1 Pojęcie i funkcje kredytu.
advertisement
KREDYTY GOTÓWKOWE NA CELE KONSUMPCYJNE NA PRZYKŁADZIE BANKU ŚLĄSKIEGO S.A. KATOWICE ROZDZIAŁ 1 Metodologiczne aspekty kredytu bankowego 1 Pojęcie i funkcje kredytu. W ostatnich latach wzrosła rola kredytu bankowego. Wywołane to zostało głównie rozwojem prywatnej przedsiębiorczości. Nastąpiły także zmiany w systemie kredytowym. Kredyt stał się istotnym elementem życia gospodarczego. Często jest niezbędny do prowadzenia działalności gospodarczej i do rozwoju przedsiębiorstwa.1 Działalność kredytową normuje prawo bankowe, zarządzenia nadzoru bankowego oraz ogólne normy dotyczące pożyczek, zawarte w kodeksie cywilnym i innych ustawach.2 We współczesnej gospodarce rynkowej, w erze “elektronicznego pieniądza”, kredyt odgrywa ważną rolę zarówno jako instrument finansowania bieżącej działalności, jak i sposób pozyskiwania środków na inwestycje.3 Kredyt bankowy pełni trzy podstawowe funkcje: 1. emisyjną; 2. dochodową; 3. rozdzielczą; Funkcja emisyjna kredytu polega na wprowadzeniu do cyrkulacji pieniądza poprzez kredytowy mechanizm emisji pieniądza .Funkcję tę realizuje każdy kredyt bankowy, gdyż każde udzielenie kredytu wprowadza do cyrkulacji nowy pieniądz, a każda spłata kredytu prowadzi do wycofania pieniądza z obiegu. Funkcja dochodowa kredytu oznacza wykorzystanie go przez kredytobiorcę do antycypacji należnych mu przychodów materialnych i redystrybucyjnych. Oznacza to, że kredytobiorca może pokryć część swoich wydatków nie dzięki otrzymaniu odpowiednich przychodów wynikających z jego działalności, ale w wyniku otrzymania kredytu. 1 por. I. Heropolitańska, E. Borowska: Kredytyt i gwarancje bankowe. Poltext, Warszawa 1996r., s. 17. 2 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe „Dziennik Ustaw” nr. 140, 1977, poz. 939 oraz Praca zbiorowa pod redakcją C. Becka, K. Pietrzykowskiego: Kodeks Cywilny. Komentarze C. H. Beck, Warszawa 1998. 3 por. Praca zbiorowa pod redakcją K. Opolskiego: ABC Bankowości. Olympus CE i RB, Warszawa 1998, s. 150 Kredyt w funkcji dochodowej nie stwarza natomiast możliwości uzupełnienia popytu w skali całej gospodarki narodowej, powstałego w wyniku tworzenia oszczędności pieniężnych przez różne podmioty gospodarujące. Funkcja rozdzielcza kredytu oznacza wykorzystanie go do stworzenia dodatkowego popytu pieniężnego. Kredyt ten powinien być udzielany w granicach przyrostu oszczędności o trwałym charakterze. Kredyt ten sprzyja realizacji nagromadzonych towarów na cele inwestycyjne i konsumpcyjne, przy zachowaniu równowagi pieniężnej.4 Udzielanie kredytu może się odbywać w różnych formach prawnych. W związku z tym można mówić o czynnościach kredytowych w różnym znaczeniu: najszerszym- rozumiejąc przez kredyt wszystkie czynności, w których termin spełnia świadczenia przez jedną ze stron jest wcześniejszy niż termin spełnienia świadczenia przez drugą stronę. węższym- obejmującym czynności, których cel sprowadza się do udzielenia drugiej stronie (kredytobiorcy) zwrotnej pomocy finansowej. najwęższym- dotyczącym czynności prawnych, których elementy szczególne zakładają udzielanie drugiej stronie przez bank kredytu.5 Według N. Gajl, „przez kredyt rozumieć należy stosunek ekonomiczny, powstający przy przeniesieniu wartości przez jeden podmiot (zwykle jednostkę bankową) na rzecz drugiego podmiotu w czasowe użytkowanie, na warunkach zwrotności i z reguły z obowiązkiem zapłaty procentu”.6 “Z pewnego punktu widzenia kredyt bankowy stanowi formę czasowego prawa do dysponowania określonymi środkami pieniężnymi, dokonywanego za pośrednictwem banku”.7 Natomiast Federowicz określa kredyt jako stosunek ekonomiczny, wynikający ze świadczenia przez jedną ze stron (wierzyciela) na rzecz drugiej strony (dłużnika) określonej wartości w towarze lub pieniądzu na warunkach zwrotu równowartości w późniejszym terminie.8 Podsumowując w bardzo syntetycznej definicji można powiedzieć, że kredyt bankowy wyraża stosunek ekonomiczny wynikający z odstąpienia przez bank (wierzyciela) dłużnikowi określonej wartości pieniężnej na warunkach zwrotu tej wartości w określonym terminie wraz z wynagrodzeniem (odsetki, prowizje).9 4. por. Praca pod redakcją K. Opolskiego: ABC Bankowości. op. cit. s. 150-151 5. por. R. Warchoł: Kredytowanie działalności gospodarczej spółek kapitałowych przez banki. Lege Artis, Kraków 1998, s.23 6. N. Gail: Finanse i prawo finansowe. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1986, s. 353. Za B. Kołosowska: Obsługa bankowa przedsiębiorstw. Uniwersytet Mikołaja Kopernika Pixel, Toruń 1996, s. 15. 7. K. Piotrowska – Marczak: Finanse ogólne. Zeszyty Naukowe WSI nr 4, Radom 1993, s.111. 8. por. Z. Fedorowicz: Leksykon finansowo bankowy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991, s. 190. 9. por. T. Wyszomirski: Kredyty bankowe. Poradnik praktyczny klienta. CIM, Warszawa 1993, s. 15. 1.1 CECHY KREDYTU BANKOWEGO. Na podstawie przedstawionych określeń kredytu bankowego możemy wyróżnić kilka wspólnych cech charakteryzujących kredyty. Należą do nich: 1. 2. 3. 4. 5. 