specyfika kontaktu z osobami w stanach szczególnych – choroby

SPECYFIKA KONTAKTU Z OSOBAMI
W STANACH SZCZEGÓLNYCH –
CHOROBY PSYCHICZNE, KRYZYS,
SAMOBÓJSTWO, STAROŚĆ
PODZIAŁ ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH WG ICD-10
F0 Organiczne zaburzenia psychiczne włącznie z zespołami objawowymi
F1 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane
używaniem substancji psychoaktywnych
F2 Schizofrenia, zaburzenia typu schizofrenii i urojeniowe
F3 Zaburzenia nastroju
F4 Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią
somatyczną
F5 Zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi
i czynnikami fizycznymi
F6 Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych
F7 Upośledzenie umysłowe
F8 Zburzenia rozwoju psychicznego (psychologicznego)
F9 Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle
w dzieciństwie i wieku młodzieńczym
ETIOLOGIA ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH
Organiczna  uszkodzenie mózgu wskutek zaburzenia rozwoju,
urazu, udaru, niedokrwienia, zmian degeneracyjnych (upośledzenie
umysłowe, charakteropatia, majaczenie, otępienie i in.)
Endogenna  zaburzenie czynności mózgu jako skutek, między
innymi, nieprawidłowej ilości czy dystrybucji substancji
neuroprzekaźnikowych w ośrodkowym układzie nerwowym, takich
jak serotonina, noradrenalina, dopamina (schizofrenia, depresja,
mania)
Psychogenna  konsekwencja silnych stresów, frustracji czy
deprywacji potrzeb lub utrzymujących się konfliktów wewnętrznych,
ale także uczenie się, przyswajanie nieprawidłowych wzorców
postaw i zachowań od rodziców w dzieciństwie (nerwice, zaburzenia
osobowości)
PODZIAŁ ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH
OPARTY NA SYMPTOMATOLOGII
Wszystkie zaburzenia psychiczne podzielić można na psychotyczne
i niepsychotyczne.
Zaburzenia psychotyczne (psychozy, choroby psychiczne) to takie,
w których osoba traci częściowo kontakt z realnością. Doświadcza
wrażeń zmysłowych (halucynacje, omamy), których nie
doświadczała wcześniej lub wypowiada przekonania (urojenia)
niezgodne z powszechnie akceptowanymi poglądami, i wobec
których pozostaje częściowo lub całkowicie niekrytyczna.
W zaburzeniach niepsychotycznych rozumienie i ocena
rzeczywistości pozostają jakościowo niezmienione, pomimo
doświadczania różnego rodzaju dolegliwości czy cierpień.
PODZIAŁ ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH
OPARTY NA SYMPTOMATOLOGII
Zaburzenia procesów poznawczych  osłabienie pamięci, intelektu,
zdolności planowania, rozumienia pojęć (otępienie)
Uzależnienia  zmiana zachowania, impulsywność, agresja (alkohol,
narkotyki)
Zaburzenia urojeniowe  urojenia, omamy, zaburzenia poczucia
realności (schizofrenia, zaburzenie schizoafektywne i inne
zaburzenia urojeniowe)
Zaburzenia nastroju  smutek, rozpacz, trudności w codziennym
funkcjonowaniu (depresja) lub nieuzasadniona radość, nadmiar
aktywności, bezkrytycyzm (mania)
Nerwice  lęk, niepokój, fobie, natręctwa, czynnościowe
dolegliwości somatyczne
Zaburzenia osobowości  zaburzone relacje z innymi osobami,
trudności w pracy, w domu
WYSTĘPOWANIE ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH
Zaburzenia psychiczne (emocjonalne) spotkać można nie tylko
w oddziałach psychiatrycznych, ale także u pacjentów oddziałów
internistycznych, neurologicznych, chirurgicznych, pensjonariuszy
domów pomocy społecznej, osób odwiedzanych w domach, czy
przystępujących do spowiedzi.
Zaburzenia psychiczne mogą być następstwem poważnych chorób
somatycznych (nowotwory, niewydolność wątroby, nerek, choroby
tarczycy), neurologicznych (udar mózgu, choroba Alzheimera,
choroba Parkinsona), stanów fizjologicznych (poród), mogą być
związane ze stanami egzystencjalnymi (starość, samotność) lub
załamania się systemu wartości (utrata ideologii, wiary).
