ANTROPOLOGIA KULTUROWA

Czym jest antropologia kulturowa?
Antropologia jako taka jest filozofią człowieka a zarazem nauką o człowieku. W
europejskiej tradycji naukowej dzieli się na wiele dziedzin:



Antropologia społeczna (kim jest człowiek)
Antropologia fizyczna (zróżnicowanie typów fizycznych człowieka np. rasa)
Antropologia biblijna (dialog między Bogiem a człowiekiem, wizja człowieka w
Biblii)
W wielu nurtach człowiek jest różnie postrzegany. Antropologia rozstrzyga jak się
kształtować w ramach społeczno-kulturalnych. Na ile wymiar społeczny wpływał na
możliwości i zdolności kultury. Nie można zredukować do fizycznego rozumienia człowieka.
Nauka ta dąży do ustalenia relacji pomiędzy wszystkimi wymiarami człowieka, a głównie
wymiaru społecznego. Antropologia pokrywa się z przedmiotem socjologii, a jej odrębność
rozwijała się przynajmniej od poł. XIX wieku. Tak jak socjologia jest w fazie rozwoju. Jest
refleksją nad człowiekiem jako istotą zdolną do tworzenia kultury i organizacji społecznych.
Antropologia kultury i organizacji społecznej jest dyscypliną, która łączy w jedną
całość kulturę i społeczeństwo. Nauka ta opiera się na podstawach filozofii, psychologii,
etnografii, archeologii, etnologii i historii. Do najwybitniejszych przedstawicieli XIX wieku
należą Morgan (USA) i Taylor (Anglia) którzy dali podstawy tej dyscyplinie jaką jest
antropologia kulturowa.
Antropologia społeczna (kulturowa) w XX wieku nie zerwała łączności z
antropologią fizyczną (przyrodniczą), ale badając cechy fizyczne człowieka poddawała
analizie tylko biologiczne cechy człowieka. Człowiek w kulturze nie działa jak zwierzę, nie
ma elementu który łączyłby świat człowieka i zwierzęcia. Tylko człowiek może świat kultury
wyjaśnić, jest wolny. Nie tylko tworzy kulturę ale i jej organizację, bada element
instytucjonalny i świadomościowy.
ANTROPOLOG - to człowiek który analizuje fakt antropologii, często mamy do
czynienia z elementami kulturowymi ale nie widzimy tego jako całości. Aby poznać całość
należy odnieść się do całego procesu. Antropolog bada społeczeństwo poprzez porównywanie
społeczeństw różnego typu.
ANTROPOLOGIA KULTUROWA A SOCJOLOGIA
Antropologia kulturowa zaczęła się wyraźnie upodabniać do socjologii przez to, że zaczęła
badać nie tylko społeczeństwa pierwotne, ale i współczesne. Antropologia sięga tez do
znanych, ale też tworzy nowe metody badawcze. Przechodzi od badań nad społecznościami
plemiennymi do grup etnicznych, miejskich, mniejszości kulturowych etnicznych, religijnych.
Szczególnie nowym i zaskakującym obszarem antropologicznym stała się problematyka
narodów. Antropologia sąsiaduje z innymi dyscyplinami nauk społecznych, a z socjologią
głównie. Wielu naukowców mówi wprost: socjologii nie można uprawiać bez antropologii.
CYWILIZACJA- początkowo utożsamiana jako szlachetność postępowania ludzi.
Cywilizacja jest to forma społeczna w której dostrzega się potrzeby i sprawy obywatela.
 Cywilizacje etymologiczne - „cywis” znaczy „obywatel”; jest to też formacja
społeczna gdzie dostrzega się sprawy dotyczące obywateli; określa stan
kondycji państwa.
 Cywilizacja w antropologii - jest to całość ludzkiego życia: organizacja, cele,
wierzenia, religia.
Współczesna myśl społeczna (kulturowa i cywilizacyjna) jest bardzo różnorodna, jej
elementy:
 Cywilizacja jako podstawa kultury
 Cywilizacja jako zmierzch kultury
 Kultura jest twórcza , rozwija
Rozumienie ich zależy od sposobu pojmowania człowieka, co prowadzi do
utożsamienia tych pojęć.
Cywilizacja wg Kroebera jest cywilizacją materialną, techniczną, a kultura realizuje
się poprzez walory artystyczne, religijne i ma wymiar społeczny. Cywilizacja odnosi się do
życia materialnego (przez społeczeństwo rolnicze, społeczeństwo przemysłowe)- poziom
wiedzy ludzi wpływa na dorobek cywilizacji. Kultura w wymiarze duchowym oznacza naukę,
sztukę, moralność, filozofię. Cywilizacja i kultura sąsiadują ze sobą, nawet mogą na siebie
nachodzić, zbliżają do siebie i nigdy się od siebie nie izolują.
