmowana jako zespół norm obowiązujących członków danej społeczności i warunkujących jej trwanie. Np. definicja A.L. Kroebera i T. Parsona określająca ją jako „przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania” C. Definicje psychologiczne skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania się kultury; analizują mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji norm obowiązujących w danej zbiorowości i wartości przez tę zbiorowość uznawanych za oraz wpływ kultury na kształtowanie osobowości jednostek. Szczególny nacisk jest położony w tych definicjach na uczenie się i naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury. Np. definicja Stanisława Ossowskiego: „Kultura jest... pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków międzyludzkich”. D. Definicje strukturalne interesują się przede wszystkim strukturą danej kultury, tzn. zasadniczymi elementami tej kultury oraz ich wewnętrznymi powiązaniami. Zazwyczaj wymienia się cztery kategorie elementów kultury: mateialno-techniczne, społeczne, 15 ideologiczne i psychiczne. Definicje tego typu badają specyficzną strukturę konkretnych kultur – nie dotyczą kultury w ogóle. E. Definicje genetyczne skupiają się na genezie kultury. W tym typie definicji można wyróżnić dwie odmiany: Pierwsza dotyczy wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się jednych (wyższych) jej form z form innych (niższych, wcześniejszych). Druga dotyczy wyłaniania się kultury z natury (wyjaśnia związki między naturą a kulturą, różnice i przeciwieństwa między nimi). Kulturę traktuje się tu jako sumę wytworów zachowań ludzkich powstałych w wyniku aktywności człowieka, przy czym jedni autorzy akcentują bardziej aktywność intelektualną, a inni aktywność fizyczną. 3. Podstawowe pojęcia Kulturę można opisywać w ujęciu wartościującym i opisowym. Wartościujące ujęcie kultury zawiera ocenę kultur poszczególnych zbiorowości ludzkich. Kultura w tym ujęciu jest pojmowana jako zjawisko podlegające procesowi rozwoju w toku dziejów i osiągające w procesie rozwoju coraz wyższy stopień, jako zjawisko kumulujące się, stopniowalne. Opisowe, czyli neutralne pojęcie kultury rozumie ją jako zespół wielu zróżnicowanych zjawisk, których wzajemne powiązania i uwarunkowania mogą być przedmiotem opisu i analizy, ale nie wartościowania. Z oboma powyższymi ujęciami kultury wiążą się dwa pojęcia: kulturalny i kulturowy. Pierwszy termin jest odbiciem myślenia wartościującego: może on określać człowieka ocenianego pozytywnie jako oczytanego, obytego w towarzystwie itd. Człowieka nie posiadającego takich cech określamy jako niekulturalnego. Mówimy o czyimś zachowaniu, że jest niekulturalne nie wątpiąc jednocześnie, że jest zachowaniem kulturowym. Odnosząc to rozróżnienie do kultury możemy powiedzieć, że kulturowymi są wszystkie zjawiska niezależnie od ich oceny, kulturalnymi zaś wszystkie te, które odpowiadają jej normom i wartościom. Wyróżnia się następnie atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury. W znaczeniu atrybutywnym kultura jest cechą stałą, czyli właśnie atrybutem ludzkości jako całości ( ujęcie globalne ) lub poszczególnego człowieka jako przedstawiciela gatunku ludzkiego (ujęcie jedno -stkowe). W sensie atrybutywnym można mówić tylko o kulturze, nigdy o kulturach. W znaczeniu dystrybutywnym kultura jest rozumiana jako zbiór cech kultury określonej zbiorowości. W tym znaczeniu termin kultura może być używany zarówno w liczbie mnogiej jak i w pojedynczej, ale w każdym przypadku należy uściślić, o jaką kulturę chodzi. Sposób przypisania kultury określonej zbiorowości może mieć charakter konkretny lub typologiczny. Konkretny sposób istnieje wówczas gdy mówimy o kulturze konkretnego społeczeństwa ( np. kultura francuska, polska itd.). Typologiczny natomiast, gdy mówimy o kulturze związanej ze zbiorowością określonego typu ( np. kultura robotnicza). Kultury w