6. zwrotność oprocentowanie zabezpieczenie kredytu bezpośredniość celowość terminowość Jedną z wspólnych cech kredytu jest zwrotność, która stanowi immanentną formę konstrukcyjną instytucji kredytu. Cecha zwrotności wyraźnie określa pojęcie kredytu i oddziela go innych bezzwrotnych form finansowania. Kolejną immanentną cechą jest oprocentowanie kredytu. Wszystkie kredyty są oprocentowane – stanowi to dla banku zysk, a dla kredytobiorcy “koszt” zaciągniętego kredytu. Następną cechą wspólną kredytu, która musi przestrzegana w polityce kredytowej banku, jest zabezpieczenie kredytu. Cecha bezpośredniości kredytu oznacza, że kredyt jest udzielany na rzecz kredytobiorcy, z wyłączeniem kredytu wekslowego. 10 Wśród charakterystycznych cech kredytu należy wyróżniać jego celowość. Określenie celu, na który mają być zużyte środki pieniężne, należy do istotnych elementów umowy o kredyt bankowy. Obowiązkiem kredytobiorcy jest zwrot kredytu w terminie określonym umową. Termin zwrotu kredytu jest zwykle określony przez strony w umowie lub wynika wprost z przepisów prawnych.11 10 por. T. Wyszomirski: Kredyty bankowe. Poradnik praktyczny klienta. CIM, Warszawa 1993r., s. 189-191 11 por. R. Warchoł: Kredytowanie w działalności gospodarczej spółek kapitałowych przez banki. op. cit. s. 46 KREDYTY DYSKONTOWE JAKO JEDEN Z RODZAJÓW KREDYTÓW UDZIELANYCH PRZEZ BANKI Klasyfikacja kredytów rodzaje kredytów W obecnym krajowym systemie bankowym nie istnieje kompleksowy, jednolity podział i nazewnictwo kredytów, udzielanych przez banki. Wyjątkiem w tym zakresie są ustalane przez nadzór bankowy NBP wzory zestawień kredytów, do sporządzania których obowiązane są wszystkie banki. W zasadzie każdy bank komercyjny dokonuje podziałów swoich należności kredytowych przede wszystkim pod kątem własnych potrzeb.12 Obserwuje się w bankach dość wyraźnie tendencje do rozszerzania oferty kredytowej o nowe produkty. Pociąga to za sobą stałe pojawianie się kredytów o nowej nazwie i klasyfikacji. W świetle istniejącej konkurencji oraz trwających procesów dostosowawczych – należy przyjąć, że trend ten będzie się nadal rozwijać. Dlatego też coraz trudniej jest o całościowe przedstawienie problemu klasyfikacji kredytów, funkcjonujących w naszych bankach.13 Kredytobiorca staje obecnie przed coraz trudniejszym problemem wyboru form kredytu. Od właściwego wyboru zależy w znacznej mierze opłacalność prowadzonej operacji finansowej.14 Klasyfikacji kredytów bankowych można dokonać według następujących kryteriów: 1. 2. 3. 4. 5. okresu kredytowania przedmiotu kredytu waluty kredytu sposobu jego zabezpieczenia formy kredytu15 12 por. W. Otta: Działalność kredytowa banku. op. cit. S. 13. 13 por. tamże s.13 14 por. R. Warchoł: „Kredytowanie działalności gospodarczej spółek kapitałowych przez banki” op. cit. s. 24 15 por. I. Heropolitańska, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 39 Banki przyjmując do klasyfikacji kryterium czasowe, rozróżniają w swych regulaminach – przykładowo – następujące kredyty:16 1. krótkoterminowe – udzielane na okres do 1 roku, na sfinansowanie krótkotrwałych potrzeb kredytowych 2. średnioterminowe – z terminem spłaty od 1 roku do 3 lat, najczęściej udzielane na uzupełnienie niedoboru kapitału obrotowego związanego z poszerzaniem działalności gospodarczej, na sfinansowanie zakupu dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku, itp. 3. Długoterminowe – z terminem spłaty powyżej 3 lat, najczęściej przeznaczane na sfinansowanie przedsięwzięć rozwojowych o charakterze inwestycyjnym. 17 Kredyty krótkoterminowe w krajach zachodnich przyznawane są na okres do roku, kredyty średnioterminowe na okres od 1 roku do 5 (w niektórych krajach do 7 lat), a kredyty sługo terminowe na ponad 5 lat (ewentualnie 7).18 Banki wykorzystują kryterium czasowe również dla celów płynności. W związku z tym między innymi ustala się zapadalność udzielonych kredytów, to znaczy określa się, na jak długi okres środki pieniężne banku zostały zaangażowane w umowach kredytu.19 Dokonując podziału kredytu według przedmiotu rozróżnia się trzy podstawowe typy kredytów: 1. kredyty obrotowe 2. kredyty inwestycyjne 3. kredyty konsumpcyjne Kredyty obrotowe udzielane są na sfinansowanie bieżących potrzeb działalności gospodarczej (eksploatacyjnej), związanych z zaopatrzeniem, produkcją i sprzedażą oraz z procesem rozliczeń pieniężnych. Przedmiotem tych kredytów mogą być np. zapasy towarów, produkcji w toku, wyrobów gotowych, nakłady przyszłych okresów oraz należności z tytułu rozliczeń z odbiorcami. Ta kategoria kredytu gospodarczego zdecydowanie dominuje w działalności kredytowej banków. Z uwagi na czasokres ich udzielania są to z reguły kredyty krótkoterminowe i średnioterminowe.20 16 por. W. Otta: Działalność kredytowa banku. op. cit. s. 13-14; Praca zbiorowa pod red. K. Opolskiego: ABC Bankowości op. cit. s. 152; I. Heropolitańska, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 39. 17 por W. Otta: Działalność kredytowa banku. op. cit. 13-14 18 por. R. Warchoł: Kredytowania działalności gospodarczej spółek kapitałowych przez banki. op. cit. s. 25. 19 por. W. Otta: Działalność kredytowa banku. op. cit. 14. 