Człowiek ekonomiczny (homo oeconomicus)

Socjologia Ekonomiczna
Przygotował Adam Łuciuk
na podstawie:
W. Morawski (2001), Socjologia ekonomiczna, PWN;
wstęp i rozdz. 1.
Friedrich August von Hayek
„ Fizyk, który jest tylko fizykiem, może być
pierwszej klasy fizykiem i najbardziej
wartościowym człowiekiem społeczeństwa. Ale
wielkim ekonomistą nie może być ktoś kto jest
tylko ekonomistą. Ekonomista, który jest tylko
ekonomistą, jest nie tylko skończonym
nudziarzem, lecz jest wręcz niebezpieczny.”
Socjologia, a Ekonomia


a)
b)
Socjologia ekonomiczna jest dyscypliną, która korzysta z analiz ekonomicznych do
analizy zjawisk ekonomicznych. Ponieważ istnieje wiele różnych technik analizy
ekonomicznej i socjologicznej zasadne jest pokazanie różnic teoretyczno analitycznych
pomiędzy ich głównymi nurtami. Znając te różnice można szukać części wspólnych.
Główne różnice:
Definicja aktora – dla socjologów aktor znajduje się pod wpływem innych aktorów,
ponieważ jest elementem grupy (społeczeństwa). Dla ekonomistów aktor jest niezależny
i działanie niezależnych jednostek prowadzi do wyłonienia się systemu. W socjologii
ekonomicznej widoczne jest dążenie do kompromisu, ponieważ przyjmuje się, że
kalkulacje jednostki zakorzenione są w systemie społeczno-kulturowym. Człowiek
społeczno-ekonomiczny nie jest w pełni niezależny ani też całkowicie zależny.
Racjonalność działania – według socjologów racjonalność zależy od czynników
socjologicznych, politycznych i psychologicznych. Dla ekonomistów działania
ekonomiczne są z założenia racjonalne, ponieważ są wynikiem wolnych wyborów w
warunkach rzadkości dóbr, by zyskać przewagę konkurencyjną. Ekonomistę interesują
innego rodzaju ograniczenia niż socjologa: zasób (kapitał, ziemia, praca), ludzki
(wykształcenia), finansowy itd. W socjologii ekonomicznej uwaga skupia się na
zasobach społeczno-kulturowych no. Ograniczeniach poznawczych (informacyjnych).,
na aspiracjach ludzkich, na trudnościach związanych z kontrolą dotrzymywania i
egzekwowania umów, czyli na czynnikach o charakterze politycznym.
c)
d)
e)
f)
Wzajemne związki ekonomii i społeczeństwa – dla socjologów ekonomia jest
częścią społeczeństwa i formą działania społecznego. Dla ekonomisty
społeczeństwo jest czymś „danym”, dlatego porządek społeczny traktują jako
pochodną gospodarki (rynku). Społeczeństwo jest tylko tworem rynkowym. W
socjologii ekonomicznej gospodarka jest Powiązana integralnie ze
społeczeństwem i jego kulturą, polityką, zwłaszcza z państwem. Rynek jest
względnie niezależny od pozostałych systemów.
Cele i metody analizy – socjologów zadowala zazwyczaj opisywanie i wyjaśnianie
badanego zjawiska, ekonomiści nastawiają się również na przewidywanie.
Socjologowie posługują się badaniami porównawczohistorycznymi oraz sami
tworzą dane (sondaże),o tyle ekonomiści częściej posługują się metodami
formalnymi (modele matematyczne) i korzystają z zastanych danych
Stosunek do tradycji – socjologowie czerpią z niej obficie, ekonomiści kładą większy
nacisk na najnowsze osiągnięcia.
Wzajemne relacje socjologii i ekonomii – zdaniem autora nie należy szukać granicy
pomiędzy tymi dwoma dyscyplinami nauki. Popiera on zdanie Alberta O. Hrshmana,
który powiedział:
„ Kiedy dokonuje analizy, nigdy nie myślę o ekonomii jako całości ani o socjologii
jako całości, ani też o tym kiedy się one spotkają. Czynię to jednak zawsze w
związku ze specyficznym zagadnieniem. I prawie zawsze znajdowane rozwiązania
dowodzą, że wyjaśnienie ma charakter mieszany”
Indywidualizm metodologiczny
•
1.
2.
3.
Socjolog na pierwszym miejscu stawia wspólnotę, w przeciwieństwie do ekonomisty, którego
interesuje jednostka i jej niezależne decyzje. Dlaczego zatem analiza powinna zaczynać się
od jednostki:
Socjolog, który chce zajmować się ekonomią musi uwzględniać paradygmaty myślowe
ekonomistów, którzy punktem wyjścia uczynili jednostkę dokonującą wolnych wyborów
(homo oeconomicus). Autor uważa, ze socjologowie mogliby się wiele nauczyć od
ekonomistów
Tworzenie się kapitalizmu w przeszłości wiązało się z nadziejami na zwiększenie wolności
jednostki. Takie myślenie było podstawą postawy liberalnej i liberalnego porządku
społecznego. Wizje te pełniły funkcję rewolucyjne wobec epoki wcześniejszej:
społeczeństwa tradycyjnego, agrarngo i feudalnego.
Trzeci argument wiąże się z inżynierią społeczną, która opiera się na założeniu, że podstawą
zachowań jednostki są przede wszystkim motywacje kalkulacyjne, materialne i egoistyczne.
Indywidualizm metodologiczny – stanowisko, które zakłada, że można opisać i wyjaśnić świat
społeczny przez redukcję jego złożoności do analizy jednostki. Pogląd ten stoi w opozycji do
twierdzeń socjologów (m.in. Emil Durkheimem), którzy uważają że fakty społeczne mogą być
opisywane i wyjaśniane niezależnie od jednostek, że zachowania te kształtują owe fakty
społeczne. Zwolennicy tego sposobu myślenia uważają, że nie da się opisać i wyjaśnić
wszystkich zachowań bez uwzględnienia całości (naród, państwo). Taką perspektywę
nazywamy holizmem metodologicznym.
Człowiek ekonomiczny
(homo oeconomicus)

