Socjologia ekonomiczna i jej problemy
advertisement
Socjologia ekonomiczna i jej problemy Anna Piętka Definicja dyscypliny Socjologia ekonomiczna jest dyscypliną, która korzysta z analiz socjologicznych do analizy zjawisk ekonomicznych. Ponieważ jest wiele typów analiz w ekonomii i socjologii, ważne jest pokazanie pewnych różnic teoretyczno-analitycznych. Różnice te dotyczą m.in - Definicji aktora Wedle ekonomistów działania jednostek prowadzą do wyłaniania się systemu jako spontanicznego rezultatu działań jednostek. Socjologowie w działaniu jednostki dostrzegają wartości wspólnoty, do której należy jednostka. W socjologii ekonomicznej widoczne jest dążenie do kompromisu. Wynika to z działania mechanizmów ciągłości, np. zwyczajów. Człowiek społeczno-ekonomiczny nie jest w pełni niezależny ani też całkowicie zależny 2 Definicja dyscypliny cd. Racjonalność działania - Socjolog uważa, że racjonalność zależy od czynników socjologicznych oraz od czynników politycznych i psychologicznych. Dla ekonomisty zaś działania ekonomiczne są z założenia racjonalne, gdyż są wynikiem wolnych wyborów w warunkach rzadkości dóbr, by zyskać przewagi konkurencyjne na rynku. w socjologii ekonomicznej uwaga skupiona jest na zasobach społeczno-kulturowych, np. na ograniczeniach poznawczych, na aspiracjach ludzi, na trudnościach związanych z kontrolą dotrzymywania i egzekwowania umów, czyli na czynnikach o charakterze politycznym 3 Definicja dyscypliny cd. - - Pojmowanie wzajemnych związków ekonomii i społeczeństwa Dla socjologów ekonomia jest po prostu częścią społeczeństwa i formą działania społecznego. Ekonomiści uważają, że społeczeństwo jest czymś danym-porządek społeczny jako pochodna gospodarki (rynku). W socjologii ekonomicznej rynek jest integralnie powiązany ze społeczeństwem i kulturą, a także z polityką, zwłaszcza z państwem. Celów i metod analizy Socjologów zadowala opisywanie i wyjaśnianie badanego zjawiska, ekonomiści nastawiają się także na przewidywanie 4 Definicja dyscypliny cd. - Stosunku do tradycji Socjologowie czerpią z niej stale i obficie, ekonomiści zaś kładą większy nacisk na najnowsze osiągnięcia. W socjologii ekonomicznej ci wielcy to: Marks, Durkheim, Weber, Schumpeter, Smelser, Parsons, w ekonomii zaś – Smith, Ricardo, Mill, Marshall, Keynes. Za ekonomistów-socjologów można uznać Marksa i Schumpetera. Także Smith doskonale rozumiał zjawiska społeczne. 5 Problemy badawcze Gospodarka rynkowa w perspektywie socjologii ekonomicznej jest ujmowana bardziej wielowymiarowo niż w ekonomii. Przykładem takim może być analiza narodzin kapitalizmu. Wymagane jest tu podjęcie kwestii własności prywatnej i zysków, jakie może z niej czerpać, zapewnienia kwestii praw i wolności obywatelskich itd. Miejsce socjologii ekonomicznej wśród dyscyplin zajmujących się gospodarką. Socjologia ekonomiczna sprzyja wzbogacaniu analiz funkcjonowania jednostek i grup społecznych w organizacjach ekonomicznych. Dotychczas problematyką tą zajmowała się socjologia pracy i przemysłu lub socjologia organizacji. Na gruncie socjologii ekonomicznej może być ona bardziej zintegrowana. 6 Problemy badawcze cd. Problem alokacji to forma regulacji w gospodarce. Rozważania o alokacji i regulacji to przykłady kontekstów problemowych, w jakich umieszcza się szczegółowe analizy w socjologii ekonomicznej. Socjologia ekonomiczna stwarza nową perspektywę patrzenia na stare problemy. Choć problematyką centralną w socjologii ekonomicznej pozostaje gospodarka rynkowa, to uwarunkowania jej funkcjonowania obejmują problemy czasami bardzo odległe od standardowych analiz ekonomicznych. Rynek jest też kwestią moralnych fundamentów ustroju gospodarczego. 7 Koncepcje człowieka w gospodarce 1. Indywidualizm metodologiczny Stanowisko, w którym zakłada się, że można opisać i wyjaśnić świat społeczny przez redukcję jego złożoności do analizy jednostki, nazywa się indywidualizmem metodologicznym. Twierdzenie, że świat społeczny powinniśmy rekonstruować przez badanie intencji i działań jednostek, jest w opozycji do twierdzeń socjologów, którzy uważają, iż fakty społeczne mogą być opisywane i wyjaśniane niezależnie od jednostek, że zachowania jednostek kształtują owe fakty społeczne. 8 Koncepcja człowieka w gospodarce 2. Człowiek ekonomiczny Bohaterem głównego nurtu analiz ekonomicznych jest człowiek ekonomiczny. Celem jego działania jest interes własny, w imię którego potrafi chłodno kalkulować i dbać o jego maksymalizację, np. o maksymalizację zysków w przedsiębiorstwie, o karierę zawodową. W kalkulacji dominują kryteria logiczno-empiryczne, takie jak zysk czy strata. Osiągnięcie celu wymaga trafnego wykorzystania kapitałówzasobów, które człowiek ekonomiczny ma do dyspozycji: finansowych, ludzkich, społecznych. Ponieważ kapitały-zasoby są dobrami rzadkimi, potrzebna jest umiejętność ich odpowiedniego wykorzystania. Człowiek ekonomiczny jest nastawiony na efektywność. Nie zwraca uwagi na ludzką stronę produkcji i wymiany, np. na sprawiedliwość społeczną. 