sensie dystrybutywnym pojęte konkretnie mają swój wymiar czasowy i przestrzenny, sa bowiem wytworem zbiorowości, które zajęły określone miejsce w historii; kultury te pojawiły się w jakimś miejscu i czasie, trwają lub zaginęły wraz ze zbiorowością, która je stworzyła. Kultura w sensie dystrybutywnym, ale pojęta typologicznie, też może mieć charakter czasoprzestrzenny, ale w tym przypadku trudno określić gdzie i kiedy pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu. Dobra kultury – jeśli kulturę rozumiemy jako całokształt materialnego i niematerialnego dorobku ludzkości, wówczas pojęcie dobra kultury obejmuje zarówno rzeczy i usługi, jak i dobra niematerialne, a także zachowania, zjawiska etyczne itd. Dobra kultury dzieli się na: dobra instrumentalne (pośrednie), stanowiące środki do osiągania innych dóbr i dobra 16 autoteliczne (bezpośrednie), będące celem samym w sobie. Jedno i to samo dobro w różnych sytuacjach może spełniać funkcje raz dobra instrumentalnego, a raz autotelicznego (np. wykształcenie może być celem samym w sobie, a może być również środkiem do osiągnięcia innych celów). Wartość kultury to pojęcie rozumiane dwojako: jako obiektywna cecha danego obiektu (obiektywistyczne ujęcie wartości) bądź też przypisana mu przez podmiot (ujęcie subiektywistyczne) Ze względu na tę własność podmiot, jednostka lub zbiorowość, przyjmuje wobec niej postawę szacunku, przypisuje jej ważną rolę w swoim życiu lub wyraża wolę jej osiągnięcia. Jeśli przyjąć jako bardziej odpowiadające rzeczywistości, ujęcie subiektywistyczne, wówczas wartość jest rodzajem stosunku człowieka do przedmiotu. Wartość kultury jest stosunkiem człowieka do dóbr kultury. Ponieważ są one zwykle zhierarchizowane, przypisanie im wartości jest jednoznaczne z określeniem miejsca danego dobra w hierarchii. Wzór kulturowy określa jak jednostka powinna reagować na sytuacje uważane za doniosłe dla niej samej i dla grupy, aby zachowywać się zgodnie z oczekiwaniami i nie popaść w konflikt z innymi członkami grupy. Jest to więc ustalony w zbiorowości sposób zachowania i myślenia. Chodzi o takie zachowania i myślenie, które odzwierciedla stałe sposoby myślenia i postępowania członków zbiorowości. Wzór kulturowy można rozpatrywać w aspekcie normatywnym (gdy mamy na myśli normę, wg której ktoś postępuje) lub behawioralnym (gdy ma miejsce realizacja tej normy w konkretnym zachowaniu członków danej społeczności). Klasyfikacja wzorów kulturowych: - - 4. postulowane i realizowane (bierzemy pod uwagę stopień ich realizacji) surowo wymagane i te które nie są surowo wymagane ( bierze się pod uwagę stopień obowiązywania) jawne i ukryte (bierzemy pod uwagę stopień klasyfikacji, jawne – to prawidłowości zachowań występujące w postaci norm świadomie sformułowanych i respektowanych; ukryte – są to prawidłowości zachowań nieuświadomione. zwyczajowe, moralne i prawne (z p-ktu widzenia wagi jaką maja dla istnienia porządku społecznego). Zwyczajowe cechuje zasadnicza powtarzalność, pozwalająca w powtarzających się sytuacjach na oczekiwanie zachowania przewidzianego dla danej sytuacji. Moralne przedstawiają takie zasoby zachowań, które są traktowane jako słuszne i bezwzględnie konieczne dla społecznej i indywidualnej egzystencji. Często pozostają one w związku z wierzeniami religijnymi (w kręgu naszej cywilizacji takim wzorem jest małżeństwo monogamiczne). Nieprzestrzeganie wzorów moralnych – budzi oburzenie i pociąga za sobą sankcje. Prawne są wzorami w pełni formalnymi, sformułowanymi w statutach i ustawach. Do tych wzorów należą wzory wyznaczające role społeczne (prezydenta, dyrektora banku). Dla poszczególnych zadań zapewniających istnienie grupy, grupa powołuje odpowiednich funkcjonariuszy, przypisuje im pewne role, zobowiązuje do zachowań zgodnych z wzorami role te określającymi. Zjawiska obciążenia rolami swoich członków występuje w każdej grupie, np. w rodzinie, w