20 por. tamże s. 17. W zależności od sposobu uruchomienia kredytu obrotowego może on funkcjonować jako: 1. kredyt w rachunku bieżącym 2. kredyt w rachunku kredytowym Kredyt w rachunku bieżącym wiąże się z powstaniem debetu w rachunku bieżącym kredytobiorcy. W związku z tym krąg kredytobiorców mogących korzystać z tego typu kredytów ogranicza się wyłącznie do podmiotów posiadających w banku udzielającym kredyt rachunek bieżący.21 W tej grupie mogą wystąpić dwa rodzaje kredytów: a) kredyt otwarty (conto corrente) b) kredyt kasowy Kredyt otwarty jest często stosowaną w bankach europejskich formą kredytowania. Ta technika kredytowania cieszy się popularnością, zwłaszcza w Anglii, gdzie występuje pod nazwą overdraft. Także polskie banki udzielają tego kredytu.22 Poprzez udzielenie kredytu otwartego bank daje kredytobiorcy upoważnienie do spowodowania salda debetowego na jego rachunku bankowym, przyjmując jednocześnie na siebie zobowiązanie do zapłaty dokumentów płatniczych, na których bank jest wskazany jako domicyliat (czyli osoba, u której dokument ma być płatny), choćby na koncie kredytobiorcy nie było pokrycia. Wysokość tego kredytu, czyli określony limit, do jakiego kredytobiorca może się zadłużyć, ustalony jest najczęściej w zależności od wysokości obecnych i przewidywanych w okresie kredytowania wpływów na rachunek bieżący. Kredyt otwarty jest kredytem krótkoterminowym i odnawialnym. 23 W szczegółowych warunkach umowy kredytowej zazwyczaj przewiduje się, że banki mogą pobierać podwyższone oprocentowanie od ewentualnego przekroczenia przyznanego limitu kredytowego oraz prowizję od przyznanego kredytu niezależną od jego wykorzystania. Kredytowanie w rachunku otwartym jest operacją korzystną zarówno dla banku jak i kredytobiorcy. Korzystanie z tego kredytu pozwala z jednej strony na uproszczenie prac manipulacyjnych w banku, z drugiej zaś na elastyczne kredytowanie w zależności od sytuacji płatniczej kredytobiorcy. 21 por. I. Heropolitańska, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 40. 22 por. Z. Krzyżkiewicz: Podręcznik do nauki bankowości. Biblioteka Menadżera i Bankowca, Warszawa 1997, s. 86. 23 por. I. Heropolitańska, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 40-41 Oszczędza on na odsetkach, bo wpływy na rachunek zmniejszają automatycznie jego zadłużenie. Omawiany kredyt jest wykorzystywany do finansowania działalności eksploatacyjnej przedsiębiorstw. Sposób jego udzielania powoduje, że nie może on być powiązany z określonym celem, lecz służy utrzymaniu bieżącej płynności. Dlatego też kredyty w rachunku otwartym są zaliczane do kredytów o podwyższonym ryzyku. 24 Drugi rodzaj kredyty udzielanego w rachunku bieżącym to kredyt kasowy. Nazywamy jest często kredytem płatniczym lub przejściowym. Przeznaczony jest na pokrycie przejściowego braku środków na rachunku bieżącym. Umożliwia on regulowanie bieżących płatności, wywołując przejściowe powstanie salda debetowego rachunku bieżącego, ale zadłużenie powinno być automatycznie zlikwidowane w najbliższych dniach z bieżących wpływów. Kredyt kasowy łagodzi skutki nierównomiernego wpływu należności w stosunku do terminów płatności, bez potrzeby ubiegania się każdorazowo o przyznanie kredytu niezbędnego do opłacania bieżących zobowiązań. W umowie o ten kredyt banki ustalają nie tylko górny pułap zadłużenia, ale często także maksymalny (od kilku do 14 dni) okres ciągłego występowania zadłużenia powstałego w takiej formie. Widzimy więc, że jest to kredyt krótkoterminowy.25 W interesie kredytobiorcy leży, aby był to kredyt udzielany w bardzo krótkim czasie, niemal „od ręki”. Jest to jednakże możliwe wyłącznie w sytuacji, gdy kredytobiorca jest stałym klientem banku (tj. posiada w banku rachunek bieżący minimum od roku) o znanym bankowi standingu finansowym. Rok jest to minimalny okres, który pozwoli bankowi na ocenę sytuacji finansowej i gospodarczej kredytobiorcy, jego rzetelności w terminowym realizowaniu zobowiązań wobec banku oraz jego zdolności do wywiązywania się ze zobowiązań finansowych.26 Ogólnie można stwierdzić, że kredytowanie w rachunku bieżącym jest usługą korzystną dla przedsiębiorstwa, bowiem uproszczenie prac manipulacyjnych w banku (co ma w tym przypadku miejsce), pozwala na elastycznie kredytowanie w zależności od sytuacji płatniczej kredytobiorcy.27 24 por. Z. Krzyżakiewicz: Podręcznik do nauki bankowości op. cit. s. 86 25 por. Z. Krzyżakiewicz: Podręcznik do nauki bankowości op. cit. s.87 26 por. I. Heropolitańska:, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe op. cit. s 41-42 27 por. J. Grzywacz: Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem. Difin, Warszawa 1996r., s. 122 Kredyt w rachunku kredytowym jest to kredyt, którego uruchomienie następuje poprzez otwarcie dla kredytobiorcy wydzielonego rachunku kredytowego otwartego specjalnie w celu ewidencjonowania wykorzystania i spłaty kredytu. Kredyty funkcjonujące w rachunku kredytowym mogą zostać udzielone jako krótko- i średnioterminowe.28 Poprzez rachunek kredytowy następuje realizacja wszystkich pozostałych kredytów bankowych. Kredytobiorca może posiadać kilka rachunków kredytowych w zależności od ilości kredytów, z których korzysta. Każdy realizowany kredyt jest ewidencjonowany na oddzielnym rachunku.29 Kredyt w rachunku kredytowym może zostać udzielony jako: a) kredyt docelowy – jest kredytem przeznaczonym na finansowanie określonej transakcjo np. sezonowe zakupy surowców do produkcji. Kredyt taki nie powinien być kredytem odnawialnym, tj. każda wpłata dokonana w ciężar rachunku kredytowego zmniejsza kwotę kredytu pozostającą do dyspozycji kredytobiorcy. b) Kredyt na pokrycie wymagalnych zobowiązań – jest to kredyt krótkoterminowy, kilkumiesięczny. Jest przyznawany w przypadku krótkotrwałych trudności płatniczych, spowodowanych np. przejściowym wzrostem stanu zobowiązań, zakłóceniami w sprzedaży itp. Kredyt taki nie powinien być kredytem