praca magisterska - 0817212256
advertisement
x60„Ludwik Krzywicki – teoretyk rozwoju społecznego” Dzieje życia Ludwika Krzywickiego można by ¶miało wpisać w kilka różnych epok, z których każda pełna była istotnych wydarzeń polityczno-społecznych i naukowych.. Należał do pokolenia urodzonego pod carsk± niewol±, aktywnie uczestniczył w od samego pocz±tku w tworzeniu się i stopniowym rozwoju polskiego ruchu robotniczego, był ¶wiadkiem odzyskania przez Polskę niepodległo¶ci w 1918r. i upadku państwa po tragicznej klęsce wrze¶nia 1939 roku. Zaczynał pracę naukow±, gdy nauki społeczne dopiero torowały sobie drogę do miana równorzędnych z innymi, od dawna uznawanymi dyscyplinami. U kresu jego życia socjologia miała już ugruntowan± pozycję, okrzepła teoretycznie, uszczegółowiono jej zakres zainteresowań oraz zebrano ogromny materiał empiryczny.W dziejach polskiej socjologii Ludwik Krzywicki zajmuje szczególn± rolę. Odegrał bowiem olbrzymi± rolę w umacnianiu pozycji socjologii w Polsce, a jego działalno¶ć badawcza, publicystyczna i pedagogiczna sprawiły, że nadał wielu dziedzinom nauki wysok± rangę i zjednał liczne rzesze entuzjastów, za¶ publikacje jego autorstwa obejmuj±ce bardzo szeroki obszar zjawisk społecznych znajduj± się we wszystkich niemal pismach naukowych jakie wydawano w naszym kraju do chwili wybuchu II Wojny ¦wiatowej. Ludwik Krzywicki urodził się 21 sierpnia 1859 roku w Płocku na terenie ówczesnego Królestwa Polskiego. Pochodził ze ¶rednio zamożnej rodziny ziemiańskiej. Kiedy miał dwa lata, zmarł jego ojciec Tadeusz i od tej pory Ludwik wychowywał się w domu swojego dziadka Franciszka Iwanickiego. Było to w jego życiorysie wydarzenie o tyle ważne, że kontakt z dziadkiem – powstańcem listopadowym, odegrał znaczn± rolę w kształtowaniu się osobowo¶ci oraz postawy obywatelskiej Krzywickiego, a także jego podej¶cia do nauki. Patriotyzm i postępowo¶ć Iwanickiego, jego brak uprzedzeń oraz liberalne podej¶cie wychowawcze wpłynęły silnie na przyszłe przekonania i postawę zaangażowania społecznego wnuka.Pocz±tkowo Krzywicki pobierał edukację w domu, póĽniej za¶ uczył się w płockim gimnazjum gubernialnym. Nie brakowało mu ani zdolno¶ci, ani wytrwało¶ci, za¶ lektura, któr± wówczas pochłaniał daleko wykraczał poza szkolny program. W gimnazjum wła¶nie zainteresowały Krzywickiego modne wówczas idee pozytywistów, który to rys pozostał w pewnych fragmentach jego twórczo¶ci na bardzo długo. Maj±c lat kilkana¶cie podj±ł się tłumaczenia „Filozofii pozytywnej” Comte’a, zacz±ł też publikować krótkie prace w szkolnych pisemkach. Jednocze¶nie powoli zaczęły kształtować się jego ideały społeczno polityczne wi±ż±ce go w znacznym stopniu z socjalizmem i ruchem robotniczym. Wyniesiona z młodzieńczego okresu zdolno¶ć do samokształcenia oraz zainteresowanie nie tylko naukami o ugruntowanym statusie, lecz również nowymi lub będ±cymi dopiero w fazie kształtowania się umożliwiła Krzywickiemu zdobycie szerokiej wiedzy w wielu różnorodnych dziedzinach. W roku 1878 podj±ł on studia matematyczne na Uniwersytecie Warszawskim za¶ cztery lata póĽniej rozpocz±ł tam studiowanie medycyny. W międzyczasie na skutek zetknięcia się ze Stanisławem Krusińskim oraz Bronisławem Białobłockim zbliżył się do kręgów socjalistycznych i rozpocz±ł działalno¶ć w socjalistycznej organizacji studenckiej znanej jako „Krusińczycy”. Postawa politycznego zaangażowania