Zaburzenie psychiczne może wprost wynikać z istniejącej choroby
somatycznej lub być jej psychologiczną konsekwencją.
WPŁYW ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH
NA KONTAKT WERBALNY I EMOCJONALNY
Zaburzenia psychiczne z zasadzie zawsze zmieniają kontakt
i utrudniają zrozumienie dotkniętej nimi osoby.
W przypadku osób szukających wsparcia duchowego ważne byłoby
wskazanie, które z przeżyć czy skłonności są chorobowe, przez co
mamy na nie ograniczony wpływ, a które są objęte wolą i
świadomym wyborem; w praktyce może to być niekiedy trudne.
W różnych zaburzeniach psychicznych trudności te przedstawiają się
rozmaicie.
WPŁYW ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH
NA KONTAKT WERBALNY I EMOCJONALNY
W otępieniu: ogólne spłycenie kontaktu, ograniczenie zakresu
poruszanych tematów, łatwe wzruszanie się, skoncentrowanie się na
sobie, trudności w rozumieniu nawet oczywistych spraw.
W psychozach (schizofrenia): pochłonięcie przez dziwaczne lub
niezrozumiałe przeżycia i doznania, trudność w oddzieleniu przeżyć
rzeczywistych (realnych) od nieistniejących (chorobowych), brak
krytycyzmu wobec tychże doznań i własnego funkcjonowania.
W depresji: silne poczucie winy, negatywna ocena siebie,
przypisywanie sobie niepopełnionych uchybień, zaniedbań lub
wyolbrzymianie popełnionych, osoby wierzące czują się szczególnie
złe, a niekiedy niezasługujące na Boże Miłosierdzie.
W nerwicy natręctw: ciągłe wątpliwości czy agresywne lub
bluźniercze myśli, pomimo że niechciane, nie obrażają Boga i nie
sprowadzą niechybnej kary.
OTĘPIENIE
Objawy
Postępujące obniżenie intelektu, trudności w rozumieniu pojęć,
kojarzeniu, wnioskowaniu,
Osłabienie pamięci, szczególnie dotyczącej spraw bieżących,
Zaburzenia orientacji w czasie, miejscu i sytuacji (w głębszym
otępieniu)
Osłabienie zdolności planowania, przewidywania,
Zaniedbanie higieniczne,
Koncentrowanie się na swoich potrzebach (egocentryzm),
Zmiany cech osobowości,
Chwiejność nastroju i afektu (zewnętrznego przejawu emocji),
Osłabienie kontroli emocji, popędów,
„Wygaśnięcie” emocjonalne.
OTĘPIENIE
Postępowanie
Zalecany jest spokój, uśmiech, cierpliwość, akceptacja,
Unikanie zachowań i słów naruszających godność osoby starszej,
Stosowanie krótkich, prostych komunikatów werbalnych,
Okazanie zrozumienia dla ograniczonych możliwości intelektualnych,
Takie prowadzenie rozmowy, by nie konfrontować osoby z jej
nieporadnością,
Pocieszanie,
Oferowanie swojej obecności.
UZALEŻNIENIA
Objawy
Najczęściej uzależnienie od alkoholu, narkotyków, ale także
uzależnienia „współczesne” – od hazardu, Inernetu, seksu,
Silna potrzeba stosowania substancji lub ulegania pewnym
działaniom, popędom,
Realizowanie potrzeb często odbywa się kosztem najbliższych osób,
stosowana może być przemoc, kradzież, kłamstwo lub postawy
mające wzbudzić współczucie, zrozumienie.
UZALEŻNIENIA
Postępowanie
Należy unikać osądzania, odrzucania, ale także należy dążyć do
pokazania spraw osoby we właściwym porządku (pijesz nie dlatego,
że odeszła od ciebie żona, ale odeszła, bo pijesz), wykazywanie, że
podstawowym problemem jest uzależnienie, a inne problemy są
jego skutkiem,
Motywowanie do rozpoczęcia leczenia odwykowego,
Odwoływanie się do wartości, odpowiedzialności, moralności może
przynieść dobre efekty, szczególnie gdy substancje uzależniające nie
doprowadziły jeszcze do wyraźnego uszkodzenia mózgu
i w konsekwencji do degradacji psychofizycznej.