odnawialnym. c) Kredyt kasowy – jest to kredyt udzielany w związku z chwilowym brakiem gotówki w kasie. Od kredytu kasowego w rachunku bieżącym różni się on jedynie tym, że jego uruchomienie następuje poprzez otwarcie rachunku kredytowego, w ciężar którego następuje wykorzystanie kredytu. d) Kredyt sezonowy – jest przeznaczony na finansowanie potrzeb powstałych w związku z przesunięciem wpływów i nakładów eksploatacyjnych spowodowanych specyfiką produkcji lub świadczonych usług. Wysokość kredytu i okres korzystania z niego uzależnione są od cyklu wytwarzania, magazynowania i sprzedaży. Kredyt takie nie powinien być przyznawany na okres dłuższy niż dwa lata. Przykładem kredytu sezonowego jest np. kredyt na skup płodów rolnych. Kredyty te nie są odnawialne. e) Linia kredytowa – jest kredytem, którym w ramach określonego w umowie limitu kredytowego można sfinansować w okresie obowiązywania umowy wiele transakcji, których przedmiotem są sukcesywne i powtarzalne dostawy określonego typu towarów, materiałów, surowców oraz usługi świadczone kredytobiorcy. 28 por. I. Heropolitańska:, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 42 29 por. B. Kłosowska: Obsługa bankowa przedsiębiorstw. op. cit. s. 74 Widzimy więc, że linia kredytowa udzielana jest w przypadkach uzasadnionych charakterem i częstotliwością transakcji, bez określenia w umowie obowiązujących terminów i kwot wykorzystania kredytu w postaci transz. Kredyt w postaci linii kredytowej może być udzielony jako: - kredyt nieodnawialny, gdy każda wypłata dokonana w ciężar rachunku kredytowego powoduje zmniejszenie limitu kredytu, do wysokości którego kredytobiorca może się zadłużyć kredyt odnawialny, gdy każda spłata całości lub części kredytu powoduje, że odnawia się on o spłaconą kwotę kredytu i może być wielokrotnie wykorzystywany aż do wygaśnięcia umowy.30 Linia kredytowa jest usługą bardzo korzystną dla przedsiębiorstwa. W praktyce spotyka się duże zainteresowanie przedsiębiorstw tą formą kredytowania działalności, z czym wiążą się następujące korzyści: - większa swoboda dostępu do pieniądza bezgotówkowego, co znacznie poprawia płynność finansową jednostki. Przedsiębiorstwo spłaca bankowi odsetki tylko od wykorzystanej kwoty, w ramach przyznanego limitu. Należy wziąć jednak pod uwagę fakt, że kredyt ten jest oferowany przez banki jedynie wybranej grupie klientów. Najczęściej udzielany jest on kredytobiorcom wiarygodnym, korzystającym uprzednio z usług finansowych banku, wywiązujących się wcześniej bez zastrzeżeń z przyjętych zobowiązań.31 Kredyty inwestycyjne to kolejny typ kredytów biorąc pod uwagę podział kredytów według przedmiotu. Są one przeznaczone na finansowanie nakładów gospodarczych, których celem jest stworzenie nowych lub powiększenie już istniejących środków trwałych. Kredytem inwestycyjnym mogą być finansowane inwestycje: 1. materialne, np. zakup sprzętu, maszyn, nieruchomości, środków transportu 2. niematerialne, np. zakup papierów wartościowych, patentów 3. finansowe, np. zakup udziałów lub akcji w spółce32 30 por. I. Heropolitańska:, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 43-44 31 por. J. Grzywacz: Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem. op. cit. s. 124. 32 por. I. Heropolitańska:, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 44-45 Generalnie wyróżnia się trzy rodzaje kredytów inwestycyjnych: 1. kredyty na wyposażenie – przeznaczone są na zakup lub modernizację sprzętu, nabywanie bądź budowę majątku trwałego; są to kredyty krótko- i średnioterminowe 2. kredyty na restrukturyzację – przeznaczone na przebudowę struktury gospodarczej kredytobiorcy, mającą na celu odzyskanie jego równowagi finansowej 3. kredyty przeznaczone na zakup lub budowę całych obiektów przemysłowych i rolnych Kredyty wymienione w pkt. 2 i 3 są z reguły udzielane jako średnio- i długoterminowe. Zasadą jest, aby termin spłaty kredytu nie przekraczał okresu amortyzacji obiektu będącego przedmiotem kredytowania.33 Trzeci typ kredytów dzieląc je według przedmiotu to kredyty konsumpcyjne. Są udzielane osobom fizycznym (gospodarstwom domowym). Cieszą się one coraz większą popularnością wśród społeczeństwa. Potocznie mówi się, że kredyty konsumpcyjne są często sposobem na spełnienie marzeń, których nie można by zrealizować bez pomocy kredytowej. Kredyty konsumpcyjne, z uwagi na ich znaczne rozproszenie i wysokość, obarczone są stosunkowo niższym ryzykiem. Praktyka pokazuje, że kredyty te odznaczają się dużo lepszą spłacalnością, niż np. kredyty gospodarcze. Aktualnie w obrębie tego rynku kredytowego obserwuje się ożywioną działalność promocyjną i marketingową banków. Z myślą o indywidualnym kliencie, banki wzbogacają swoje oferty o nowe produkty: kredyty świąteczne, wakacyjne, na nabycie papierów wartościowych, kredyty dla wolnych zawodów (wyposażenie gabinetów lekarskich i stomatologicznych), kredyty edukacyjne dla studentów itp.34 W zależności od waluty kredytu wyróżnia się: - kredyty złotówkowe kredyty dewizowe Kredyty dewizowe są udzielane przez niektóre banki bądź ze środków własnych, bądź w ramach pożyczek przyznawanych przez zagraniczne instytucje finansowe na finansowanie importu. Kredyty dewizowe mogą być kredytami obrotowymi bądź inwestycyjnymi. 