KULTURA – ma swoją ciągłą historię, każdy socjolog pyta o źródła kultury. Termin
„kultura” z łaciny oznacza uprawę roli. Kulturą jest działania, uprawianie, człowiek jest
bytem działającym, aktywnym. Z biegiem czasu rozumienie uprawy roli zostało przeniesione
na wymiar duchowy człowieka. Kulturą stawało się wszystko co prowadziło do
uszlachetnienia ludzkiego umysłu, duszy. Dzisiaj kultura jest kontynuacją tego co starożytni
Grecy rozumieli pod słowem uprawa- wychowanie człowieka w charakterze społecznym i
kulturowym, działanie na rzecz wychowania. Współcześnie obejmuje naukę, sztukę,
moralność, religię czy filozofię. Kultura to ludzie mający wyraźne pragnienia poznawcze,
którzy chronieni są w swoim działaniu przez prawo.
Laudman wyróżnił 3 pojęcia kultury:
1. wartość przejawiająca względem barmaryzm i prymitywizm
2. osadzona na fenomenie człowieka (nie da się mówić o kulturze bez udziału
człowieka)
3. aspekt historyczno - etnologiczny
Mówiąc o kulturze należy rozgraniczyć jej zasięg kultury wg niego może odnosić się do:
 jednostki
 grupy społecznej
 całego społeczeństwa
Kultura jest wg niego ponadpaństwowa (ponadnarodowa) i może być:
 islamska
 orientalna
 atlantycka
 śródziemnomorska
Kroeber i Kluckhohn wyróżnili 3 typy kultury:
1. wyliczająco-opisująca
2. historyczna
3. psychologiczna
Edward Taylor mówi, że kultura bądź cywilizacja to złożona całość obejmująca
wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki
nabyte przez człowieka jako człowieka społeczeństwa.
Czarnowski zwraca natomiast uwagę na aspekt historyczny - kultura jest to układ
faktów historyczno - społecznych, elementów dorobku określonego społeczeństwa. Twórcy to
nie tylko ludzie ale też np. szympansy, gdyż konstruują narzędzia pomocnicze.
Ogół definicji kultury możemy wyrazić w dwóch modelach:
1. Model humanistyczny.
2. Model empiryczno – technokratyczny – kultura jest wytworem postaw moralnych.
1.
2.
3.
4.
Typologia kultury wg filozofii:
Model naturalistyczny
Model panteistyczny
Model humanistyczno – antropologiczny
Model personalistyczny
Dwa pierwsze modele akcentują pochodność kultury od świata materialnego. Dwa
kolejne – od człowieka.
Personaliści uważali że kultura jest tworem człowieka, przeznaczonym dla niego
samego. Nie można uprawiać nauk o kulturze bez zaplecza osobowego. Kultura jest czynem
człowieka, przejawem jego działania. Poprzez te działania realizuje różne wartości. Poprzez
kulturę nawiązuje człowiek kontakt ze światem.
Kultura personalistyczna- filozofia wprowadza nas do świata wartości, poznania
przejawów całości kultury, tego o było wczoraj i jest dzisiaj. Filozofia ma charakter
deskryptywny. Nie wyrażamy jej przez normy, skalę sądów. Opis ten funkcjonuje w obszarze
wielu nauk. Antropologia kulturowa stara się szukać, identyfikować pewnych uniwersalnych
elementów. Aby to osiągnąć musi badać formy. Formy te są zróżnicowane i tu właśnie jest
problem i dlatego u wielu autorów dyscyplina zajmuje się badaniem odmiennych warunków
życia.
R. Benedict pisze „antropologia koncentruje swoją uwagę na tych cechach
wytwórczych, konwencjach i wartościach, które odróżniają daną społeczność od innych
(zwraca więc uwagę na odmienność). Jej największym dziełem są „Wzory kultury”. Wzór
kulturowy to mniej lub bardziej ustalony sposób zachowywania się i myślenia w danej
zbiorowości lub znamienny dla tej zbiorowości układ cech kulturowych. Wzór kulturowy
określa, jak jednostka powinna reagować na sytuacje uważane za ważne dla niej samej i dla
grupy, do której należy, aby zachowywać się zgodnie z jej oczekiwaniami i nie popaść w
konflikt z innymi członkami grupy. W minionych stuleciach zdarzało się znajdować w
Europie porzucone dzieci. Zawsze stwierdzano pomiędzy nimi duże podobieństwo. Były to
dzieci porzucone jako niemowlaki i jedyne czego im brakowało to towarzystwa istot
własnego rodzaju, co wyostrzyłoby ludzkie zdolności i nadałoby im ludzką formę.