PSYCHOZY
Objawy
Zatarcie granicy pomiędzy tym, co rzeczywiste, a tym co należy do
przeżyć patologicznych i wynikające stąd utrudnienie lub okresowa
niemożność logicznego kontaktu z osobą; przeżycia zdominowanie
są często przez urojenia i omamy (halucynacje).
Urojenia to głęboko i bezkrytycznie podzielane przekonania,
niezgodne z faktami, albo powszechną wiedzą lub wiarą na dany
temat. Urojenia mogą dotyczyć spraw możliwych, np. zdrady lub
prześladowania, albo całkowicie nieprawdopodobnych, np.
oddziaływania za pomocą komputerów, telepatii, nasyłania,
wykradania bądź odsłonięcia myśli itp.
Omamy (halucynacje) to zaburzenia percepcji, mogące dotyczyć
każdego ze zmysłów. Polegają na doświadczaniu nieistniejących
wrażeń zmysłowych. W chorobach psychicznych najbardziej typowe
są omamy słuchowe o typie głosów, mówiących do osoby. Należeć
mogą do znanych lub nieznanych ludzi, ale także do Boga czy
diabła.
PSYCHOZY
Postępowanie
W stanie psychozy (np. w schizofrenii) może istnieć silna potrzeba
kontaktu z osobami duchownymi, wynikająca z samych doznań
chorobowych (szczególne posłannictwo przekazane im przez Boga,
lęk przed nękającym szatanem i in.),
Pomoc duchowa w stanie ostrej psychozy często może być
utrudniona, szczególnie gdy osoba nie oczekuje pomocy,
wyjaśnienia, lecz usiłuje jedynie przekonać do swych racji, niektórzy
będą starali się ukryć przed kapłanem fakt choroby psychicznej,
Należy nakłaniać i motywować do współpracy z lekarzem,
odwoływać się do najprostszych prawd wiary, nie wchodzić w zawiłe
rozważania teologiczne, gdyż osoba kierowana urojeniowymi
przekonaniami zawsze „wygra” w dyskusji,
Pewnym problemem dla kapłana może być ocena przekonań
dotyczących zagadnień religii i wiary (otrzymanie od Boga
szczególnej misji, bycie owładniętym przez szatana i in.).
DEPRESJA
Objawy
Smutek, rozpacz,
Poczucie winy,
Całkowita niezdolność przeżywania radości, satysfakcji (anhedonia),
Przeżywanie cierpienia i bólu,
Lęk, przerażenie,
Brak nadziei, poczucie wyobcowania, opuszczenia (stan ten
porównać można do „nocy ciemnej”),
Trudność lub niezdolność do wykonywania prostych czynności,
normalnego funkcjonowania,
Spowolnienie myślenia, zaburzenia koncentracji i pamięci,
Bezsenność (wczesne wybudzanie się),
Brak apetytu,
Niekiedy urojenia depresyjne (grzeszności, winy, kary, potępienia) i
omamy słuchowe (głosy, które ubliżają, oskarżają),
Myśli samobójcze (często realizowane).
DEPRESJA
Postępowanie
Najważniejsze jest bycie przy osobie, wspieranie, podnoszenie na
duchu,
Unikać należy zachęcania do „wzięcia się w garść”, czy wzbudzania
jeszcze większego poczucia winy z powodu braku nadziei, wiary lub
obecności myśli samobójczych,
Akceptująca i wspierająca postawa lekarza czy kapłana może,
oprócz stosowanych leków, mieć decydujące znaczenie
w łagodzeniu cierpienia i zmniejszeniu ryzyka popełnienia
samobójstwa.
MANIA
Objawy
Odczucie radości, szczęścia, braku jakichkolwiek problemów czy
przeszkód,
Wzmożona aktywność, podejmowanie wielu działań,
Przyspieszone myślenie i mowa,
Niekiedy drażliwość, zaczepność, kompromitujące zachowania,
Niekontrolowane wydawanie pieniędzy,
Wzmożony popęd seksualny,
Całkowity brak krytycyzmu wobec swojego stanu,
W manii z objawami psychotycznymi często występują urojenia
wielkościowe – nieograniczonych możliwości, wpływu na
gospodarkę, wydarzeń na świecie, albo szczególnego kontaktu
z Bogiem, posiadania misji do spełnienia lub posłannictwa.