33 por. tamże s. 45 34 por. W. Otta: Działalność kredytowa banku. op. cit. s. 25-26 Zasady udzielania tych kredytów zawarte są w regulaminach kredytowych poszczególnych banków udzielających takich kredytów. Do wniosku o udzielenie kredytu dewizowego kredytobiorca dołącza, oprócz dokumentów składanych przy wniosku o udzielenie kredytu złotowego, dokument potwierdzający import. W przypadku kredytów dewizowych przyznawanych ze środków zagranicznych instytucji finansowych warunki ich udzielania ustalone są przez te instytucje. 35 Biorąc pod uwagę prawną formę zabezpieczenia kredyty możemy podzielić na : 1. kredyty lombardowe – są to kredyty zabezpieczone zastawem z tym, że przedmiot zastawu jest w posiadaniu banku. Bank, przyjmując zastaw, nabywa prawo jego sprzedaży w przypadku niespłacenia kredytu. Dla ograniczenia ryzyka banki udzielają kredytu lombardowego w niższych kwotach niż łatwości jego zbycia na rynku. Stąd najchętniej przyjmują jako zastaw łatwe do zbycia papiery wartościowe, czy weksle odpowiadające warunkom dyskonta. Mają one dodatkowo i tę zaletę, że są łatwe do przechowywania.36 W zależności od przedmiotu zastawu można wyróżnić następujące rodzaje kredytu lombardowego: - pod zastaw papierów wartościowych, są to przede wszystkim obligacje o stałym oprocentowaniu (jest udzielany do 90% ich wartości) oraz akcje notowane na giełdzie (do 70% ich wartości) pod zastaw towarów (udzielany do 60% ich wartości), na podstawie odpowiednich dokumentów składowych czy transportowych (konosamentów) pod zastaw weksli pod zastaw należności, np. z tytułu ubezpieczeń 37 2. kredyty hipoteczne – są to kredyty zabezpieczone hipoteką ustanowioną na nieruchomości stanowiącej własność kredytobiorcy lub osoby trzeciej.38 35 36 37 38 por. I. Heropolitańska:, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 63-64 por. Z. Krzyżkiewicz: Podręcznik do nauki bankowości. op. cit. s. 101. por. W. L. Jaworski: Bankowość – podstawowe założenia. op. cit. s. 61. por. I. Heropolitańska:, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 61. Kredyt hipoteczny może być udzielany przez każdy bank. Niektóre banki specjalizują się w jego udzielaniu. Na podstawie przyjętych do zabezpieczenia nieruchomości emitują one listy zastawne. W ten sposób zdobywają środki na udzielanie kredytu hipotecznego.39 Kredyty hipoteczne są z reguły udzielane na zasadach spłaty annuitetowej. Roczna suma spłaty kapitału i odsetek pozostaje stała podczas całego okresu spłaty. Ponieważ oprocentowanie jest naliczane w stosunku do aktualnie nie spłaconej części kapitału, znaczy to, iż udział odsetek w rocznych ratach maleje, a rośnie udział spłat kapitału. Efektywne oprocentowanie ustala się dokładnie zwykle poprzez uzgodnienie wysokości disagio, tj. naliczanie rat spłaty kapitału i odsetek dokonuje się na podstawie nominalnej wysokości kredyty, który jest jednak wypłacany z pewnym pomniejszeniem. Dodatkowo są w ten sposób uwzględnione koszty opłat i prowizji. Kredytobiorca ponosi również koszty związane z przygotowaniem zabezpieczenia kredytu (np. kosztu wpisu do księgi wieczystej). Jeśli nie dysponuje się dodatkowymi źródłami uzupełniającymi brakujące środki, zmusza to do zwiększenia minimalnej sumy kredytu, aby jego wielkość – już po uwzględnieniu disagio – zaspokoiła potrzeby kredytobiorcy. Innym rozwiązaniem może być zaciągnięcie tzw. Pożyczki na disagio (swoistego rodzaju kredytu pomostowego) w jego wysokości. W tym przypadku pierwotny kredyt hipoteczny nie jest w pierwszym roku obciążony spłatą, a jest naliczane tylko oprocentowanie. W tym czasie jest spłacana pożyczka na pokrycie disagio. Oprocentowanie kredytów hipotecznych jest zazwyczaj ustalane na okresy krótsze niż cały okres spłaty kredytu. Obecnie stosowane okresy ustalonej wielkości oprocentowania wynoszą 5 – 10 lat, ale spotyka się również okresy krótsze (2 lub 4 lata) i swobodnie zmieniającą się stopą procentową.40 Przyjmując za kryterium formę kredytu można je podzielić na: - kredyt w rachunku bieżącym kredyt w rachunku kredytowym kredyty dyskontowe kredyty akcentacyjne. Oprócz wymienionych wcześniej różnych rodzajów kredytów w literaturze możemy spotkać także klasyfikację kredytów według kategorii ryzyka. 39 por. W. L. Jaworski: Bankowość – podstawowe założenia. op. cit. s. 145 40 por. M. Bitz: Produkty bankowe. Rynek usług finansowych. Poltext, Warszawa 1996r., s. 71-72 Dokonywana jest ona w układzie i według wskazówek nadzoru bankowego (w okresach kwartalnych). Analizą i przeglądem banki obejmują całość swych należności (w tym z tytułu udzielonych kredytów i gwarancji). Wyniki tych przeglądów winny być udokumentowanie i przesłane do nadzoru bankowego w formie specjalnego sprawozdania. Przy ustalaniu ryzyka bankowego wykorzystuje się dwa niezależne od siebie kryteria: a) terminowość spłaty kapitału i odsetek b) sytuację ekonomiczno-finansową dłużnika.41 Kierując się powyższymi kryteriami – banki dokonują klasyfikacji kredytów (bez odsetek) na następujące kategorie: 1. należności (kredyty) normalne – obejmujące te kredyty , w odniesieniu do których nie występowały poważniejsze nieprawidłowości w spłatach kapitału i odsetek, a sytuacja ekonomiczno-finansowa nie budzi szczególnych obaw 2. należności (kredyty) poniżej standardu – opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi powyżej jednego miesiąca i nie dłużej niż 3 miesiące, a sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużnika ulega wyraźnemu pogorszeniu (zwłaszcza gdy po noszone straty utrzymują się dłużej niż 3 miesiące) 3. należności (kredyty wątpliwe – opóźnienia w spłacie kapitału lub odsetek wynoszą ponad 3 miesiące i nie dłużej niż 6 miesięcy, a sytuacja ekonomicznofinansowa kredytobiorcy ulega znacznemu pogorszeniu (zwłaszcza gdy ponoszone straty naruszają fundusze własne). 