której występują role matki, ojca i dzieci. Przejęcie pewnej roli przez osobnika nazywamy instytucjonalizacją zachowania. Próba określenia zjawiska kultury 17 a) Podstawowe wątki kultury Kultura jest związana z człowiekiem. Jest on jej twórcą, a zarazem odbiorcą: jest przez nią kształtowany, w niej wyraża i zaspokaja swe potrzeby. Kultura jest zjawiskiem społecznym. Kultura jest związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia. Kultura powstaje i rozwija się w jakiejś społeczności i dzięki stycznościom społecznym. W ramach zbiorowości kultura jest przekazywana w czasie i przestrzeni. W każdej kulturze zawarte są różnice kulturowe, związane ze zróżnicowaniem pełnionych ról społecznych. Ponadto w każdej społeczności istnieją zróżnicowania wynikające z odmienności indywidualnych temperamentów, osobowości, życiowych doświadczeń. Kultura jest zjawiskiem powtarzalnym. Do kultury mogą należeć tylko te zjawiska, które charakteryzują się powtarzalnością. Aby jakiś „wynalazek” ludzki mógł stać się elementem kultury, musi być: zachowany, utrwalony i przekazany następnym pokoleniom. S. Czarnowski: „O kulturze mówimy wtedy, gdy odkrycie czy wynalazek zostaje zachowany, gdy jest przekazywany z pokolenia na pokolenie, gdy staje się dorobkiem trwałym zbiorowości ludzkiej, nie przyzwyczajeniem poszczególnej jednostki czy jej mniemaniem osobistym. Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych. Kultura jest przekazywana na drodze wychowywania i uczenia się. Wszystkie czynności kulturowe są wyuczone, a więc wyłączona zostaje z kultury klasa zachowań instynktownych. b) Istotne cechy zjawisk kulturowych Kultura ma wymiar czasowy, charakteryzuje się rozciągłością w czasie ma swoją historię; rozwija się, przeżywa rozkwit lub upadek zależnie od warunków ekonomicznych i społecznych. Kultura jest dorobkiem wielu pokoleń, żadne pokolenie nie tworzy kultury od nowa. Zjawiska kulturowe są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Mechanizmy zmian kulturowych to: ewolucja, adaptacja do określonego środowiska, dyfuzja. Ewolucja jest to proces przeobrażeń, przechodzenia do stanów bardziej złożonych; proces ewolucji polega na ciągłej kumulacji dorobku form kulturowych. Pojęcie ewolucji w kulturze jest obiektem sporu: jedni twierdzą, że wewnętrzne prawa rozwoju są odmienne od praw ewolucji; wg innych są one identyczne bądź podobne do nich. Dyfuzja kulturowa oznacza proces mieszania się różnych kultur, przejmowania cech jednej przez drugą, zachodzący wskutek kontaktu tych kultur, np. podboju, wymiany handlowej. Kultura ma wymiar przestrzenny. W toku rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się wraz z jego przemieszczaniem się. Odnosi się to do kultury zarówno w sensie atrybutywnym (cecha gatunku ludzkiego) jak i dystrybutywnym (zbiór cech kulturowych określonej zbiorowości). Kultura jest systemem. Każda kultura ma własną, wewnętrzną logikę. Jest całością , której części składowe są powiązane ze sobą między elementami kultury zachodzi proces integracji. W każdym systemie kultury wyróżnia się 4 kategorie elementów: materialnotechniczne, społeczne, ideologiczne i psychiczne. Badając kulturę danej społeczności należy badać: poszczególne jej elementy, ich powiązania ale przede wszystkim należy badać jakie znaczenia są im przypisywane w myślach i działaniach członków zbiorowości, w ramach, której one występują. O swoistości i odmienności kultury społeczeństwa nie decydują wytwory materialne, artystyczne ani idee – bo mogą one być wspólne dla wielu społeczeństw – lecz znaczenia jakie się im przypisuje. Powiązania elementów kultury tworzą swoiste kody znaczeniowe zrozumiałe tylko dla tych, którzy im nadają znaczenie i nimi się posługują. Kultura jest mechanizmem adaptacyjnym człowieka. Spełnia rolę pośrednika między człowiekiem, a środowiskiem przyrodniczym, w którym on żyje. 18 Płaszczyzny zjawisk kulturowych