Antropologia jako nauka zajmuje się człowiekiem w aspekcie

1
ANTROPOLOGIA
29.09.2007 (4 godziny)
Antropologia:
Antropologia jako nauka zajmuje się człowiekiem w aspekcie biologicznym, filozoficznym,
społecznym, kulturowym i teleologicznym. Jest nauką interdyscyplinarną, cechuje ją wielość ujęć i
interpretacji. Antropologowie zaprzeczają i podważają swoje własne interpretacje kultury.
Naukowe podstawy antropologii rozwinięto w XIX wieku ale korzeniami sięga do starożytności.
Niektórzy wywodzą naturę antropologii z ludzkiego plotkarstwa związanymi z wędrówkami
Greków w basenie Morza Śródziemnego, którzy snuli opowieści o różnych ludach, odmiennych
kulturach, wierzeniach, prawach, odmiennych sposobach organizowania społeczeństw i gospodarki.
Te praźródła tkwią w pierwotnym ludzkim zdziwieniu z zetknięciu z obcymi. W próbie
wartościowania i refleksji nad odmiennością w wysiłku zrozumienia innych przy zetknięciu się
kultury greckiej z dawnymi kulturami bliskiego wschodu. Antropologia wyrosła z historii Europy i
jest najbardziej europejską z europejskich nauk. Najstarsze źródła literatury zawierają już
informacje dotyczące obyczajów życia codziennego, zawiera je „Iliada i Odyseja” powstała po 850
r. p.n.e. Najobszerniejsze informacje historyczno-etnograficzne i geograficzne, zawierają jednak
dzieje Herodota. Anglicy nazywają go ojcem antropologii i historii. Historię antropologii można
podzielić na okres zorganizowany i niezorganizowany. Okres zorganizowany – 1860 r. – pierwsze
książki. Nie bez wpływu na antropologię był fakt wydania dzieła Darwina „O pochodzeniu
gatunku” 1859 r., „Rodowód człowieka” 1871 r. Choć antropologia kultury nie wywodzi się z
koncepcji Darwina to wywarła ona spektakularny wpływ na antropologię spekulatywną rozwijaną
przez ewolucjonistów. Boas przyszedł do antropologii poprzez geografię fizyczną. Obalał myślenie
ewolucjonistów co do źródeł i stadiów ewolucji. Obalał rasizm jako wyjaśnienie różnic
kulturowych, przeczył determinizmowi. W przeciwieństwie do spekulatywnych ewolucjonistów
uważał, że by osiągnąć zrozumienie konieczne jest uwzględnienie kontekstu każdego badanego
faktu czego wcześniej ewolucjoniści nie uwzględniali. Jednak Boas ograniczał się do
bezpośredniego tła sytuacyjnego. Pomijał wszelkie odkrycia związane z psychologią,
psychoanalizą, bagatelizował empatię w odkryciach. Z kolei inni badacze mocno zaufali
psychologii i psychiatrii w swoich badaniach (Benedykt). Zaczęto zajmować się badaniem wzorów.
W nurcie psychoanalitycznym pozostają prace badawcze Freuda, który wniósł wiek do rozwoju
antropologii kultury (Totem, Tabu). Osobowość i kultura wiąże się z psychologicznym podejściem
do antropologii. Stosunek kultury i osobowości nadal pozostaje z jednym najważniejszych
problemów antropologii. Drugi punkt widzenia antropologii nie ulega wątpliwości, że
bezpośrednimi przyczynami sprawczymi zjawisk społecznych i kulturowych są ludzie i ich
wyjaśnianie odbywać się musi również w wymiarze psychologicznym jednak nie dla wszystkich
jest to oczywiste. Istoty ludzkie ukształtowane są przez istniejącą kulturę, a istniejąca kultura
zdeterminowana jest przez kulturę poprzednią na to nakładają się przypadki historyczne, w których
rola indywidualnych czynników osobowościowych może być niewielka.