MANIA
Postępowanie
Do czasu ustąpienia objawów maniakalnych praktycznie brak
możliwości nawiązania z osobą logicznego kontaktu,
Każda próba ingerencji w jej przekonania lub działania jest
przyjmowana jako chęć odebrania dobrego samopoczucia, stąd
łatwe dyskredytowanie rozmówcy.
NERWICE (ZABURZENIA LĘKOWE)
Objawy
Lęk napadowy (paniczny),
Lęk przewlekły (lęk uogólniony, wolnopłynący),
Fobie (lęk przed określonymi przedmiotami bądź sytuacjami),
Natręctwa (przymus poddawania się niechcianym rozważaniom lub
czynnościom),
Konwersje (objawy poważnych chorób somatycznych),
Dysocjacje (gwałtowna zmiana zachowania, poziomu świadomości
lub poczucia tożsamości),
Neurastenia (uczucie przewlekłego zmęczenia, osłabienia),
Rozmaite dolegliwości somatyczne lub dolegliwości bólowe, nie
wynikające z jakiejkolwiek choroby.
NERWICE (ZABURZENIA LĘKOWE)
Postępowanie
Kontakt jest w zasadzie niezaburzony,
Nie dochodzi w nerwicach do zmiany myślenia czy deformacji
rzeczywistości,
Osoba ma silne poczucie choroby (w przeciwieństwie do psychoz)
i podatna jest na sugestie, pocieszanie, wyjaśnianie, chociaż może
też sądzić, że jej cierpienia nikt nie zrozumie, albo że, przeciwnie,
nie powinna się nad sobą rozczulać,
Nerwice w zasadzie ani szczególnie nie zwiększają ani nie osłabiają
potrzeby szukania wsparcia i pomocy duchowej.
INNE STANY SZCZEGÓLNE
KRYZYSY ŻYCIOWE
Kryzysy życiowe mogą dotyczyć spraw bardzo różnych, bardzo
indywidualna jest także ocena, co jest sytuacją poważnego kryzysu,
a co problemem, który można samemu rozwiązać.
Kryzys może być wywołany śmiercią bliskiej osoby, rozpadem
małżeństwa, pozostawieniem bez pomocy, rozczarowaniem
przyjaciółmi, utratą środków do życia lub „zgaszeniem ducha” przez
osoby czy instytucje, w których pokładało się nadzieję i ufność.
W kryzysie mogą pojawiać się myśli: „Nie wiem, co mam zrobić”,
„Jaki jest tego sens?”, „Jeśli to się stało, to znaczy, że Boga nie ma”.
Sytuacja kryzysu prowadzić może do pojawienia się myśli
samobójczych, podjęcia niewłaściwych decyzji, popadnięcia w nałóg,
utraty wiary, porzucenia dotychczasowego systemu wartości.
W sensie pozytywnym, rozwojowym, wyjście z kryzysu może uczynić
człowieka bardziej wrażliwym, świadomym, pogłębić jego system
wartości, wzmocnić wiarę, uczynić silniejszym.
INNE STANY SZCZEGÓLNE
KRYZYSY ŻYCIOWE
Obecność zaangażowanej osoby jest niezbędna, ale pomoc nie
zawsze bywa łatwa.
Proste formułki pocieszenia („Nie przejmuj się”, „Jakoś to będzie”,
„Wszystko będzie dobrze”) najczęściej nie przynoszą korzystnych
efektów; niewłaściwie udzielana pomoc, np. poprzez
bagatelizowanie problemu, może niejednokrotnie wzmocnić poczucie
osamotnienia i braku nadziei.
Pomocne może okazać się wysłuchanie, wsparcie w podejmowaniu
określonych decyzji, zdjęcie części ciężaru, danie poczucia wspólnoty
losu, pełnego zrozumienia, przywołanie analogicznego przykładu
i sposobu poradzenia sobie, z życia własnego bądź innej osoby, ale
też pozwolenie na wypłakanie się i wyzłoszczenie, prowadzenie
„sporu z Bogiem”.