Współcześnie nie spotykamy już dzikich dzieci. Ale każdy przypadek adoptowania dziecka
przez ludzi innej rasy i kultury dowodzi powyższej tezy: dziecko urodzone na Wschodzie,
zaadoptowane przez rodzinę z Zachodu, uczy się angielskiego, przejawia wobec swych
przybranych rodziców postawę właściwą dzieciom, z którymi się bawi. Drogą uczenia
przyswaja sobie cały zespół cech kulturowych właściwych społeczeństwu, które je przyjęło.
Ten sam proces na większą skalę zachodzi w przypadku, kiedy cale ludy w ciągu kilku
pokoleń porzucają swą tradycyjną kulturę i przyjmują zwyczaje grupy obcej.
Wg Benedict: Tym, co rzeczywiście wiąże ludzi ze sobą, jest typ ich kultury - wspólne idee i
sposób życia.
Lewis pisze „antropologia jest badaniem systemów ludzkiej różnorodności i bierze
ona swój początek z fascynacji odmiennością kulturową. Bada nie tyle ludzi co ludy”. To
podejście jest o tyle ciekawe, że kultura jest własnością autonomicznych społeczności. W
antropologii stawia się na zainteresowanie różnorodnością i odmiennością, które to
zainteresowanie odnoszone było do społeczeństw odmiennych. Pierwsi antropologowie
zwracali na to uwagę, stawiając pytanie dlaczego kultury kręgu europejskiego nie przystają do
obcych kultury, które były poznawane przez przekaz historyczny, źródłowy. Kultury przed
europejskie odległe od kulturowej identyfikacji w warunkach dzisiejszej Europy spostrzegali
niemal egzotycznie. Pytali też o źródła tej odmienności. Był to materiał pierwotny dla
rodzącej się antropologii. Ważne stawało się pytanie o przyczyny tej odmienności.
KULTURA POSTMODERNISTYCZNA
Postmodernizm – jako termin pierwszy raz użyty przez Jeana Francaisa Lyotarda w 1970r.
Miał wiele odmian np. we Francji, Niemczech a także w Polsce za sprawą Zygmunta
Baumana. Główne pytanie postmodernistów: jaka jest relacja postmodernistyczna
oznaczająca współczesny świat i modernizmu. Niektórzy uważają ze istnieje miedzy nimi
konflikt inni uważają ze modernizm się nie skończył. W rzeczywistości jednak
postmodernizm jest korektą modernizmu, próbą przezwyciężenia jego braków i pomyłek.
Istotę postmodernizmu stanowią:
1. podkreślenie antysystemowości filozoficznej postmodernizmu (jest krytyczny
wobec dotychczasowej filozofii).
2. jednocześnie wyraźnie utożsamia się z modernizmem, mimo że nie jest z nim
tożsamy.
3. absolutyzuje wolność- nie prawda, ale wolność jest ważna.
4. usuwa etykę życia publicznego- wartości podstawowe współczesnego
człowieka są nieistotne, gdyż są one ważne tylko dla niego. Jest to negacja
tzw. praw obiektywnych, przestrzeń musi być neutralna programowo i
ideologicznie.
5. życie społeczne jest rodzajem konwencji- człowiek jest w społeczeństwie
bardziej ze strachu niż z własnej woli.
6. wszystkie zdolności poznawcze mieszczą się na poziomie wolności.
7. społeczeństwo to wolne jednostki komunikujące się ze sobą.
8. przenosi ciężar odpowiedzialności z intelektu na postawę.
9. nie ma kategorii „społeczny” tylko „indywidualny”, każdy obiektywnie
definiuje kulturę- subiektywizm kulturowy podniesiony jest do rangi wartości.
10. badanie kultury (zwłaszcza obcej) jest ingerencją nieuprawnioną, jest
naruszeniem świata tubylców.
11. zbliża się do socjologii obejmując swym działaniem badawczym
społeczeństwa pierwotne.
12. stała się aspektem tzw. „społeczeństwa europejskiego” i antropologia wciąż
dostosowuje swoje metody badawcze do współczesnego świata.
POSTMODERNIZM W ODNIESIENIU DO LITERATURY I KULTURY
Dyskurs filozoficzny doprowadził do tego, że postmoderniści zaczęli zacierać różnicę między
filozofia liberalną, kulturową. Ich krytyka wobec klasycznych ujęć filozofii i kultury bywa
odbierana jako proklamacja końca tych dyscyplin. Świat jest grą językową, ciągiem
osobowych skojarzeń, areną jednego z wielu w życiu treningów. Człowiek powinien ćwiczyć
te wartości, które są ważne dla niego. Na gruncie antropologii kulturowej postmodernizm
propaguje relatywizm kulturowy, będący konsekwencja przełamania, a nie istnienia praw
obiektywnych. Badanie obcej kultury jest nieuprawniona ingerencją, narzucanie tubylcom
obrazu świata w kategoriach pojęciowych wraz z systemem wartości badacza. Podkreśla się
potrzebę badania obcej kultury. Antropolog badaną kulturę powinien badać ich własnym
językiem, likwidować uprzedzenia, eliminować wpływ własnej kultury. Postmodernizm
powoływał się na dekonstrukcjonizm. Tworzył monografię, w której więcej uwagi poświęcają
sobie samym aniżeli badanej kulturze.