9 Koncepcje człowieka w gospodarce 3. Człowiek socjologiczny Jest to najczęściej bohater zbiorowy (kolektywny): grupa społeczna, wspólnota, wielka zbiorowość społeczna. Jednostka w ujęciu socjologicznym jest zwykle częścią składową względnie zintegrowanych wspólnot, takich jak naród czy społeczność lokalna (np. gmina). Socjologowie mają mocne argumenty, by twierdzić, że grupa społeczna potrafi zdominować jednostkę. 10 Koncepcje człowieka w gospodarce 3. Człowiek socjologiczny cd. O ile człowiek ekonomiczny maksymalizuje swoją użyteczność przez kontrolę rzadkich dóbr, np. podporządkowując sobie ludzi w przedsiębiorstwie za pomocą motywacji ekonomicznych, o tyle człowiek socjologiczny jest gotów przyczynić się do osiągnięcia celów wspólnoty zrzekając się kontroli nad swoimi zasobami, np. poddając się wpływom charyzmatycznego lidera, który przewodzi wspólnocie: np. żołnierz podziemnej armii, ale też członek sekty. 11 Koncepcja człowieka w gospodarce 4. Człowiek społeczno-ekonomiczny 1. 2. 3. 4. Analityczny schemat zachowań człowieka społecznegoekonomicznego: Reguły-wzory instytucjonalne. Mają one charakter zewnętrzny wobec jednostki, a człowiek jest w nich zakorzeniony. Wzory te mogą się odnosić do rodziny, szkoły, miejsca pracy. Wybory indywidualne. Są to decyzje podejmowane na podstawie posiadanych informacji, uwzględniając jednak poziom aspiracji człowieka. Modele mentalne. Chodzi o poznawcze interpretacje otoczenia, których dokonuje jednostka na podstawie własnych doświadczeń i obserwacji zewnętrznych wzorów. Zachowania jednostki. Są to realne działania i doświadczenia człowieka w gospodarce. 12 Ramy teoretyczne koncepcji człowieka W obu modelach (człowieka ekonomicznego i socjologicznego) Istnieją niezbędne elementy, by budować syntezę zwaną socjo-ekonomią. Socjologiczno-ekonomiczny model człowieka jest godny rozwijania. Jest to jednak model mieszany, czyli z natury obarczony pewnymi nieokreślonościami i niepowodzeniami. Zadaniem nauki jest w tej sytuacji wypełnianie luk, zachowania ludzkie zależą bowiem od rozmaitych warunków, które nie zawsze dobrze potrafimy zidentyfikować i pokazywać ich wpływ na zachowania ludzi, a następnie ludzi na modyfikację tych warunków. Colin Crouch zbudował pewien pomocny diagram typów stosunków wymiany, wykorzystując stopień kalkulacji i oddalenie się aktorów od siebie. 13 Ramy teoretyczne koncepcji człowieka cd. Crouch lokuje człowieka w gospodarce jako element stosunków rynkowych na szczeblu najwyższym, jeśli chodzi stopień kalkulacji, ale pośrodku, jeśli chodzi o oddalanie się aktorów od siebie. Gdy analizujemy człowieka ekonomicznego jako racjonalnego aktora kalkulującego w kategoriach zysków i strat, to analizujemy jednostkę jako podmiot, którego zachowania kształtuje w efekcie to, co nazywa się systemem.System jest widziany jako produkt uboczny interakcji jednostek. Jednostki najpierw wytwarzają między sobą reguły gry, które następnie ze skali mikro przenikają wyżej, aż w skali mikro wyłoni się nowy system, czyli skonsolidowanie reguły gry. 14 Ramy teoretyczne koncepcji człowieka cd. Jeśli zaś analizuje się człowieka socjologicznego jako aktora kierującego się normatywno-efektywnymi wartościami, to traktujemy człowieka jako nosiciela ról społecznych, czyli jako kształtowanego zewnętrznie przez system. Role, które pełni jednostka wytwarza bowiem system: gospodarka rynkowa, przedsiębiorstwo przemysłowe, naród polski itd. Można się zastanawiać nad siłą oddziaływania systemu na ludzi, ale niepodobna dowodzić, ze system ich kształtuje. Oczywiście nie znika kwestia, w jakiej mierze system kształtuje ludzi, a w jakiej oni kształtują system, ale relacje te zależą od wielu czynników, w tym od czynnika zwanego kulturą. 15 Podsumowanie O ile przed 1989 rokiem analizy systemowe uniemożliwiały analizę ówczesnej rzeczywistości, o tyle po 1989 roku wyraźnie wzrosło zapotrzebowanie na analizy aktywnego aktora działającego w mikroskali. Niemal powszechnie zakłada się, że od aktywności jednostek, a nie tylko od systemu zależy, czy zmiana systemowa będzie przebiegała zgodnie z potrzebami i wartościami ludzi w nich uczestniczących. Podobne myślenie toruje sobie drogę i znajduje też bodźce w nowych siłach cywilizacji naukowo-technicznej 16