Miejsce antropologii wśród nauk społecznych:
Antropologa jako nauka, która zajmuje się grupami ludzkimi jest nauką społeczną. Jest też z samej
definicji nauką o człowieku, zatem utożsamiana jest też z naukami humanistycznymi, jednocześnie
antropologia poprzez antropologię fizyczną wiąże się z naukami przyrodniczymi. Jeden z
najprostszych podziałów dzielących antropologię na kulturową i fizyczną. Inni wyróżniają też
etnografię i etnologię. Antropologia fizyczna zajmuje się takimi problemami jak: ewolucja
człowieka począwszy od form zwierzęcych czy obecny podział na grupy rasowe, różnice
anatomiczne i fizjologiczne. Bada przemiany anatomiczne i fizjologiczne spowodowane przez
pojawienie się życia społecznego, języka i systemów wartości. Etnografia wiąże się z obserwacją i
opisem konkretnych społeczności, jest typową pracą w terenie. Właściwym typem badań są te
2
monografie dotyczące organizacji konkretnej społeczności, badacz gromadzi dane dzięki
osobistemu doświadczeniu. Niektórzy etnografie traktują jako naukę o materialnym aspekcie
kultury. Etnologia w porównaniu z etnografią jest nauką która zmierza ku syntezie o ile
etnografia tylko opisuje to co badacz widzi, etnologia zmierza ku uogólnieniom. Synteza na
gruncie etnologii rozwija się w trzech różnych kierunkach:
 geograficznych (scala wiadomości dotyczące sąsiadujących ze sobą grup)
 historyczny (odtwarza przeszłość jednej lub więcej populacji)
 systemowy (skupia uwagę na określonym typie obyczajów lub instytucji
Etnologia jest zatem nauką porównawczą i sumuje wiedzę o rozmaitych kulturach. Antropologia
społeczna i kulturowa związane są z drugim stopniem syntezy. Buduje swoje teorie na podstawie
wniosków etnografii i etnologii, dąży do uzyskania wiedzy dającej się zastosować do całokształtu
rozwoju ludzkości, do prawomocnych sformułowań dla wszelkich społeczeństw ludzkich.
Antropologia społeczna zakorzeniła się w Anglii, zaś antropologia kulturowa w USA. Nowicka
dzieli antropologię kulturową na:
 antropologia społeczności pierwotnych
 antropologię społeczności chłopskich
 antropologia społeczności miejskich
 antropologia historyczna
Antropologia kulturowa według Janusza Gajdy obejmuje historię kultury, studia nad procesami
kulturowymi, istotę i analizę kultury i osobowości, etos kultur, studia poszczególnych regionów i
dziedzin kultury.
Dyscypliny naukowe splatające się z antropologią:
 archeologia – dostarcza informacji o okresach rozwoju kultury, które nie pozostawiły
dokumentów pisanych ale świadectwa materialne (celowe i niecelowe wytwory ręki ludzkiej)
 lingwistyka – dostarcza informacji w zakresie dwóch działów: lingwistyka posiadających
pismo, lingwistyka języków niepisanych
 religioznawstwo – zasadnicze znaczenie ma problematyka wyobrażeń religijnych i
obrzędowości religijnej
 antropologia filozoficzna – poszukuje odpowiedzi na pytanie o istotę społeczeństwa, jest to
wspólne zainteresowanie dla antropologii kulturowej, wspólne jest też zainteresowanie
człowiekiem jako całością, istotą człowieka.
Nauki pokrewne antropologii:
Antropologia rozwijała się w bliskim związku z innymi naukami. Korzysta z pojęć ukształtowanych
na gruncie: psychologii, filozofii, socjologii i historii. Dyscyplinami najbliższymi antropologii z
uwagi na przedmiot badań i metody badań są socjologia i historia. Niektórzy naukowcy utożsamiają
wręcz socjologię z antropologią, inni traktują antropologię jako dział socjologii, a jeszcze inni
odwrotnie. Wszyscy antropologowie korzystają z odkryć historyków, jednak antropologia w
mniejszym stopniu niż historia stawia problem chronologiczności dziejów.
Spotkanie z innością jako korzenie antropologii:
Ludzkiej świadomości od zarania dziejów towarzyszy przekonanie o uprzywilejowanym miejscu na
świecie. Świat własnej kultury stanowi dla człowieka podstawową płaszczyznę odniesienia w
ocenie innych kultur i obyczajów. Etnocentryzm to od zawsze główny wyznacznik
samowartościowania grup społecznych, podstawa samoidentyfikacji. Większość ludów uznawała
swoje ziemie za centrum świata, zatem to centrum świata – „pępek ziemi” zamieszkiwali zawsze
prawdziwi ludzie, czyli „my” otoczeni przez „nie ludzi”, ewentualnie barbarzyńców. Zdaniem
antropologa E. Leach uniwersalne przeciwstawienie „my – oni” poprzedzone jest opozycyjnym
3
zestawieniem „ludzie – nie ludzie”. Różnice utożsamiające obie pary tych opozycji opierają się
na trzech identycznych zasadach:
 ludzie różnią się od innych gatunków zwierząt tym, iż ogień służy im nie tylko jako źródło
ciepła, ale do przygotowania pożywienia
 ludzie angażują się uczuciowo w związki seksualne
 ludzie dokonują zabiegów na swym ciele poprzez malowanie, przywdziewanie strojów,
różnorodne okaleczenia.