spowodowała w konsekwencji wydalenie z uczelni i ucieczkę z terenów Królestwa w obawie przed aresztowaniem. Kilkuletni okres emigracji Krzywicki wykorzystał na kolejne studia m.in. w Lipsku gdzie rozpocz±ł studiowanie filozofii i równocze¶nie zaj±ł się przygotowywaniem wydania w języku polskim „Kapitału” Marksa, a następnie w Szwajcarii i Francji. Jego zaangażowanie polityczne rosło – nawi±zał kontakty z polsk± i niemieck± emigracj± socjalistyczn±, nie zaniedbał jednak kształcenia – podj±ł studia z zakresu antropologii, etnologii i archeologii. W Zurichu poznał też swoj± przyszł± żonę Rachelę Ludwikę Feldberg, któr± w 1886 roku po¶lubił.W 1888 zakończył się dla Krzywickiego okres przymusowej emigracji – powrócił zatem do Królestwa i pocz±tkowo zamieszkał w Płocku, potem za¶ w Warszawie, gdzie pozostał do 1891r. Czas ten wypełnił intensywn± prac± naukow± oraz działalno¶ci± o¶wiatow±, publicystyczn± i polityczn±. Prowadził wówczas wykłady na tzw. Lataj±cym Uniwersytecie, dotycz±ce etnologii, ekonomii, historii, historii kultury i gospodarki, a wreszcie socjologii. Ta mnogo¶ć dziedzin najlepiej chyba ¶wiadczy o jego wielkiej erudycji i wszechstronnej wiedzy.Z rocznym okresem przerwy wywołanym konieczno¶ci± ucieczki przed carskimi represjami uczestniczył Krzywicki w nurcie życia naukowego i politycznego Warszawy będ±c znanym publicyst± i popularyzatorem nauki do roku 1899. Wtedy bowiem został na okres pół roku osadzony w carskim więzieniu, po którym to wydarzeniu na pewien czas wycofał się z aktywnej działalno¶ci.Do wybuchu I Wojny ¦wiatowej jego życie wi±zało się nieodł±cznie ze współprac± z organizacjami lewicowymi oraz z publikacjami wydawanymi m.in. w tygodniku „Ogniwo” czy „Poradniku dla czytaj±cych ksi±żki”. W latach 1914 – 1918 Krzywicki zaangażował się w działania zwi±zane z opiek± społeczn±, brał udział w tworzeniu zal±żków polskiego aparatu państwowego jako współorganizator departamentów o¶wiecenia publicznego i zdrowia. Organizował również Główny Urz±d Statystyczny, na którego stan±ł czele. W 1921 roku obj±ł na Uniwersytecie Warszawskim katedrę historii ustrojów społecznych, któr± zlikwidowano w 1936r. Również w 1921r. rozpocz±ł pracę naukow± w kierowanym przez siebie Instytucie Gospodarstwa Społecznego, któr± kontynuował do końca swego. Instytut ten był jedn± z najważniejszych w Polsce międzywojennej placówk± badawcz± z obszaru nauk społecznych i socjologii w szczególno¶ci, a przy tym wielkim osobistym dziełem Krzywickiego i jego najbliższych współpracowników.Po przej¶ciu w 1936 roku na emeryturę Krzywicki podj±ł się wykończenia wcze¶niej rozpoczętych prac badawczych i kontynuował te działania również po rozpoczęciu hitlerowskiej okupacji, żyj±c samotnie w swoim warszawskim mieszkaniu, gdzie do ostatnich dni kończył najważniejsze jego zdaniem dzieło tj. ”Hordę pierwotn±”, wydan± już po jego ¶mierci pod zmienionym tytułem „Pierwociny więzi społecznej”. Ludwik Krzywicki zmarł 10 czerwca 1941 roku maj±c 82 lata. Obfituj±ce w przeróżne wydarzenia, aktywne życie Krzywickiego odbiło bardzo wyraĽny ¶lad w jego twórczo¶ci. Działał on w wielu dziedzinach nauki poczynaj±c od statystyki i ekonomi, poprzez archeologię i prehistorię, a kończ±c na etnologii i socjologii. Trzeba jednak wspomnieć, że to wła¶nie w socjologii jego osi±gnięcia s± największe i to one zapewniły mu stałe miejsce w historii tej nauki w