W każdym zjawisku kulturowym można wyróżnić cztery zasadnicze aspekty: materialny, behawioralny, psychologiczny, aksjonormatywny. Płaszczyzna materialna. Wszystkie zjawiska kulturowe mają jakiś wymiar materialny. Nawet zjawiska kulturowe pozornie oderwane od świata przedmiotów mają swój wymiar materialny: powstały dzięki istnieniu przedmiotów materialnych, które były niezbędne do ich stworzenia (np. płótno i farby w sztukach plastycznych). Płaszczyzna behawioralna. Zjawiska kulturowe są nierozerwalnie związane z zachowaniami motorycznymi – które mogą być zewnętrzne (wszystkie czynności związane z tworzeniem i odbiorem dzieła kulturowego) lub wewnętrzne (przeżycia i odczucia) – albo werbalnymi (wypowiedzi) Płaszczyzna psychologiczna. Wg niektórych uczonych zasadniczą warstwę zjawisk kulturowych stanowi płaszczyzna psychologiczna, a więc wartościowanie, oceny, postawy, motywy, znaczenia nadawane przez człowieka przedmiotom materialnym i zachowaniom. Przy takim rozumieniu każdy przedmiot i każde zachowanie ludzkie mogą otrzymać jakieś znaczenia i w ten sposób stać się elementami kultury. Płaszczyzna aksjonormatywna. Są to normy i wartości. Obszar badawczy socjologii kultury Trudność określenia zakresu badań socjologii kultury wynika przede wszystkim z wieloznaczności i wielowymiarowości samego pojęcia kultury. Chcąc mówić o socjologii kultury, trzeba wpierw określić dokładnie przedmiot tej nauki, tzn. znaleźć podstawę wyodrębnienia socjologii kultury jako osobnej subdyscypliny socjologicznej. Do socjologii kultury nie może się odnosić globalne, antropologiczne ujęcie kultury. Socjologiczne badanie kultury współczesnego złożonego społeczeństwa nie jest możliwe przy zastosowaniu tradycyjnego podejścia antropologicznego; sprawia to wyraźna segmentacja różnych obszarów życia współczesnego społeczeństwa oraz aspektowe nastawienie współczesnych nauk. Stąd niezbędne jest wypracowanie węższego, selektywnego ujęcia kultury. Takie ujęcie może wyznaczać obszar socjologicznych badań nad kulturą. Wyodrębniwszy kulturę węższym rozumieniu możliwe staje się poszukiwanie wzajemnych zależności między różnymi przejawami życia grupowego ludzi. Kultura, przedmiot badań socjologii, musi zatem być ujęta selektywnie. Aby bliżej określić ten obszar kultury, najpierw należy dokonać klasyfikacji kategorii kultury. c) 1) Klasyfikacja kategorii kultury A.Kłoskowska – „Kultura stanowi wieloaspektową całość...”. W celu uporządkowania tej różnorodności zakres kultury globalnej jest zwykle przez autorów dzielony na poszczególne kategorie. Przez kategorie kultury należy rozumieć „wielkie, podstawowe działy tej kultury wyodrębnione w ujęciu synchronicznym, a różniące się charakterem składających się na nią elementów w sposób uzasadniający z metodologicznych i teoretycznych względów ich odrębne badanie”. Zjawiska kulturowe zakwalifikowane do jednej kategorii powinny być względnie jednorodne i odznaczać się cechami uzasadniającymi ich wyodrębnienie. Jednak podział na kategorie nie jest podziałem ostrym, dokładnie oddzielającym od siebie poszczególne elementy. Kultura jest bowiem całością względnie zintegrowaną między kategoriami istnieją pewne związki i zależności. Kategorie są także wewnętrznie zróżnicowane i podlegają dalszym podziałom. Wewnątrz kategorialne podziały określa się jako dziedziny kultury. A.Kłoskowska wyróżniła w obrębie kultury globalnej trzy kategorie: kulturę bytu, kulturę społeczną i symboliczną. 