4. należności (kredyty) stracone – opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi więcej niż 6 miesięcy. Nastąpiło nieodwracalne pogorszenie sytuacji ekonomiczno-finansowej, uniemożliwiające spłatę długu; dłużnik postawiony w stan upadłości lub likwidacji, nieznane jest miejsce pobytu dłużnika, wszczęto postępowanie egzekucyjne wobec dłużnika itp.42 Poszczególnym kategoriom należności przypisuje się obowiązek tworzenia rezerw celowych w wysokości nie mniejszej niż: - 20% w odniesieniu do należności poniżej standardów; - 50% w odniesieniu do należności wątpliwych; - 100% w odniesieniu do należności straconych; 41 por. W. Otta: Działalność kredytowa banku. op. cit. s. 38. 42 por. tamże s. 38-39 Banki tworzą rezerwy celowe w ciężar kosztów. Są one sukcesywnie zmniejszane odpowiednio do odzyskania należności przez bank lub po przekwalifikowaniu określonych należności do kategorii o niższym ryzyku. Rozwiązanie (likwidacja) rezerw następuje po całkowitym wygaśnięciu przyczyn jej utworzenia lub spisaniu należności na straty.43 Konieczność tworzenia rezerw na należności w sytuacji nieregularnej („złe kredyty”) jest poważnym obciążeniem finansowym. Pieniądze utrzymywane jako rezerwa mogą być inwestowane tylko w płynne papiery wartościowe, o charakterze określonym przez NBP (m.in. w bony skarbowe). Bank ponosi więc podwójny koszt związany ze „złym kredytem”: 1. koszt nie spłaconej części kredytu, 2. koszt utrzymania rezerw na „złe kredyty” 44 Różnorodność rodzajów i form udzielonych kredytów może świadczyć o dużym zainteresowaniu banków obsługą kredytową przedsiębiorstwa, z drugiej jednak strony należy pamiętać o istnieniu szeregu uwarunkowań (często znacznie ograniczających możliwości uzyskaniu kredytu), wynikających z wewnętrznych przepisów, ma to – w opinii banków – zabezpieczyć je przed niebezpieczeństwem nie wywiązywania się jednostek gospodarczych z przyjętych w umowie kredytowej zobowiązań.45 43 por. W. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kociński: Banki. op. cit. s. 117. 44 por. Z. Dobosiewicz: Podstawy bankowości. op. cit. s. 111-112 45 por. M. Bitz. Produkty bankowe. Rynek usług finansowych. op. cit. s. 71-72. TYPOLOGIE KREDYTOBIORCÓW Ocena ryzyka kredytowego jest częścią podstawowego badania prowadzonego w ramach działalności kredytowej banków jakim jest ustalenie zdolności kredytowej kredytobiorcy. Biorąc to pod uwagę można wyróżnić cztery grupy kredytobiorców: Pierwsza grupa to kredytobiorcy czyli podmioty gospodarcze dobrze znane bankowi, kredytowane przez dany bank, dotyczące kredytów krótkoterminowych. W takim przypadku można ograniczyć się do stwierdzenia , czy podmiot ma zdolność do spłaty określonego kredytu wraz z odsetkami w przewidzianym terminie. Jeżeli wypracowany zysk, wpływy na rachunek bieżący lub lokaty kształtują się na poziomie zabezpieczającym spłatę kredytu, ryzyko nieściągalności kredyty nie wystąpi. W przypadku stwierdzenia słabej kondycji finansowej , niskich wpływów, braku środków – bank powinien ograniczyć kwotę lub wręcz odmówić udzielenia kredytu. Druga grupa to podmioty nieznane bankowi, a więc podmioty nowe na rynku lub dotąd nie kredytowane przez bank, starające się o kredyt krótkoterminowy. W tym przypadku rozpoznanie powinno być skoncentrowane na ekonomice podmiotu pod takim kątem, jak w przypadku pierwszej grupy. Po wyrobieniu sobie poglądu przez bank co do wiarygodności podmiotu, badanie ryzyka może być ograniczone stosowanie do stwierdzonej sytuacji. Trzecia grupa to potrzeby kredytowe u podmiotów znanych bankowi, lecz na długi okres. W takich sytuacjach konieczne są pogłębione badania prowadzone w dwóch kierunkach: wiarygodności przewidywań w zakresie wyników ekonomicznych oraz skuteczności rozwiązań rozwojowych w aspekcie finansowym. Czwarta grupa to podmioty nieznane starające się o uzyskanie kredytów długoterminowych. Jest to grupa obarczona największym stopniem ryzyka nieściągalności kredytu, a zatem badanie powinno być wielokierunkowe i dogłębne. Najczęściej banki dzielą kredytobiorców na cztery grupy:46 1. Kredytobiorcy o zdolności kredytowej wyraźnie dobrej i prawie zerowym ryzyku kredytowym. W tym przypadku warunki kredytowania są dogodne a kredyt w pełni dostępny, często niżej oprocentowany, bez dodatkowego zabezpieczenia. 2. Podmioty o stanie zdolności kredytowej dobrej. Ryzyko banku jest nieco wyższe niż w przypadku grupy pierwszej. Rozważenia wymaga uzależnienie kredytowania od konkretnych warunków umownych. 3. Kredytobiorcy o przeciętnym stanie zdolności kredytowej, ryzyko większe niż w grupie drugiej, obowiązkowe będzie więc prawne zabezpieczenie kredytu, a warunki kredytowania zróżnicowane. 