Celem jego działania jest interes własny, w imię którego potrafi chłodno kalkulować i
dbać o jego maksymalizację (zyski, kariera zawodowa). Osiągnięcie celu wymaga
trafnego wykorzystania kapitałów-zasobów: finansowych, ludzkich (wykształcenie),
społecznych (zaufanie, znajomości, powiązania).

Jest nastawiony na efektywność

Nie zwraca uwagi na ludzką stronę produkcji i wymiany, np. na sprawiedliwość
społeczną, co scharakteryzował noblista Robert M. Solow: „Ekonomia ma tysiąc
sposobów, by mówić o wydajności, lecz ani jednego, by mówić o sprawiedliwości”

Jest egoistą, przyrównany do kalkulatora-komputera (Etizioni), działającego z zimną
krwią, określany również mianem „indywidualizmu bez opamiętania”. Adam Smith w
swoich pracach dowodził, że egoistyczne podejście do dbania o własny interes może
być korzystne dla rynku (słynna metafora niewidzialnej ręki rynku). Przypisywanie
Smithowi twierdzenia, że jedyną motywacją jest interes własny, jest błędne. Zwracał
uwagę na współczucie, które uważał za uczucie naturalne i wzorcowe.
Człowiek socjologiczny
(homo sociologicus)





Jednostka w ujęciu socjologicznym jest częścią składową względnie zintegrowanych
wspólnot, takich jak naród czy społeczność lokalna. Jak pisał Piotr Chmielewski idea
człowieka socjologicznego:
„zakłada […], iż ludzie, w gruncie rzeczy, realizują polecenia społeczeństwa, są
nosicielami uwewnętrznionych, podstawowych reguł zachowania danego
społeczeństwa”
Odwołuje się w swoich działaniach raczej do interesów
Socjologów interesują nie tylko jednostki, które są efektywne w zabiegach o swoje
interesy, ale również interesują je jednostki czy grupy, które są przegrane. Ponieważ
nie mogą zadbać same o swoje interesy ubiegają się do działaniach zbiorowych
(strajki, blokady dróg).
Homo sociologicus posługuje się takimi kategoriami jak: dobry – zły, pozytywny –
negatywny. Socjologia interesuje się, czy są urzeczywistnione określone wartości,
takie jak solidarność, równość, wolność, patriotyzm, wyznanie. Socjolog uwzględnia
normaywno- afektywne wymiary zachowań społecznych, a nie tylko logicznoempiryczne (jak ekonomista).
Rutynowe zachowania ludzi socjologowie nazywają instytucjami społecznymi
Porównanie, człowieka ekonomicznego, a
człowieka socjologicznego
Wymiary
Homo oeconomicus
Homo sociologicus
Podmiot
Jednostka
Grupa, wspólnota (jednostka jako członek
grupy, wspólnoty)
Motywacja
Interes własny
Wartości
Kryteria ocen
Racjonalność, kalkulacja
Wielość racjonalności, nieracjonalności i
irracjonalności
Zasada działania
Wolny wybór, ograniczenia
twarde
Ograniczenia w działaniu (miękkie),
działania mają rozmaite znaczenia, potęga
zwyczajów, nawyków
Przestrzeń
działania
Rynek, sfera prywatna
Społeczeństwo
Zasady
organizacji
przestrzeni
społecznej
Interakcje jednostek, według
preferencji i racjonalności
proceduralnej
Wpływ polityki (władzy), według kryteriów
racjonalności substancjalnej
Cele analizy
przewidywanie
Opis, wyjaśnianie, interpretacja
Metody
Formalne, matematyczne
Empiryczne, jakościowe
Metodologia
Redukcjonizm, indywidualizm
Holizm, organicyzm
Tradycja
intelektualna
Smith, Marshall, Keynes
Marks, Durkheim, Weber
Człowiek społecznoekonomiczny

Socjologia ekonomiczna szuka syntezy pomiędzy dwoma poprzednimi koncepcjami.
Proponuje więc następujący schemat analityczny zachowań człowieka ekonomiczno
– społecznego:
1)Reguły - wzory instytucjonalne - Mogą się odnosić do rodziny, szkoły, miejsca pracy,
życia w społeczności lokalnej, życia politycznego. Mają charakter zewnętrzny wobec
jednostki, a człowiek jest w nich zakorzeniony
2)Wybory indywidualne - Są to zadowalające decyzje podejmowane na podstawie
posiadanych informacji. Uwzględniające poziom aspiracji człowieka, które określają
tempo, intensywność i gotowość do szukania lub zaprzestania informacji
3)Modele mentalne - Mają charakter wewnętrzny, są rodzajem podłoża – matrycy, które
pomaga jednostce w indywidualnych wyborach decyzyjnych
4)Zachowanie jednostki - Są to realne działania i doświadczenia człowieka w gospodarce
Typy stosunków wymiany
(Colin Crouch)
Diagram Klausa von Beymego
Dziękuje za uwagę