19 Kultura bytu. Obejmuje ona działania i wytwory techniczne związane z produkcją, dystrybucją i usługami, służące zaspokajaniu naturalnych bytowych potrzeb człowieka. Autorzy podkreślają zwykle materialną i techniczną naturę tej kategorii kultury. Kultura społeczna. „Charakteryzuje się ona tym, że podmiotem i przedmiotem kulturalnie określonych działań są tutaj sami ludzie, że regulujący wpływ kultury odnosi się w tym wypadku nie do żadnych innych substancji lub wartości, lecz do stosunków, ról i układów ludzi w ich wzajemnych powiązaniach” lub „jest to kultura społecznego współżycia ludzi między sobą i społecznych struktur normujących stosunki między grupami ludzi w procesach pracy, konsumpcji i zabawy”. W skład tak rozumianej kultury wchodzą: komunikowanie służące organizacji ludzkich stosunków, podział władzy, własność, dostęp do dóbr, funkcji i pozycji społecznych. Kultura symboliczna. To sfera czynności, wartości i przeżyć autotelicznych nie związanych z zaspokajaniem potrzeb człowieka jako istoty biologicznej i jako członka społeczeństwa. Czynności autoteliczne to „działania, których wykonywanie jest źródłem zadowolenia dla jednostki”. Czynności te ktoś lubi wykonywać z uwagi na nie same, a nie ze względu na uzyskane korzyści. Do sfery kultury symbolicznej należą zjawiska kultury (związane głównie z religią, sztuką, zabawą i nauką), które spełniają funkcje estetyczne, poznawcze i ludyczne. Kulturę symboliczną nazywa się nieraz kulturą niematerialną albo duchową. 2) Podstawowe dziedziny kultury symbolicznej Kulturę symboliczną cechuje powiązanie charakteru autotelicznego stanowiącego jej wyróżnik gatunkowy, z pewnymi funkcjami instrumentalnymi, które wypada uznać za wtórne. Religia. Jeśli religię rozumiemy jako kontakt wyznawców z sacrum, to za jej podstawową cechę możemy uznać autoteliczność. Jest to przeżycie całkowicie bezinteresowne. Taki typ religijności realizują jedynie mistyczne odłamy różnych religii, w praktyce natomiast dominujący typ religijności cechuje instrumentalne pojmowanie religii. Istnieją dwie postacie instrumentalizmu religijnego: eschatologiczny – odnoszący się do ostatecznych pośmiertnych losów człowieka. Troska o zbawienie daleka jest od bezinteresowności; bardziej wiąże się z lękiem przed potępieniem wiecznym niż z pragnieniem osiągnięcia kontaktu z bóstwem. doczesny – religię traktuje się jako narzędzie zjednania sobie bóstwa , uzyskania od niego pomocy we wszystkich życiowych potrzebach. Potrzeba opieki i pomocy ze strony bóstwa jest zbyt silna , by mogło ją zdominować czysto bezinteresowne pragnienie kontaktu z bogiem. Dlatego wydaje się, że instrumentalizm religii warunkuje jej istnienie. Nauka. W nauce jeszcze bardziej niż w religii istnieje dwoistość charakteru autotelicznego i funkcji instrumentalnych. Nauka jest wynikiem potrzeby poznania. Ciekawość poznawcza człowieka ma jednak funkcje praktyczne, co nie oznacza , że każde poznanie ma instrumentalny charakter, a zwłaszcza, że ma praktyczną motywację. Autoteliczne motywy zdobywania wiedzy odgrywają dużą rolę w życiu każdego człowieka , odgrywały też doniosłą rolę w życiu wybitnych uczonych i twórców. Nauka ma cechy autoteliczne, cechy bezinteresowności, funkcje jej jednak – podobnie jak w przypadku religii – nie są wyłącznie autoteliczne. Z tą różnicą , że instrumentalizm religii opiera się na wierze, ma więc charakter subiektywny. Instrumentalność nauki jest sprawdzalna empirycznie, ma więc charakter obiektywny. Sztuka. Potocznie mówiąc o kulturze jakiegoś kraju mamy na myśli w szczególności sztukę. Koncepcja autoteliczności i bezinteresowności kultury powstała właśnie w związku ze sztuką. Doświadczenie estetyczne jest związane jedynie z bezinteresowną satysfakcją , jakiej dostarcza kontakt z danym dziełem sztuki. W kontakcie ze sztuką człowiek koncentruje się na 20 samym przekazie artystycznym; koncentracja ta pozwala człowiekowi na bezpośrednie zaspokojenie istotnych jego potrzeb. Warunkiem przeżycia artystycznego, jego pełni i skuteczności , jest pełne zatopienie się w doznaniu, wykluczające myśl o czymś innym. Istnieją dwie cechy autoteliczności kultury symbolicznej, a więc i sztuki: 1. Kultura symboliczna stwarza możliwość zaspokojenia jakiś istotnych potrzeb człowieka poprzez czynność tylko symboliczną 2. Służy bezpośredniemu zaspokojeniu potrzeb