GLOBALIZACJA- po raz pierwszy nazwy tej użył Marchel McCorchen- „Świat jest dziś
globalna wioską”. W wyniku rozwoju elektronicznych środków komunikacji ludzie żyjący w
tej globalnej wiosce zmuszeni są do zmiany form i rozwiązywania problemów w sytuacji
konfliktowej. Globalizacja jest procesem poprzez który świat staje się w coraz większym
stopniu jednym wspólnym miejscem, stąd w jego ujęciu jednostką analizy naukowych
dociekań powinien stać się globalny system a nie jego części. Robertson twierdzi, że
globalizacja nie bada składników, ale całość. Istotną wagę mają tu przekształcenia w sferze
kultury.
Wg Anthonego Giddensa globalizacja jest skomplikowanym zbiorem procesów, które często
działają przeciwstawnie powodując powstawanie konfliktów. Podziałów oraz nowych form
stratyfikacji społecznej.
W wyniku globalizacji następuje:
1. intensyfikacja wydarzeń społecznych w wymiarze światowym
2. Integracja światowej gospodarki
3. wzrost ponadnarodowych relacji między ludźmi
Globalizacja może być w wersji:
1. mini- inwestycje w skali światowej, handel bez granic, wdrażanie nowych
technologii, produkcja przy współudziale instytucji finansowych, wzmacnianie
systemu demokratycznego.
2. maksi- jest konsekwencją wersji mini, gdyż przynosi następstwa takie jak:
migracje w skali światowej, zmniejszenie znaczenia państw narodowych,
zmianę kultury języka, zagrożenie środowiska naturalnego, etniczne i religijne
konflikty, rozszerzenie rynku turystycznego, wzrost przestępczości
zorganizowanej.
W sferze kultury nakładają się na siebie 3 procesy:
1. komercjalizacji
2. uniformizacji
3. włączenia wartości regionalnych do światowego obiegu dóbr i wartości kulturalnych.
Kultura w kontekście globalizacji każe nam się zastanowić nad faktem globalnego systemu
kulturowego. Kultura globalna powstaje w wyniku zjawisk społecznych i kulturowych tj.:
1. światowy system komunikacji elektronicznej
2. globalne wzory konsumpcji
3. upowszechnienie się kosmopolitycznych stylów życia
4. pojawienie się globalnych wydarzeń sportowych i nowych form ich przeżywania
5. rozwój globalnego systemu militarnego
6. uznanie ogólnoświatowego kryzysu ekologicznego
7. pojawienie się ogólnoświatowych chorób
8. tworzenie globalnych ruchów, które reaktywują upadłą ideologię
9. dalszy rozwój koncepcji praw człowieka, ale z przejawami niemocy w ich realizacji
np. Tybet
10. wymiana i dialog między religiami
Zygmunt Bauman i Piotr Sztompka zbadali przejawy zmian kulturowych w kontekście
globalizacji. Wyróżnili nurty zmian:
1. nurt pierwszy, który znamionuje wyłonienie się nowej cywilizacji, kultury globalnej.
Zbiór procesów i zjawisk, w którym pojawia się mnóstwo zależności, nieznacznych
jeszcze korzyści, ale i może zagrożeń.
2. nurt drugi- wskazuje na amerykanizację kultury, bo jest ona podobna globalnej
kultury. Kultura amerykańska ujednolica kulturę we współczesnym świecie np.
McDonalizacja.
3. nurt trzeci- globalny pluralizm kulturowy, w dobie tendencji ujednolicenia kultur,
pluralistyczne spojrzenie jest istotne. Lokalność trzeba jak najwięcej włączać w
działania kulturowe poprzez ukazanie stopnia atrakcyjności.
RELIGIA W ŚWIECIE ANTROPOLIOGII KULTUROWEJ
Pierwsza definicja religii należy do dyfuzjonistów. Taylor uważał religię jako wiarę w
istoty duchowe, za najbardziej podstawowa formę uznał animizm. Animizm utożsamiał się z
wiarą, która przypisywała nadnaturalne moce przyrodzie ożywionej i nieożywionej. Był to
kult przyrody, który z biegiem czasu rozszerzał się na kult duszy przodków plemiennych.
Ewolucjoniści i dyfuzjoniści wypracowali koncepcję religii, która można traktować jako idee
zachowania, związane z niewytłumaczalnymi rzeczami, których odbiciem są zjawiska.
Zjawiska te sprawują kontrolę nad życiem ludzkim i jego losami.