naszym kraju.Pocz±tkowe zainteresowanie pozytywizmem i Comtem przeszło w aktywne zaangażowanie polityczne na polu socjalizmu i naukowe, stanowi±ce rozwinięcie marksowskiej koncepcji materializmu historycznego. Te wła¶nie elementy z zaznaczonym jednocze¶nie wpływem ewolucjonistów – nie tylko Darwina, ale może przede wszystkim Spencera, najłatwiej odnaleĽć w pracach Krzywickiego. Polscy socjologowie marksi¶ci wyrastali w wytworzonej przez pozytywistów atmosferze intelektualnej i podzielali znaczn± czę¶ć założeń filozoficznych starszego pokolenia. Również Krzywicki należał do tego grona. Badał zatem społeczeństwo ludzkie tak jak przyrodnik, ponieważ uważał podobnie jak pozytywi¶ci, że nie tylko jednostka ludzka ze względu na swoj± budowę fizyczn±, ale również społeczeństwo ludzkie jest rezultatem wielowiekowego procesu rozwojowego, który rozpocz±ł się jeszcze w ¶wiecie zwierz±t. Jak zauważa Antonina Kłoskowska „Wpływ marksizmu i ewolucjonistycznej etnologii znajdowały wyraz w rozwojowym ujmowaniu badanych zjawisk społecznych, które stanowi trwały rys znamienny dla socjologii Krzywickiego”[1]Najszersze ramy teoretyczne uprawianej przez Krzywickiego socjologii wyznaczał bez w±tpienia materializm historyczny ł±czony jak u większo¶ci marksistów przełomu XIX i XX wieku z klasycznym ewolucjonizmem, przezwyciężonym jednak w znacznym stopniu poprzez wskazywanie alternatywnych dróg rozwojowych stoj±cych przed konkretnymi społeczeństwami[2].Krzywicki był nie tylko popularyzatorem idei autora „Kapitału”, ale przede wszystkim dysponował własnym warsztatem naukowym i był naukowcem z prawdziwego znaczenia, co w znacznym stopniu odróżniało go od innych marksistów tego okresu. Ponieważ Krzywicki za podstawowy obowi±zek badacza zjawisk społecznych uznawał wierno¶ć faktom, dlatego niechętnie odnosił się do socjologii ogólnej i jako pierwszy w Polsce głosił konieczno¶ć zajęcia się głównie socjologi± szczegółow±. Głównym tematem jaki podejmował w swojej pracy naukowo – badawczej z zakresu socjologii była ludzka więĽ społeczna i jej ewolucja, przy czym zgodnie z teori± materializmu historycznego, największe znaczenie przypisywał roli spoideł przedmiotowych.Poprzez analizę najprostszych stosunków społecznych wła¶ciwych tak ludziom, jak i zwierzętom (np.: instynkt macierzyństwa, poczucie towarzysko¶ci itp.) Krzywicki okre¶lał najwyższ± formę więzi społecznej, jako więĽ rodow±. Oparty na niej ustrój osobowy przeciwstawiał ustrojowi terytorialnemu, zwanemu inaczej „ustrojem spoideł przedmiotowych”. Krzywicki ujmował ustrój terytorialny jako pewien ogólny typ obejmuj±cy wszelkie rodzaje ustrojów opartych na prywatnej własno¶ci czyli np.: niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm. Słowo „terytorialny” oznacza w tym wypadku, że więĽ społeczna istniej±ca w takim ustroju jest oparta na jednostce terytorialnej, takiej jak gmina czy powiat. Jednostki te ł±cz± pewn± grupę osób poprzez wspólne „urz±dzenia”, organizacje i instytucje. W pewnym sensie ludzie s± jak pisze Krzywicki „przymocowani do rzeczy, przedstawiaj± dodatki czuj±ce, my¶l±ce i działaj±ce”[3]. Koncepcja ustroju terytorialnego Krzywickiego stanowi rozwinięcie marksowskiej teorii uprzedmiotowienia stosunków społecznych, dotyczy jednak nie tylko gospodarki towarowej, ale też naturalnej, gdy istnieje w niej własno¶ć prywatna.O dynamice rozwoju historycznego społeczeństw