religijnych, poznawczych, estetycznych, ludycznych, nie będących bezpośrednio związane z potrzebami człowieka jako istoty biologicznej i jako członka społeczeństwa. W sztuce również występuje instrumentalne odniesienie do praktyki życiowej. Sztuka spełnia również ważne zadania społeczne. Dzieła sztuki od wieków służyły uświetnianiu różnych celów: religijnych , politycznych , publicznych i prywatnych. Jednak autoteliczność wartości kultury symbolicznej zaznacza się wyraźniej na przykładzie sztuki niż w innych dziedzinach tej kultury. Sztuka nie ma bowiem bezpośrednio żadnych skutków, chociaż może być tworzona ze względów komercyjnych czy praktycznych. Nie oznacza to jednak, że sztuka oddala się od realnego życia. „Przyjemnościowy” aspekt obcowania ze sztuką łączy się z wielostronnymi oddziaływaniami natury poznawczej i wychowawczej. Dzięki sztuce wzrasta ilość życiowych doświadczeń i bardziej wyrazista staje się świadomość wartości moralnych. Kształcą się umiejętności poznawcze, pełniejsza staje się wiedza o życiu, o świecie, zwiększają zainteresowania, doskonali proces myślenia. Bogatsza staje się wyobraźnia, a stosunki jednostki ludzkiej z innymi ludźmi – racjonalniejsze. Doskonali się wrażliwość estetyczna. Ponadto sztuka posiada wartości terapeutyczne. Zabawa. Johan Huizinga wymienia najbardziej charakterystyczne cechy zabawy. Zabawa jest swobodnym działaniem. Zabawa jest wykraczaniem z sfery życia „zwykłego” w sferę aktywności o swoistych cechach i tendencjach. Zabawa różni się od zwyczajnego życia swym miejscem i okresem swego trwania. „Rozgrywa się” w obrębie określonych granic i przestrzeni. Zaczyna się i w pewnym określonym momencie się kończy. Zostaje „rozegrana”. W obrębie miejsca zabawy panuje swoisty porządek , wymagający respektowania obowiązujących reguł. W zabawie występuje element napięcia; oznacza on niepewność, szansę. Element napięcia daje czynności zabawy pewną zawartość etyczną: angażuje determinację gracza , jego odwagę wytrzymałość, wolę zwycięstwa a także jego lojalność wobec reguł gry. Huizinga określa zabawę jako „cel sam w sobie”. Zabawa to wszelkie czynności , których zasadniczym motywem jest przyjemność związana z ich wykonywaniem. Zabawa jest więc autoteliczna. Jednak jej autoteliczność nie wyklucza funkcji instrumentalnych, które należy uznać za wtórne. Np. zabawa uczy dziecko zachowań , służących przygotowaniu go do przyszłej aktywności społecznej. W jakimś stopniu jest to obecne w życiu dorosłych, ich działalność w: sztuce, życiu towarzyskim, handlu, gospodarce, polityce, nauce czy wojnie przejawia cechy zabawy. Sztywny podział na dwie sfery: zabawę i życie serio nie ma podstaw w rzeczywistości. Huizinga uważał, że zabawa jest pierwotnym źródłem kultury. Zanim człowiek zaczął przejawiać zachowania kulturowe, wpierw, podobnie jak zwierzęta , przejawiał zachowania ludyczne zabawa jest starsza od kultury. Roger Caillois odwrócił tezę o pierwotności zabawy wobec kultury: zabawa może być początkiem kultury, ale może też być szczątkiem po kulturze. Pewne przedmioty przechodzą ze sfery powagi do sfery ludycznej, gdy tracą swą funkcjonalność i pierwotne znaczenie (łuk staje się zabawką gdy przestaje być przydatny jako broń). 21 3. Typy kultury symbolicznej A. Sposoby kulturalnej transmisji Kultura symboliczna złożonego społeczeństwa nie jest nigdy jednolita. Na jej zróżnicowanie wpływają warunki społeczne i ekonomiczne, podziały klasowe społeczeństwa , tradycje regionalne itd W takich społeczeństwach współistnieją trzy charakterystyczne typy kultury symbolicznej: kultura ludowa , popularna i elitarna. Kultury te możemy wyróżnić oceniając ich treść lub wyróżniając charakterystyczne formalne cechy twórczości i jej odbioru. Ową transmisję między twórcą a odbiorcami można scharakteryzować przez pojęcie trzech układów kultury: 1. Pierwotny układ kultury. W jej skład wchodzą: kultury pierwotne i kultury wspólnot tradycyjnego typu (małe społeczności lokalne). Układ ten charakteryzuje się przewagą styczności bezpośrednich (twarzą w twarz) i nieformalnych. Komunikowanie w takich wspólnotach jest ułatwione dzięki bliskości psychofizycznej jej członków, podobieństwu ich życiowych losów i doświadczeń. 