Współcześnie ujmuje się religię w następujący sposób: uwydatnia się dwie podstawowe
tendencje:
1. pierwsza o rodowodzie materialistycznym- poszukuje wyjaśnienia zjawisk
religijnych w cechach organizacji społecznych jak i w konfliktach życia społecznego.
Ruchy religijne są efektem napięć politycznych.
2. druga tendencja jest właściwością ujęć strukturalistycznych pochodzących od Levi
Straussa. Wykazywał on, że religijność jest niezależna od życia społecznego.
Podkreślał, że założeniem życia nawet ludzi pierwotnych było działanie intelektu.
Religie należy rozumieć w kategoriach symbolicznych, naturalnych, bez odwoływania
się do czynników zewnętrznych. Religia u Straussa jest kategoria samodzielną.
Funkcjonaliści rozumieli religie jako pochodna organizacji społecznej.
Durkheim zauważył, że celem rytuałów religijnych jest przekazywanie sentymentów i
pragnień, od których zależy jedność społeczeństwa.
Bronisław Malinowski podobnie doceniał społeczne funkcje religii, choć początkowo
uważał, że nie są one pierwszoplanowe. Wg niego religia pełni dużą rolę w uświęcaniu
społeczeństwa- staje się ono coraz lepsze. Normy wypływają z samej istoty religii.
Max Weber doceniał znaczenie religii jako zorganizowanej formy kultu i instytucji
zorganizowanego kapłaństwa. Wskazał, że kapłan jest znacząco odrębny od maga, szamana.
Celem rytuału religijnego jest wyrażenie prawdziwości poprzez kult w przejawie zbiorowym.
Mircea Eliade- rumuński wybitny religioznawca. Twórca koncepcji mającej na celu
rozróżnienie tego co świeckie i święte w człowieku. Wyróżnił dwa czasy:
1. czas świecki- historyczny, poznawalny i odwracalny.
2. czas boski- wieczny i nieskończony.
Człowiek żyje równolegle w rzeczywistości świeckiej i boskiej.
Wyróżnił on funkcje kulturowe istniejące w systemie magiczno-religinym:
1. religia dostarcza uporządkowanego porządku na to jak zbudowany jest świat, jak
powstał, jak działa i gdzie jest w nim miejsce dla człowieka. Religia redukuje lęki,
niepokoje istnienia człowieka, staje się metodą poznawania rzeczywistości. Człowiek
w kontekście religijnym nabiera pewności swojego istnienia.
2. ugruntowuje solidność poprzez wspólne uczestnictwo w rytuałach, wspólna akceptację
wierzeń, identyfikuje jednostkę z grupą.
Antropolodzy wyodrębnili 3 rodzaje wierzeń funkcjonujących w każdej ludzkiej kulturze:
1. wierzenia nuklearne (zasadnicze i niepodważalne)
2. wierzenia pomocnicze- stanowiące osobna koncepcję dogmatu religijnego
3. wierzenia peryferyjne- do których nie ma pewności, stają się płynne.
KULTURA KONSUPMCJI JAKO ISTOTNY PZREJAW GLOBALIZACJI I
PONOWOCZESNOŚCI
Dzisiejsze społeczeństwo w sensie kulturowym jest społeczeństwie konsumpcyjnym.
Socjologowie stwierdzają, że zjawisko konsumpcji znacząco upodabnia współczesne kultury
społeczne do siebie. W sensie kulturowym stajemy się społeczeństwem konsumpcyjnym.
CZYNNIKI SPOŁECZNE I KULTUROWE WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ
SPOŁECZEŃSTWA KONSUPMCYJNEGO I DYNAMIKA JESGO ROZWOJU
John Brewer wyróżnił cechy społeczeństwa konsumpcyjnego:
1. różnorodność oferty dóbr konsumpcyjnych uległa rozszerzeniu tak, że jest
zorientowana nie tylko na potrzeby podstawowe, ale rozszerza się na potrzeby
związane z przyjemnością, przy czym te drugie zaczynają dominować. Ta żądza
posiadania obejmuje sferę pragnień, potrzeby uzasadniające funkcje podstawowe
zeszły na plan dalszy.
2. rozwój skomplikowanych systemów komunikowania wpłynął na wyposażenie
produktów i znaczenie symboliczne. Konsumenci postrzegają produkty poprzez ich
reklamę, marketing, presję środowiskową.
3. kształtowanie obszarów, przedmiotów konsumpcji jako sfery mody, gustu, stylu życia.
Obiekty konsumpcyjne stają się środkiem do indywidualizacji życia, kreowania jego
stylu i demonstrowania go na zewnątrz.
4. istotny rozwój kategorii „konsument”- nie jest już on kojarzony z ochrona jego
interesów, to jego identyfikacja z określonymi rolami w społeczeństwie i z innymi
konsumentami.