4. Kredytobiorcy o słabej zdolności kredytowej, ryzyko banku będzie duże. W tym przypadku banki nie powinny udzielać kredytów, a jeżeli przedsiębiorstwo jest już kredytowane, kredyt powinien być wypowiedziany w trybie natychmiastowym. RYZYKO W DZIAŁALNOŚCI BANKOWEJ Istota ryzyka Działalność bankowa jest bardzo mocno związana z ryzykiem. Bank działa w warunkach niepewności przyszłych zdarzeń, a nadto jego służby nie zawsze działają bezbłędnie. Informacje posiadane podczas podejmowania decyzji zazwyczaj nie są pełne i dokładne, dalszy rozwój wydarzeń też nie zawsze można trafnie przewidzieć. Ryzyka nie można uniknąć, jest bowiem wiele różnych czynników powodujących stan niepewności. Zewnętrzne względem banku są czynniki wynikające z polityki gospodarczej państwa i stanu gospodarki. Jest to np. wzrost lub regres gospodarczy, zmiany poziomu inflacji, istotne zmiany w polityce banku centralnego. Czynniki polityczne, polegające na zmianie układów i orientacji działalności gospodarczej państwa też mają wpływ na gospodarkę i jej efektywność. Działają także czynniki społeczne, jak np.,. zmiana skłonności do oszczędzania, skala istniejącego bezrobocia. W obszarze decyzji dotyczących działalności bankowej mają znaczenie również czynniki wewnętrzne. Wpływ na jakość decyzji podejmowanych przez szefów i pracowników banku ma stan ich przygotowania do tej roli i stopień zaangażowania w sprawy banku. 46 por. Praca zbiorowa pod redakcją K. Znanieckiej „Finanse w procesie urynkowienia gospodarki” AE Katowice 1993r. s.9. Zobacz także Z. Fedorowicz. „Podstawy teorii finansów” Poltext Warszawa 1995r. s. 19 Ryzyko kredytowe Ryzyko kredytowe ma w praktyce największe znacznie kwotowe i wpływ na finanse banku. W literaturze rozróżnia się aktywne i pasywne ryzyko kredytowe. Aktywne ryzyko kredytowe – jest związane z postępowaniem banku w fazie udzielania kredytu – sformułowaniem umowy kredytowej i zabezpieczeniem wykorzystanego kredytu. Aktywne ryzyko kredytowe to niebezpieczeństwo, że udzielone kredyty i należne odsetki okażą się nieściągalne. Ryzyko dotyczy kredytów udzielonych podmiotom krajowym i zagranicznym. Istnienie tego ryzyka jest łatwo sprawdzalne, bo jego praktyczne skutki polegające na niespłaceniu kredytów i odsetki są wymierne. Źródłowe przyczyny niespłacalności kredytu mogą być różne. Mogą to być powody natury makroekonomicznej wynikające ze zmian zachodzących w gospodarce kraju i powody wynikające z działań kredytowanego podmiotu. Ryzyko dotyczy kredytów udzielanych na cele gospodarcze – dużych i małych oraz kredytów i pożyczek dla ludności, niezależnie od formy w jakiej są udzielane. Mierzenie ryzyka kredytowego jest trudne, a precyzja nawet nie jest możliwa ze względu na charakter czynników, które je powodują. Przyjęto uproszczony system oceny ryzyka kredytowego, wprowadzony przez nadzór bankowy. Ustalono pięć klas ryzyka, do których zalicza się wierzytelności kredytowe. Ustalono również odpowiednie wagi ryzyka z tytułu narażenia banku na niespłacenie kredytu, mianowicie: 0, 10, 20, 50, 100 procent. Nadzór bankowy zaleca polskim bankom, by przy ustalaniu ryzyka na jakie narażony jest bank wykorzystywać dwa niezależne od siebie kryteria oceny, mianowicie terminowość spłacania przez klienta kapitału i odsetek oraz ogólną sytuację ekonomiczno-finansową dłużnika. Trzeba stosować te kryteria obiektywnie do wszystkich dłużników. Pasywne ryzyko kredytowe nie ma związku z jakością decyzji kredytowej lecz występuje po stronie źródeł finansowania. Pasywne ryzyko kredytowe to niepewność przyszłego kosztu pozyskiwania środków na tę działalność i ich wielkość. Jeśli koszt pozyskania środków na finansowanie działalności kredytowej zwiększy się, to pogorsz się efektywność działalności kredytowej. Gdyby zaś nastąpiło zmniejszenie stanu depozytów pieniężnych klientów lub powstały kłopoty z zasilaniem z innych źródeł, mogą pojawić się również kłopoty z utrzymaniem płynności płatniczej. Skutki mogą być wtedy dotkliwe dla banku. Ryzyko stopy procentowej Ryzyko stopy procentowej wynika ze zmienności rynkowej stopy oprocentowania i powodowanej tym potrzeby dostosowania do tej wielkości stóp oprocentowania w danym banku. Wielkość takich zmian w unormowanej sytuacji gospodarczej nie jest zwykle duża, ale kierunek jest trudny do przewidywania. Zmiana wewnętrznych stóp oprocentowania ma zróżnicowany wpływ na dochody banku z wcześniej zawartych umów, ponieważ stopa oprocentowania ustalana jest w umowach jako stała lub zmienna. Trzeba więc wyróżnić dwie sytuacje i odpowiednie do tego działania dostosowawcze. Ryzyko kursowe, ryzyko kraju i transferu Ryzyko kursowe, zwane także walutowym, występuje w związku z transakcjami dokonywanymi w walutach obcych. Należności i zobowiązania banku wyrażone w walutach obcych są przeliczane na walutę krajową według kursu właściwej waluty obowiązującego w danym dniu. Kursy walut zmieniają się, zmienia się więc także równowartość istniejących należności i zobowiązań walutowych wyrażona w walucie krajowej. Różnice między nową równowartością pozycji walutowych i poprzednią nazywa się różnicami kursowymi. Ryzyko kraju i transferu występuje w związku z prowadzeniem działalności zagranicznej. Istotą tego ryzyka jest możliwość zaprzestania albo opóźnienia przez dłużników spłaty zobowiązań na skutek wydarzeń politycznych lub zaburzeń w gospodarce – zmian ustrojowych, zmiany rządów, możliwość wydania ogólnego zakazu transferu należności do innych państw. Ryzyko związane z transakcjami zagranicznymi jest generalnie wyższe niż krajowe. Omawiane ryzyko nie występuje w krajach wysoko rozwiniętych, o ustabilizowanej sytuacji politycznej i gospodarczej. Polska była krajem o wysokim stopniu omawianego ryzyka. Dopiero w miarę postępu reform i polepszania sytuacji gospodarczej, to ryzyko było