terytorialnych decyduje podłoże ekonomiczne. Zgodnie z podstawow± tez± materializmu historycznego również w ujęciu Krzywickiego podstaw± i bodĽcem rozwoju społeczeństwa terytorialnego jest rozwój sił wytwórczych odzwierciedlany we wzro¶cie wydajno¶ci pracy. W pojęciu rozwoju społecznego zawiera się całe sztuczne ¶rodowisko stworzone przez człowieka i po¶rednicz±ce między nim, a przyrod±. Rozwój społeczeństwa terytorialnego ma charakter żywiołowy, co jest nieodł±czn± konsekwencj± istnienia prywatnych form własno¶ci. Żywiołowo¶ć rozwoju polega na tym, że składa się on z szeregu drobnych działań jednostek zwanych przez Krzywickiego „różniczkami”, a które razem w nieu¶wiadomiony sposób powoduj± zmiany w siłach wytwórczych. W ten sposób swój udział w procesie rozwojowym maj± zarówno te jednostki które tego ¶wiadomie pragn±, jak i te które mu się sprzeciwiaj±. Żywiołowe i mechaniczne gromadzenie drobnych zmian prowadzi po pewnym czasie do powstania nowej warstwy społecznej, która podejmuje ¶wiadome wysiłki celem rozpropagowania nowych urz±dzeń i sił wytwórczych, napotykaj±c przy tym na opór ze strony starych warstw społecznych zainteresowanych w utrzymaniu dotychczasowego stanu rzeczy. W¶ród warstw dla których nowe siły wytwórcze oznaczaj± podniesienie poziomu życia i zwiększenie dobrobytu rodzi się wskutek tego oporu niezadowolenie, a rozwój zmienia stopniowo charakter z ewolucyjnego na rewolucyjny, co poci±ga za sob± możliwo¶ć różnego rodzaju zaburzeń porz±dku społecznego. Istotn± rolę w koncepcji rozwoju odgrywa u Krzywickiego pojęcie idei[4]. Wprawdzie w jego pracach brak jest dokładnej definicji tego terminu, jednak zazwyczaj uczony używał go w najszerszym znaczeniu, obejmuj±c pogl±dy prawne, polityczne, etyczne etc. W przypadku teorii rozwoju społecznego chodzi mu głównie o to, co nazwać można mianem idei ustrojowych[5], przy czym ważne s± w zasadzie jedynie te idee, które zyskuj± szerokie rozpowszechnienie i mog± stać się programem masowych ruchów politycznych. Tylko one s± bowiem wypowiedzeniem realnych potrzeb społecznych. Przeciwieństwem idei ustrojowych s± utopie społeczne, którym brak jest oparcia w podłożu rzeczowym i które nie odzwierciedlaj± aktualnych tendencji rozwojowych. Krzywicki problematykę rozwoju społecznego rozdzielił na trzy odrębne zagadnienia: genezę idei, wędrówkę idei oraz rolę przeżytków. Idee pojawiaj± się jako rezultat konfliktów między interesami różnych grup, a zastan± sytuacj± i instytucjami prawno politycznymi Analiza wędrówki idei jest powszechnie uważana za poważny wkład Krzywickiego do teorii rozwoju społecznego. Krzywicki rozwijał t± kwestię poprzez pryzmat Europy Zachodniej, która jego zdaniem rozwijała się przede wszystkim pod działaniem własnych wzorów i stosunków. Według niego przełomow± rolę odegrało odkrycie na powrót w okresie ¶redniowiecza pomników rzymskiego prawa cywilnego, co przeciwstawiło tradycji germańskiej tradycję jeszcze starsz±. Prawo rzymskie uważał Krzywicki za swego rodzaju wędruj±c± ideę i wyrażał przekonanie, że bez tej instytucji rozwój Europy mógłby opóĽnić się nawet o kilkaset lat. Szybko¶ć rozpowszechniania się idei społecznych oraz zwiększenie terytorium wędrówki narasta wraz z rozwojem społecznego podziału pracy, wymiany towarowej, ¶rodków komunikacji itp. Rola idei ro¶nie, gdyż współcze¶nie intensyfikuj± się kontakty między różnymi obszarami ¶wiata. W