5. kultura konsumpcyjna staje się ostatecznym etapem społeczeństwa kapitalistycznego.
To powoduje, że konsumpcjonizm przewartościowuje systemy wartości w tym sensie,
że konsumpcja zajmuje z nich miejsce naczelne.
6. instytucjonalizacja krytyki konsumpcji jako wynik masowych zagrożeń konsumpcji
dla społeczeństwa i środowiska naturalnego. Niszczy ona integracje i organizacje
społeczną. Zaczyna się krytyka reklamy, manipulacji.
Cały wiek XX z jego doświadczeniem skutkował zmiana znaczenia dóbr. Mniej więcej od
100 lat dobru nadaje się znaczenie często symboliczne po to aby wpływać na emocje
konsumenta, stąd antropolodzy stawiają pytanie: jak to się dzieje, że rewolucja
konsumpcyjna zdominowała współczesną kulturę? Konsumpcyjny punkt widzenia zaczyna
odgrywać główna rolę w stylu życia, hierarchii wartości, przesuwa się punkt widzenia na
stronę prestiżu nie tylko dóbr ale i i symboliki. Ta postawa wg antropologów uniezależnia się
od wpływu kultury, staje się jej segmentem dominującym w kulturze. W świecie
wyzwolenia konsumpcjonizmu z kultury poszerza się na sferę indywidualizmu.
EWOLUCJONIZM – pojęcie ewolucjonizm powszechnie znane jest i odnoszone do
systemu poglądów w naukach biologicznych, zwłaszcza do poglądów Morgana i Darwina.
W znaczeniu filozoficznym to pogląd filozoficzny i naukowy wywodzący się głównie od
Spencera i głoszący, że rzeczywistość współczesna może być wyjaśniona jako wytwór
ewolucji (rozwoju), której podlegają rzeczy i zjawiska. Ewolucjonizm dąży do rozwojowego
ujmowania zjawisk, a zatem do wyjaśnienia genezy faktów i poszukiwania praw
rozwojowych oraz do oceny zdarzeń z punktu widzenia kryteriów postępu widzenia kryteriów
postępu ( rozwoju).
Między innymi marksiści nawiązywali do ewolucyjnych teorii rozwoju, a prace Morgana,
zwłaszcza dotyczące teorii rodziny Engels zaliczył do wydarzeń epokowych.
W naukach społecznych ewolucjonizm głosi pogląd, że świat zmienia się stopniowo, w
sposób ciągły i jednokierunkowy według tego samego schematu. Na skutek stopniowo
zachodzących zmian ilościowych i jakościowych następuje przechodzenie w sposób naturalny
od form niższych od wyższych – bardziej doskonałych.
Ewolucja jest tu identyczna z postępem. Tym samym procesom podlega kultura.
Ulega ona ewolucji od form prostszych do bardziej złożonych, od zjawisk homogenicznych
do heterogenicznych. Każda następna epoka stanowi podsumowanie i rozwinięcie dorobku
społeczno – kulturowego epoki poprzedniej.
Tylor głosi, że instytucje ustanawiane przez człowieka nakładają się na siebie
warstwami w szeregach zasadniczo takich samych na całej kuli ziemskiej, niezależnie od
różnic rasowych i językowych, kształtowane są przez podobną naturę ludzką, w odpowiednio
zmieniających się warunkach dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji.
Według Morgana ludzkość w swoim rozwoju przechodziła następujące „okresy
etniczne”:
a) okres początkowy – dzikości
b) okres barbarzyństwa, stanowiący wyższe stadium,
c) okres cywilizacji.
Okresom tym odpowiadały różne stany uspołecznienia – ustroje społeczne oraz typowy dlań
charakter i poziom kultury. Każdy z tych okresów dzieli się na trzy podokresy: starszy, średni
i ostatni.
Morgan jest także twórcą oryginalnej teorii rozwoju rodziny i pokrewieństwa. W
przeciwieństwie do Spencera, traktuje on rozwój ludzkości jako rozwój kultury, a rozwój
rodziny i systemów pokrewieństwa jako rozwój form organizacji społecznej będącej
wynikiem zmian zachodzących w kulturze. Na szczególną uwagę w ewolucjonizmie
zasługuje traktowanie człowieka jako część przyrody, dążenie do ujawnienia zjawisk
społecznych w aspekcie rozwoju i dociekanie ich genezy oraz umieszczenie w historycznym
kontekście.
W ewolucjonizmie klasycznym zwykło się wyróżniać trzy różne teorie ewolucji:
 Darwinowską teorię dobory naturalnego,
 Spencerowską dedukcją i spekulatywną teorię ewolucji uniwersalnej
 teorie ewolucji tworzoną przez historyków kultury, według której osiągnięcia
ludzkości są historią postępu ludzkiego umysłu.