oceniane jako coraz mniejsze. Ryzyko techniczno-organizacyjne Ryzyko techniczno-organizacyjne występuje w sferze działań rzeczowych i personalnych. Powody tego rodzaju ryzyka mogą być bardzo różne – błędy, opóźnienia, pomyłki personelu, wadliwe działanie systemów informatycznych, napady, rabunki, wewnętrzne działania przestępcze, klęski żywiołowe. Jest to ryzyko, które nie występuje w działalności finansowej banku, ale powoduje skutki w tej sferze. Systemowe zabezpieczenia od ryzyka Systemowe zabezpieczenia banków przed nadmiernym ryzykiem są zawarte w ustawie Prawo bankowe i w regulacjach wydawanych przez nadzór bankowy na podstawie delegacji ustawowej. Banki są zobowiązane do przestrzegania tych regulacji po rygorami, które wynikają z uprawnień organu nadzoru bankowego. Uchylanie się od tego obowiązku jest zagrożone konsekwencjami dla banku oraz personalnie dla członków jego władz. Obowiązujące regulacje bardzo dokładnie precyzują kryteria ocen i decyzji podejmowanych w tych sprawach. Ustawodawca chce zapewnić jednakowe postępowanie wszystkich banków, zgodnie z intencją regulacji. Przedstawione zostaną intencję i zasady postępowania, które mają eliminować lub minimalizować ryzyko albo możliwe jego skutki. Te sprawy omówione będą jednak bez wnikania w szczegóły i niuanse, a tylko w zakresie umożliwiającym zrozumienie problemu. Systemowe zabezpieczenia od ryzyka: A. Ustalenie ograniczające wielkość ryzyka: 1. suma wierzytelności banku u jednego podmiotu; 2. suma wierzytelności banku u „dużych” klientów; 3. kwota nabywanych akcji, udziałów itp.; 4. zadłużenie członków organów banku; 5. normy (wskaźniki) płynności; 6. normy równoważenia pozycji walutowych; 7. dodatkowe ustalenia w Prawie bankowym; B. Ustalenia zmniejszające skutki ryzyka: 8. wymagania dotyczące wyposażenia kapitałowego; 9. wysokość współczynnika wypłacalności; 10. tworzenie rezerw na pokrycie skutków ryzyka; 11. utrzymywanie rezerw obowiązkowych w NBP Wewnętrzne działania ograniczające ryzyko Z opisu różnych rodzajów ryzyka wynika, że ryzyko związane jest albo ze sposobem przeprowadzenia poszczególnych transakcji, np. ryzyko kredytowe, albo jest uzależnione od ukształtowania pewnych pasywów i aktywów bilansu banku, np. ryzyko płynności. Logiczne jest, że w pierwszym przypadku oddziaływanie na ryzyko musi odnosić się do sposobu przeprowadzenia transakcji, natomiast w drugim powinno polegać na odpowiednim kształtowaniu struktury aktywów i pasywów. Zarządzanie ryzykiem jest określeniem powszechnie używanym w praktyce bankowej. W szerokim rozumieniu obejmuje wszystkie rodzaje działań mających na celu eliminowanie albo ograniczanie każdego ryzyka jakie występuje lub może wystąpić; oznacza to ogół działań prewencyjnych w sprawach ryzyka bankowego. W rozumieniu wąskim oznacza działania dotyczące określonego rodzaju ryzyka, podejmowane w celu zapobiegania jego powstania lub ograniczenia możliwych skutków. Wewnętrzne działania podejmowane w celu ograniczenia ryzyka są wielorakie. W szerokim zakresie występują ponadto powiązania różnego rodzaju uregulowań, działań i decyzji ze sprawami ryzyka. Dotyczy to również licznych spraw organizacyjnych i personalnych w centrali i oddziałach banku. Jako najważniejsze należy wymienić działania ujęte poniżej. Wewnętrzne zabezpieczenia od ryzyka: 1. 2. 3. 4. 5. 6. dobór ludzi na odpowiednie stanowiska; wydawanie regulaminów i instrukcji; podział kompetencji decyzyjnych; limitowanie wielkości ryzyka; procedury postępowania; system księgowości, także epd; 7. system informacji zarządczej 8. kontrola wewnętrzna i nadzór Zarządzanie ryzykiem kredytowym Jako zarządzanie ryzykiem kredytowym rozumie się w praktyce ogół działań związanych z załatwianiem spraw kredytowych. Są to sprawy występujące na wszystkich etapach procesu kredytowania, poczynając od przyjęcia i załatwiania wniosku kredytowego. Proces ten kończy spłata udzielonego kredytu i pożyczki, wykup weksla zdyskontowanego przez bank, a w przypadku poręczeń i gwarancji upływ terminu jej ważności, względnie zwrot przez klienta kwoty odszkodowania wypłaconego beneficjantowi zobowiązania banku. Zarządzanie ryzykiem kredytowym, a dokładniej stopień jego skuteczności, przesądza w wielu przypadkach o sytuacji finansowej banku komercyjnego. Straty ponoszone na skutek nieściągalności udzielonych kredytów, poręczeń i gwarancji w licznych przypadkach powodowały nawet niewypłacalność i upadłość banku. Zarządzanie ryzykiem kredytowym ma zapobiegać takim stratom. Zakres spraw i działań zaliczanych do zarządzania ryzykiem kredytowym nie jest w żaden sposób unormowany. Można wobec tego rozumieć to określenie w wąskim zakresie lub rozszerzająco. Do zarządzania ryzykiem kredytowym należy zaliczyć elementy procesu kredytowania ujęte poniżej. Elementy zarządzania ryzykiem kredytowym: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. badanie zdolności kredytowej i stopnia ryzyka przed udzieleniem kredytu; ustalanie prawnych zabezpieczeń kredytu. podział uprawnień do podejmowania decyzji kredytowych; monitorowanie sytuacji finansowo-gospodarczej i działań kredytobiorcy w okresie kredytowania; przechowanie ważnych dokumentów, ewidencjonowanie zaszłości i ocena sytuacji; reagowanie na ujawniane negatywne zjawiska; negocjowanie ugody w sprawach spłaty zadłużenia albo jego restrukturyzacji; postępowanie podczas przymusowej windykacji kredytu.