osi±gnięciu nowego stopnia rozwoju społeczeństwa znaczn± rolę odgrywa też przeszło¶ć, zastane urz±dzenia i zwyczaje, które stanowi± tło dla nowych idei. W opisie wpływu przeszło¶ci na teraĽniejszo¶ć pojawia się zaczerpnięte z prac antropologa E.Tylora pojęcie przeżytków. Krzywicki rozumiał przez to elementy kulturowe, które s± niefunkcjonalne i trwaj± mimo zaniku warunków w których powstały. Na tej bazie stworzył następnie pojęcie podłoża historycznego: „Nasze zwyczaje i uprzedzenia, zasady i wierzenia, uczucia i temperament, w dalszym ci±gu instytucje polityczne i prawne, pogl±dy moralne i estetyczne, w końcu nasze systemy filozoficzne, wszystko to w rozwoju dziejowym tworzy jedn± zwart± kategorię – podłoża historycznego”[6]. Czynniki, które tkwi± w podłożu historycznym nie tworz± nowych pr±dów, ale wpływaj± na te które się pojawiaj±, modyfikuj±c ich charakter, społeczne funkcje, a często stanowi±c barierę dla zmian społecznych. Mimo silnych zwi±zków z klasycznym ewolucjonizmem Krzywicki był zwolennikiem wieloliniowej koncepcji rozwoju społecznego i podkre¶lał istnienie alternatyw rozwojowych jakie stoj± przez różnymi społeczeństwami oraz rolę dyfuzji kulturowej poprzez któr± odbywa się m.in. wędrówka idei ze społeczeństw bardzie do mniej rozwiniętych.Koncepcja podłoża historycznego Krzywickiego miała charakter prekursorski przeciwstawiaj±c się powszechnym wówczas w socjologii teoriom modernizacji usiłuj±cym wyja¶niać zapóĽnienia rozwojowe poszczególnych obszarów ¶wiata m.in. oddziaływaniem tradycyjnego systemu warto¶ci. Trudno jest przecenić znaczenie Krzywickiego dla rozpowszechniania się w Polsce wiedzy o teoriach socjologicznych i utrzymywania kontaktów z nauk± ¶wiatow±. Przez całe życie był bardzo aktywny na szerokim polu nauk społecznych, pozostawił po sobie ogromny dorobek naukowy, zaliczyć można go również do najwybitniejszych postaci kultury polskiej na przełomie XIX i XX wieku. Bibliografia jego prac opracowana w 1923 roku przez Instytut Gospodarstwa Społecznego mie¶ci się na blisko 42 stronach. A jednak Krzywicki należy do socjologów odrobinę dzi¶ zapomnianych. Niewiele jego prac przetłumaczono tez na języki obce. Traktowany bywa często raczej jako jeden z ojców socjologii polskiej, niż teoretyk w którego twórczo¶ci szuka się nowych inspiracji. Mimo to nie należy zapominać iż był uczonym, który bardzo zasłużył się w pozyskiwaniu społecznej akceptacji dla socjologii w naszym kraju i stanowił rzadki przypadek rzetelno¶ci badawczej, wysokich kompetencji naukowych oraz wrażliwo¶ci na niesprawiedliwo¶ć społeczn±. Bibliografia:T. Kowalik, H.HołdaRóziewicz „Ludwik Krzywicki” W-wa 1976 Ludwik Krzywicki „Człowiek i społeczeństwo” Wybór pism. KiW 1986 J.Szacki „Historia my¶li socjologicznej” T.2 „Sto lat socjologii polskiej” pod redakcj± J.Szackiego. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995 „Encyklopedia socjologii” T.2 Warszawa 1999 -------------------------------------------------------------------------------[1] Zob. Janusz Sztumski „Ludwik Krzywicki – Człowiek i społeczeństwo” wstęp s.20[2] Zob. Ludwik Krzywicki „ Ustroje społeczno – gospodarcze w okresie dziko¶ci i barbarzyństwa” [3] Zob. T.Kowalik ”Ludwik Krzywicki” s.94[4] Zob. L.Krzywicki „Idea a życie” – „Człowiek i społeczeństwo” Wybór pism s.47[5] Zob. T.Kowalik „Ludwik Krzywicki” s.101[6] Zob. T.Kowalik „Ludwik Krzywicki” s.105