2. Drugi układ kultury. Oparty jest również na stycznościach bezpośrednich , ale przy równoczesnym występowaniu kontaktów formalnych, pomiędzy ludźmi występującymi w stosunku do siebie w ściśle określonych rolach. Interakcja ma między nimi charakter zinstytucjonalizowany. Funkcja nadawcy ma charakter profesjonalny – określa jego rolę społeczną. Rola odbiorcy jest nietrwała , jest on przejściowo pacjentem, uczniem itd. 3. Trzeci układ kultury. Opiera się głównie na środkach pośredniego komunikowania , stąd między odbiorcą a nadawcą zachodzi pośredni typ kontaktu. Na poziomie nadawców istnieje znaczna formalizacja , natomiast na biegunie odbiorców trzeci układ ma charakter na wskroś nieformalny; odbiorcy przekazów (czytelnik, widz), znajdują się w sytuacji niesformalizowanej. Ten układ kultury można sprowadzić do kultury masowych środków komunikowania i określić jako układ tych środków i właściwych im cech sytuacji komunikacyjnej. B. Charakterystyka typów kultury symbolicznej. Kultura ludowa. Występuje w tradycyjnych społecznościach lokalnych, zwłaszcza wiejskich, ale może też obejmować całe narody. K.L. jest kulturą pierwszego układu: cechuje ją niezawodowa twórczość i bezpośrednie przekazywanie w drodze ustnej tradycji. Jest komunikatywna i łatwa w odbiorze dla członków danej społeczności. Kultura ludowa jest demokratyczna , tj. dostępna bez jakichkolwiek ograniczeń wszystkim członkom społeczności oraz spontaniczna i wolna od alienacji. Kultura popularna. Inaczej kultura masowa. Kultura popularna jest tworzona przez profesjonalistów, szeroko rozpowszechniona , łatwa do nabycia i odbioru dzięki prostocie i przystępności swych treści. Kultura popularna wyraża się przede wszystkim w takich formach sztuki, które służą rozrywce. Zwolennicy kultury popularnej podkreślają jej demokratyczny charakter: jest dostępna dla wszystkich warstw społecznych i uwzględnia faktyczne gusty najliczniejszej warstwy społecznej. „Wrogowie” zarzucają jej głównie to, że nie jest twórcza i oryginalna oraz , że jest środkiem manipulowania ludźmi w celach komercyjnych i politycznych. Sztuka popularna jest w dużej mierze mimetyczna i jest doświadczana jako przedmiot przeżyć zastępczych. Kultura elitarna. Składa się na nią oryginalna twórczość uznana za taką przez wykwalifikowanych fachowców i krytyków artystycznych. W odbiorze treści tej kultury niezbędne są szczególne kwalifikacje. Jest to kultura tworzona i odbierana przez elitę. Wyraża się ona przede wszystkim w sztuce; sztuka ta odrzuca mimetyzm i nastawiona jest na 22 formę. Stąd postać sztuki zamyka się w wąskim gronie samego środowiska twórców i krytyków. W obrębie kultury elitarnej powstają arcydzieła , wchodzące do dorobku kulturalnego ludzkości. Ale powstają też dzieła dziwaczne, które nie wejdą do historii. W kulturze elitarnej trwa bowiem – proces ciągłych twórczych poszukiwań i przekształceń , dzięki czemu wytycza ona drogi dalszego rozwoju kultury. Kultura elitarna w jakimś stopniu inspiruje kulturę masową , chroniąc ją przed skostnieniem i wyjałowieniem. Obecnie jesteśmy świadkami zacierania się różnic między k. elitarną a masową . 