INNE STANY SZCZEGÓLNE
TENDENCJE SAMOBÓJCZE
Myśli i skłonności samobójcze mogą wynikać z: choroby psychicznej
(depresja, schizofrenia, psychozy alkoholowe), zaburzeń osobowości
(dyssocjalna, borderline), choroby somatycznej i jej skutków
(nowotwór, kalectwo, przewlekły ból), sytuacji kryzysowych (rozpad
rodziny, brak środków do życia, utrata wiary), sytuacji
egzystencjalnych (samotność).
Próby samobójcze mogą mieć charakter manipulacji, wołania o
pomoc lub stanowić rzeczywiste pragnienie przerwania biologicznej
egzystencji.
Poza sytuacjami, gdy próby samobójcze mają charakter impulsywny
(będący skutkiem np. kłótni) lub stanowią próbę świadomej
manipulacji otoczeniem (by wymusić określone korzyści), są
najczęściej przejawem wielkiego cierpienia lub bezradności,
przewyższającego pragnienie i instynkt życia.
INNE STANY SZCZEGÓLNE
TENDENCJE SAMOBÓJCZE
Zanim dojdzie do próby samobójczej najczęściej przez pewien czas
walczą ze sobą motywy (nieznośne cierpienie, poczucie utraty sensu
życia) i przeciwmotywy (odpowiedzialność za bliskich, wiara, lęk
przed karą bożą).
Pomoc w przypadkach tendencji samobójczych to przede wszystkim
próba przeciwdziałania ich przyczynom (leczenie choroby
psychicznej, somatycznej, wsparcie psychiczne, pomoc
w rozwiązaniu problemu, szukanie pozytywnych aspektów trudnych
doświadczeń).
Unikać należy osądzania, lekceważenia, odwoływania się do
zdrowego rozsądku lub poczucia odpowiedzialności; raczej okazanie
zrozumienia, współczucia, chęci towarzyszenia w cierpieniu,
pokazanie, że osoba nie jest pozostawiona samej sobie.
INNE STANY SZCZEGÓLNE
STAROŚĆ
Starość to szczególny stan egzystencjalny, w większości przypadków
trudny, często związany z pogorszeniem zdrowia, niesprawnością,
samotnością i odrzuceniem, stopniowym rozstawaniem się z tym
światem.
To okres strat: zdrowia, żywotności, sprawności, pozycji zawodowej i
społecznej, bliskich osób, środków materialnych, celów życiowych.
Pojawiają się: pustka, lęk, smutek, trwoga, bezsenność, poczucie
bycia niepotrzebnym.
Osoba stara, podobnie jak inni ludzie, nadal ma pragnienia,
potrzeby, odczuwa emocje, cierpi.
Starości nie musi towarzyszyć otępienie, co może jedynie wzmagać
odczuwanie cierpienia.
INNE STANY SZCZEGÓLNE
STAROŚĆ
Najważniejsza jest obecność innych osób, okazywanie
zainteresowania, dawanie poczucia, że jest się ważnym,
potrzebnym, słuchanie, proszenie o radę, o własną opinię, zlecanie
osobie starszej różnych zadań do wykonania, nawet gdy wiemy, że
zrobi to niepoprawnie.
Podtrzymywanie na duchu, odwoływanie się do wartości, wiary,
zachęcanie do szukania sensu w cierpieniu, ale i niesienie w nim
ulgi, poprzez udzielanie pomocy w codziennych trudnościach,
zapewnianie właściwej opieki medycznej, uśmierzanie bólu
fizycznego i psychicznego.
Starość to też często okres pogłębienia wiary lub nawrócenia,
szukanie oparcia w rzeczywistości nadprzyrodzonej, w Bogu, zatem
bardzo ważne jest, by ułatwić osobie starszej kontakt z kapłanem,
pomóc w korzystaniu z Sakramentów.
Kapłan, szczególnie dla osoby samotnej, może być najważniejszą
postacią, ułatwiającą pogodzenie się z losem, pomagającą
w „przejściu”.