Głównym reprezentantem trzeciej grupy jest E. Tylor, którego zdaniem w kategoriach
praw ludzkiego myślenia należy badać kulturę i jej ewolucję. Kładł on nacisk na element
twórczości w kulturze traktowanej jako produkt świadomej, racjonalnej myśli. To rozum
człowieka powoduje m.in. dla wyjaśnienia wielu tajemniczych zjawisk określoną formę
religii.
Uogólniając, dorobek ewolucjonistów klasycznych można zamknąć w kilku następujących
zdaniach:
1) Ewolucjonizm był pierwszym kierunkiem naukowym, który zakładał istnienie
ogólnego procesu rozwojowego wyrażonego przez zmiany w sferze społecznej czy
kulturowej.
2) Podejmując wyjaśnienie problemu, jakim była ewolucja kultury, formułował
jednocześnie prawa naukowe dotyczące rozwoju i zmiany.
3) Przyjmując założenie „psychicznej jedności człowieka”, generalnie przeciwstawiał się
wyjaśnieniu różnic kulturowych w kategoriach rasowych.
4) Akcentując rolę czynników wewnętrznych, przy wyjaśnianiu zmienności kulturowej
nie pomijał roli wpływów zewnętrznych.
5) Jako narzędziem mającym dostarczać obiektywnych danych i wyników posługiwał się
metodą porównawczą, która stanowiła odpowiednik techniki eksperymentalnych i
laboratoryjnych będących podstawą nauk fizycznych.
6) Na wskazane wyżej cechy powołują się współcześni badacze tworząc nową fazę myśli
ewolucjonistycznej – współczesny kierunek ewolucjonizmu w kulturze.
DYFUZJONIZM – to kierunek w etnografii i etnografii i etnologii, który nawiązuje do
ewolucjonizmu, aby się mu przeciwstawić. Za główny czynnik rozwoju uznaje zapożyczenie i
przenikanie wytworów kultury z jednej strony do drugiej, a zatem na drodze dyfuzji –
przenikania elementów. W badaniach chodzi o ustalenie, skąd pochodzi dany wytwór, jaką
drogą dostał się na badany teren. Zakłada się przy tym istotny wpływ wysoko rozwiniętych
ośrodków na rozwój kultury całej ludzkości. W wyniku dyfuzji następuje rozprzestrzenienie
się produktów ewolucji i szybkie ich przemiany.
A.L. Kroeber dyfuzję określa jako proces rozprzestrzeniania się elementów kultury
przez okręgi sąsiedzkie, inwencji czy nowych instytucji z określonego terytorium. Niekiedy
proces ten trwać może tak długo, aż instytucje rozprzestrzenią się po całym świecie.
Dyfuzjonizm operuje pojęciem przemiany kulturowej, która oznacza wszystkie istotne
zmiany, jakie dokonują się w każdej kulturze. W zakres tego pojęcia wchodzi akulturacja i
wewnętrzna przemiana – zmiany niezwiązane z wpływem obcych kultur.
FUNKCJONALIZM – należy do pojęć wstępujących w wielu dyscyplinach naukowych i
dziedzinach życia. W metodologii nauk oznacza rozpatrywanie funkcjonalnych zależności
badanych zjawisk, stawianie pytań typu „jak działać”, a nie „dlaczego”?
Powszechnie za jego twórcę uznany jest B. Malinowski. Kulturę ujmuje on w
aspekcie pełnionych funkcji w życiu badanej zbiorowości społecznej.
Funkcjonalizm skupia uwagę na analizie struktur społecznych i instytucji ludzkich, na
wzajemnym powiązaniu elementów kultury przede wszystkim w aspekcie współczesnym, nie
negując potrzeby rekonstrukcji przeszłości. Poszukuje dowodów organicznego związku
całości kultury.
Wspólną cechą poglądów wszystkich funkcjonalistów, jest przyjęcie założenia, że
poszczególne elementy kultury można zrozumieć, kiedy rozpatruje się je jako powiązane
ze sobą, gdyż dostrzega się ich wzajemne związki i pełnione przez nie funkcje.
HOLIZM – w ujęciu filozoficznym holizm jest teorią rozwoju, według której istotną cechą
świata jest jego całościowy charakter. W antropologii kultury holizm to całościowe
traktowanie kultury oraz badanie w pierwszym rzędzie funkcji elementów kulturowych a więc
roli, jaką ona pełni w całokształcie systemu.
Malinowski pojmował kulturę jako specyficznie ludzką formę adaptacji do
warunków środowiska i traktował ją instrumentalnie w stosunku do podstawowych i
pochodnych potrzeb ludzkich. Przyjęcie teorii potrzeb stworzyło podwaliny antropologicznej
analizy kultury. To człowiek i jego potrzeby stanowią źródło i wyznacznik kultury.