4. Kultura narodowa Kultura narodowa to zespół elementów kulturowych charakterystycznych dla członków danego narodu, rozumianych jako dziedzictwo przodków, które należy znać i kultywować. Elementy k.l. pełnią funkcję integrującą członków danej zbiorowości społecznej oraz podtrzymują system społeczny. Stanowią podstawę integracji , a także ciągłości, trwania i rozwoju; wyznaczają swoiste widzenie przeszłości , teraźniejszości i przyszłości własnego narodu. Kultura narodowa nie jest całkowicie jednolita; występują w niej liczne warianty obyczajów, dialektów, różne stopnie znajomości klasycznych treści artystycznych i literackich. Różnorodność wytworów kulturowych sprawia , że obraz kultury zyskuje na barwie, nie jest monotonny. Mimo tych odrębności kultura narodowa pozostaje pewną „całością kulturową”. Dziś, gdy świat staje się globalną wioską , następuje pewne wymieszanie elementów kultur narodowych. Zespół podstawowych treści kultury narodowej odznacza się pewną trwałością , ale nie jest niezmienny. Kanon kultury narodowej jest ważnym czynnikiem kształtującym i utrwalającym tożsamość kultury danej grupy. Problem zachowania odrębności kultur narodowych w jaskrawy sposób zaistniał w XX wieku. U jego schyłku pojawiły się nurty postmodernizmu i kontrkultury, odwracające się od narodowych kanonów proponują kulturę bez granic, kulturę międzynarodową. Szczególnie zaś upowszechnienie środków masowego przekazu postawiło pod znakiem pytania zachowanie odrębności kultury narodowej. Żadna kultura nie rozwija się czerpiąc tylko ze swoich źródeł. Jednak w dobie masmediów nastąpiło zwielokrotnienie zapożyczeń. Nie oznacza to jednak zerwania identyfikacji z własną kulturą narodową. DEFINICJE HERSKOVITS (ontologiczny status kultury) “Kultury się uczymy; wywodzi się z biologicznych, środowiskowych i historycznych elementów ludzkiej egzystencji; jest zorganizowana, dynamiczna, wieloaspektowa i zmienna; występują w niej pewne prawidłowości (możliwość analizy); jest instrumentem przystosowania jednostki do całokształtu otoczenia.” KLUCKHOHN (introspekcja, psychologia ogólna) “Kultura jest historycznie ukształtowanym systemem jawnych i ukrytych modeli życia, które w każdej chwili skłonni są podzielać wszyscy (lub specjalnie wyznaczeni) członkowie grupy. “ CZARNOWSKI (ujęcie socjologiczno - historyczne) “Kultura jest całokształtem zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych się rozszerzać przestrzennie i terytorialnie.” SUCHODOLSKI (uogólniona; podpadająca pod fil. materialistyczną) 23 “Kultura to całokształt dorobku ludzkości, społecznie utrwalony, gromadzony w ciągu jej dziejów, stale wzbogacany nowymi działaniami twórczymi i pracą wszystkich społeczeństw.” KŁOSKOWSKA (luźny zbiór elementów) “Kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi dla wspólnych dla zbiorowości znaków wykształconych i przyswojonych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań.” RALPH LINTON (punkt odniesienia - psychologia społeczna - 2 osoby) “Kultura jest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich znaczeń, których składowe elementy są wspólne dla danego społeczeństwa i w obrębie jego przekazywane.” UMBERTO ECO (ujęcie semiotyczne nadbudowane na strukturalizmie) “Kultura jest to wszelka interwencja ludzka wobec danych przyrody, przekształconych w ten sposób, by można je łączyć w jakąś relację społeczną.” SIEGMUND FREUD (ujęcie genetyczne) “Kultura to wszelkie względy, w których życie człowieka wzniosło się ponad stan zwierzęcy, który różnie się od życia zwierząt, przy czym neguje się rozdzielanie kultury od cywilizacji” EDWARD TAYLOR (pierwsza uniwersalistyczna, niewartościująca, opisowo-wyliczająca) “Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, która obejmuje: wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa.” ALFRED WEBER (XIX - wieczna, niewartościująca) “Kultura, to zespół wartości duchowych realizowanych w przeżyciach jednostek dla celów nieutylitarnych w dziedzinach literatury, sztuki, teatru, filmu, muzyki i filozofii jako sztuki myślenia.” ADELUNG (definicja “oświeceniowa”) “Wyszlachetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych i fizycznych sił człowieka albo całego ludu. Słowo to oznacza zarówno oświecenie jak i uszlachetnienie rozumu przez wyzwolenie go z przesądów oraz ogładę i uszlachetnienie obyczajów.” 24 25