Te trzy obszary – pożywienie, seks i nagość – stosunek do tych obszarów stanowią prawie we
wszystkich kulturach sfery obwarowane swoistym tabu. Społeczności wypracowują szczegółowe
zasady i warunki związane z tymi aspektami życia. Według tych definicji żaden obcy czy inny nie
powinien mieć do nich dostępu. A priori zakłada się, że swoi są zawsze lepsi od innych. Własne
koncepcje kulturowe czyli to jak myślimy i działamy traktowane jest jako naturalne i słuszne.
W takim rozumieniu i odróżnianiu siebie od innych tkwią źródła megalomanii plemiennych
i narodowych. Niektórzy uważają to również za warunek rozwoju społecznego, sprężynę postępu
i powstawanie wielkich kultur i państw. Antropologia kultury nowocześnie rozumiana wskazuje na
podłoże tych etnocentryczności idei środka i naturalności własnej kultury. Spotkanie
europejczyków z nowym światem miało decydujące znaczenie dla rozwoju antropologii. W wieku
XVI europejczycy szturmowali świat, wprowadzali własny porządek w sensie ekonomicznym,
politycznym i pojęciowym. Pod wpływem odkryć geograficznych poszerzyły się horyzonty
poznawcze starego świata. Przedstawiciele kultury europejskiej nie mieli wątpliwości kim są i jakie
miejsce się należy w historii społeczeństw, które zaczęli poznawać. Jednak prawdziwy dylemat
tkwił w próbie określenia statusu przynależności i praw nowo odkrywczych dzikich ludów.
Podstawowa kwestia dotyczyła tego: czy są to wogóle ludzie, a jeśli tak to skąd się wzięli na
antypodach globu i jak to pogodzić z biblią, czy dzicy to potomkowie Adama i Ewy, czy należą do
rodzaju ludzkiego pozostającego pod opieką Boga i zasadnicze pytanie czy przywrócić ich
kościołowi stanowiło to na owe czasy poważny problem teologiczny. Europejczycy wyrazili w
sposób dobitny to co może być potencjalną konsekwencją naturalnej postawy etnocentrycznej
każdego społeczeństwa. W przypadku pragmatycznie nastawionych zdobywców z Europy
etnocentryzm doprowadził do niewolnictwa i bezwzględnego tępienia kultur niższych. Było to
zgodne z zasadą etnocentrycznego postrzegania świata „inny” znaczy gorszy. Siebie postrzegano
jako harmonijną i samo przez się zrozumiałą całość. Innym przypisuje się wszelkie braki i
odstępstwa od norm. „Dzikim” przypisywano zatem brak sądów, rządów, religii, dobrych manier,
ubioru, byli inni czyli gorsi bo jedli pchły, pająki i wszelkie robactwo.
28.10.2007 (2 godziny)
TREŚĆ I ZAKRES POJĘCIA KULTURY
Pojęcie kultury:
Podstawowym pojęciem antropologii jest kultura. Pierwszą naukową definicje kultury sformułował
Edward Tylor w 1871 roku – „kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje
wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje, zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako
członków społeczeństwa”. Zmiany w pojmowaniu kultury stanowią wyznaczniki rozwoju
antropologii.
Najważniejsze i zawsze rozważane kwestie związane z kulturą:
1. Wartościujące i nie wartościujące rozumienie kultury – ważnym etapem rozwoju
antropologii było pojawienie się neutralnego, nie oceniającego pojęcia kultury. Wprowadziło
ono opisowy punkt widzenia. Do XIX wieku dominowało wartościujące pojęcie kultury (niższe,
wyższe, lepsze, gorsze). Kulturę pojmowano jako zjawisko kumulujące się, narastające w toku
dziejów, stopniowalne (ewolucjonizm). Zakładano, że najwyższy stopień rozwoju osiągnęła
4
cywilizacja europejsko-amerykańska. W znaczeniu nie wartościującym kultura to zespół wielu
zjawisk których wzajemne powiązania i uwarunkowania mogą być opisywane i analizowane ale
nigdy nie wartościowane.
2. Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury – rozumienie atrybutywne to kultura jako
cecha stała, atrybut ludzkiego życia (kultura tylko w liczbie pojedynczej). Natomiast w
znaczeniu dystrybutywnym rozumiana jest jako zbiór cech i zjawisk występujących w
określonej zbiorowości (kultur może być wiele, może występować w liczbie mnogiej ale też i w
liczbie pojedynczej).
3. Definicje kultury – definicja kultury jest sprawą konwencji, często jest wynikiem obyczajów
językowych i praktyk naukowych.
a. Kultura jest związana z człowiekiem – z jednej strony człowiek jest ich twórcą z drugiej
strony człowiek jest ukształtowany przez kulturę. Za pomocą kultury człowiek wyraża swoje
potrzeby, emocje, wrażenia. Człowiek zatem tworzy kulturę, jest jej nosicielem i odbiorcą.