Podstawę organizacji osobowości tworzy zespół potrzeb podstawowych –
biologicznych, które powodują kształtowane się wzorów zachowań. Rola kultury według
Malinowskiego, polega na zaspokajaniu potrzeb.
Zaspokojeniu potrzeb mają służyć różnorakie instytucje. Chodzi o działanie
działalności instytucji na tle uznanych celów i wykrycie nie uświadomionych czy ukrytych
funkcji.
Instytucje w jego ujęciu są właściwymi elementami kultury, a siatka zależności między nimi
stworzy strukturę systemu kulturowego.
Doniosłość modelu Malinowskiego polega na całościowym ujmowaniu systemu,
który tworzą instytucje i na zwróceniu uwagi na mechanizmy lub działania, na uwidocznienie
różnorodnych współzależności zachodzących w ich obrębie.
KIERUNEK ETNOPSYCHLOGICZNY – kierunek ten powstał pod wpływem
rozpowszechnionych w psychologii i socjologii teorii behawiorystycznych oraz teorii Freuda.
Ośrodkiem swoich zainteresowań uczynił problem osobowości ludzkiej i jej kulturowych
uwarunkowań, stąd też nazywany jest często szkołą kultury i osobowości.
Głównymi przedstawicielami jego są m.in. R. Benedict, M. Mead, C. Kluckhohn,
E. Spencer, R. Linton. Swoistość i odrębność badanych kultur upatrywali oni w historycznie
uwarunkowanych systemach wartości. Starali się wyodrębnić dominującą orientację w
kulturze – styl i wzory oraz wskazać na współzależność i „współgranie” poszczególnych jej
elementów. Kulturę uznano za podstawowy czynnik kształtujący osobowość ludzką i
podstawę do wyjaśnienia regularności i zróżnicowania ludzkich zachowań.
Osobowość zaczęto traktować w sensie psychologicznym jako wielojednię wszystkich
dyspozycji i funkcji człowieka, a w sensie społecznym jako wypadkową ról społecznych,
środowiska i wzoru kulturowego.
Kultura – zdaniem R. Lintona (1975) – jako zjawisko socjopsychologiczne stanowi
płaszczyznę do spotkań jednostki i społeczeństwa, które wznoszą tu swój wkład. W
kształtowaniu osobowości szczególna rola przypada wczesnym fazom socjalizacji. Jednostka
stanowi podstawę wszystkich zjawisk społecznych i kulturowych, a jej potrzeby tworzą
motywy zachowań. Od stopnia standaryzacji zachowań jej członków zależy pomyślne
przygotowanie jednostki do zajmowania określonego miejsca w społeczeństwie.
Podstawową funkcją osobowości jest umożliwienie jednostce wykazywania takich
form zachowań, które będą dla niej korzystne w warunkach narzuconych przez środowisko, a
zatem:
a) rozwinięcie adekwatnych behawioralnych reakcji na różne sytuacje,
b) redukowanie tych reakcji do nawyków.
c) wytwarzanie ustalonych już nawyków reakcji.
STRUKTURALIZM – pojęcie strukturalizm zrobiło karierę w metodologii i sztukach
plastycznych. W metodologii oznacza postawę badawczą, która kładzie nacisk na badania
powtarzalnych struktur, a nie na ich genezę czy funkcję.
Strukturalizm występuje zwłaszcza w językoznawstwie, w nauce o literaturze, a w
antropologii kulturowej, teorii kultury, w religioznawstwie, w socjologii niemarksistowskiej.
Zdaniem Straussa, strukturalizm prowadzi do poznania nieświadomej działalności
ludzkiego umysłu. Kładzie on nacisk na badane formy, którą traktuje jako najgłębszy wyraz
treści, a poznanie rzeczywistości prowadzi do poznania formy.
Celem badania ma być taka analiza rzeczywistości kulturowo – społeczne, która
prowadzi do odkrycia nowej, nieznanej o niedostępnej zmysłom rzeczywistości.
Według Levi-Straussa przeniknąć w głąb „rzeczywistości ludzkiej” można na
drodze analizy języka – badania jego kultury. Językoznawstwo prowadzi do zrozumienia
pojęcia struktury, ponieważ ukazuje sposób przechodzenia od analizy elementów do analizy
systemu semantycznego, wskazując jak jest on zbudowany z tychże elementów.
Konstruowanie modeli w następstwie obserwacji rzeczywistości należy do
najistotniejszych elementów analizy strukturalnej. Modele, prowadzą do odkrycia
„nieświadomej działalności ludzkiego umysłu”, co stanowi centralne zagadnienie w
strukturalizmie antropologicznym. Prowadzi to do badania związków między językiem a
kulturą konkretnej zbiorowości, pokrewieństwa ze sztuką, magią, religią i mitami.
Przechowywanie w pamięci symboli i mitów ujawnia się jako przejaw podświadomości.