Człowiek manipuluje kulturą jako narzędziem zbiorowym.
b. Kultura jest zjawiskiem ponad jednostkowym – kultura jest związana z człowiekiem jako
istotą z natury społeczną. Z jednej strony kształtuje i wpływa na życie jednostki oraz tworzą ją
wybitne indywidualności a z drugiej strony kultura istnieje dzięki życiu zbiorowym w ramach
życia społecznego, jest przekazywana w przestrzeni i czasie. Może być kumulowana na drodze
przekazu z pokolenia na pokolenie. Kultura jest sposobem organizowania życia zbiorowego
oraz organizuje życie jednostki, kreuje psychiczny profil jednostki.
c. Kultura jest regularna – do kultury zalicza się te zjawiska rozgrywające się w zbiorowości,
które odznaczają się powtarzalnością i które można ujmować w jakieś prawa. Powtarzalność
wzoru polega na trwałości jego znaczenia w umysłach wielu ludzi. Elementem kultury są więc
pewne fakty, których konkretne jednostki nie muszą znać w szczegółach, przedmioty, z których
nie muszą korzystać wszyscy i zachowania, których nie przejawiają wszyscy. Kryterium jest tu
niejasna świadomość istnienia tych faktów oraz pewne stosowanie się do określonych norm.
Dla Ralfa Lintona zjawisko kultury wymaga relacji pomiędzy co najmniej dwoma osobami.
d. Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych – kultura nie jest przekazywana na drodze
biologicznej, za pomocą genów ale w procesie uczenia się (świadomego bądź nieświadomego).
Przedmiotem pozabiologicznego przekazu może być wiedza, wartości, normy, sposoby
zachowania, myślenia i sposoby przeżywania.
e. Istotne cechy zjawisk kulturowych – różne teorie antropologiczne akcentują różne
wymiary kultury:
 kultura ma wymiar czasowy (ewolucjonizm)
 kultura ma wymiar przestrzenny (dyfuzjonizm)
 kultura jest systemem (funkcjonalizm, strukturalizm)
 kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka
 kultura jest prawidłowa (to znaczy trwa i zmienia się według pewnych zasad).
Liczne nieporozumienia w definiowaniu kultury wynikają z braku rozróżnienia płaszczyzn
zjawisk kulturowych:
 płaszczyzna materialna
 płaszczyzna behawioralna
 płaszczyzna psychologiczna
 płaszczyzna aksjologiczna.
Jednostki elementarne w badaniu kultury:
Jednym z najstarszych pojęć służących do opisu kultury jest pojęcie „cechy kulturowe”.
Cecha kulturowa względnie mała jednostka opisu, której kryterium wyodrębnienia może polegać
na: naoczności, organizacji społecznej, potrzebach społecznych. Wyodrębnienie cechy kulturowej
jest czynnością arbitralną może być nią, np. obyczaj słuchania wiadomości przy śniadaniu lub
przedmiot materialny. Istnieje podział cech kulturalnych na uniwersalia i specjalności. Uniwersalia
5
dotyczą wszystkich członków społeczności, natomiast specjalności dotyczą niektórych członków
społeczności.
Kolejnym takim pojęciem jest „temat kultury” i jest to postulat lub stanowisko otwarcie głoszone
lub milcząco przyjmowane w społeczeństwie. We wszystkich kulturach występują pewne wspólne
tematy kulturowe. Wynikają one z potrzeb i treści społecznych, różnią się stopniem rozbudowania,
np. biologiczne dojrzewanie dziewcząt w jednych kulturach otoczone obrzędami, nakazami,
zakazami w innych pomijane milczeniem.
„Wzór kultury” jest to mniej lub bardziej utrwalony w zbiorowości sposób zachowania i myślenia.
Antropologię interesują nie tyle pojedyncze elementy działania i myślenia jednostek ale stałe
regularne zespoły działań i myśli ludzi. Na ich podstawie odtwarza się pewne wzory i reguły. Wzór
kulturowy ma dwa aspekty: normatywny i behawioralny. Na ten wzór składają się świadomie
przyjmowane normy i behawioralna realizacja tej normy. Im bardziej behawioralnie przestrzegany
jest dany wzór tym jest on ważniejszy dla opisu danej kultury.
„Instytucja” to sieć społecznych i kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i
decydujących o ich psychice. W antropologii występują dwa rozumienia instytucji. Pierwsze to
uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi, np. instytucja prawa.
Drugie rozumienie instytucji to instytucja jako organizacja ludzi podtrzymująca istnienie jakości
kompleksu rządzących między ludźmi. Do pierwszego rozumienia można zaliczyć, np. instytucje
małżeństwa do drugiego instytucje koronacji.