Potrzeby psychiczne dzieci

Zdrowie psychiczne
dzieci
Zaburzenia zdrowia psychicznego wynikają najczęściej z nieprawidłowego funkcjonowania
otoczenia dziecka oraz konstrukcji jego układu nerwowego. Najczęściej dotyczą zaburzeń
funkcjonowania zarówno w sferze emocjonalnej, jak i poznawczej oraz społecznej,
a objawiają się nieadekwatnymi i niezrozumiałymi dla otoczenia zachowaniami. Uczucia
dziecka kształtują się pod wpływem doświadczeń społecznych, w szczególności doświadczeń
w okresie wczesnego dzieciństwa, w relacji z osobami, które pełniły rolę najbliższych
opiekunów dziecka. Kontakt z osobami najbliższymi, relacje między nimi a dzieckiem,
nastawienie uczuciowe do dziecka, ogólna atmosfera uczuciowa pomiędzy ludźmi
stanowiącymi jego najbliższe otoczenie stanowią podstawę kształtowania określonego typu
i rodzaju reakcji emocjonalnych dzieci. Procesy emocjonalne dziecka związane są także
z cechami układu nerwowego, funkcjonowaniem układu endokrynologicznego i ogólnym
stanem jego zdrowia. Zależność między procesami psychicznymi a stanem organizmu jest
zależnością dwustronną, tzn. z jednej strony zły stan zdrowia ma wpływ na rozwój
emocjonalny dziecka, z drugiej zaś – przedłużający się stan napięcia emocjonalnego, stresu
i niepokoju może doprowadzić do zakłóceń w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu.
Podstawowymi parametrami układu nerwowego, które odgrywają istotną rolę w rozwoju
emocjonalnym, ale także poznawczym i społecznym dziecka, są: siła, równowaga
i ruchliwość procesów nerwowych. Najbardziej niekorzystnym z punktu widzenia
możliwości występowania zaburzeń u dzieci wydaje się taki zespół cech układu nerwowego,
w którym istnieje znaczna przewaga procesów pobudzenia nad hamowaniem (zakłócenia
procesów równowagi układu nerwowego), przy dużej sile i ruchliwości. Prowadzi to do
predyspozycji do powstawania objawów nadpobudliwości psychoruchowej. Dodatkową,
pośrednią przyczyną trudności emocjonalnych przeżywanych przez dziecko mogą być tzw.
mikrodeficyty rozwojowe, czyli parcjalne uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.
Kolejnym źródłem powstawania zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci jest atmosfera
panująca w środowisku pozarodzinnym, w którym dziecko spędza znaczną ilość czasu – są to
głównie przedszkole i szkoła. Środowiska te oddziałują zarówno przez określone wymagania
społeczne, jak i poprzez rodzaj relacji społecznych, jakich dziecko tam doświadcza. Ostatnim,
ważnym źródłem powstawania zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci są wszelkiego
rodzaju sytuacje traumatyczne występujące nagle: utrata bliskiej osoby, ciężka choroba
dziecka lub kogoś z rodziny, przeżycie uczucia bardzo silnego zagrożenia itp.
Potrzeby psychiczne dzieci
Dzieci doświadczają różnego rodzaju stresów i presji w swoim otoczeniu. Większość sobie
z tym radzi, ale niektóre mają trudności lub po prostu nie otrzymują wsparcia, którego
potrzebują, aby czuć się bezpiecznie i beztrosko.
Człowiek stanowi jedność psychofizyczną, jego psychika i organizm są ze sobą ściśle
powiązane. Toteż potrzeby biologiczne i psychiczne wzajemnie na siebie wpływają. W
okresie, gdy dziecko jest małe, troska o jego zdrowie i rozwój fizyczny wysuwają się na plan
pierwszy i zdarza się, że bez reszty, absorbują rodziców, którzy zdają się nie dostrzegać
potrzeb psychicznych swego dziecka.
Najważniejsze potrzeby biologiczne dotyczą pożywienia, oddychania, odpowiedniej
temperatury otoczenia, snu. Dużo miejsca w życiu człowieka , a także w ogólnym budżecie
zaspokajania potrzeb dzieci przez rodziców zajmuje troska o właściwe odżywianie. Natomiast
znacznie mniej uwagi przywiązuje się do zaspokojenia potrzeby tlenu i świeżego powietrza,
dzieci zbyt mało czasu spędzają na świeżym powietrzu, również młodzież wolny czas spędza
przed telewizorem, są to złe nawyki, które często wytwarzają rodzice i dorośli. Potrzeby
biologiczne towarzyszą człowiekowi przez całe życie, ich zaspokojenie jest bardzo ważne,
gdyż umożliwia to prawidłowy rozwój potrzeb psychicznych.
Potrzeba bezpieczeństwa należy do najważniejszych, najbardziej podstawowych potrzeb
psychicznych. Jej znaczenie jest tak ogromne, że uważa się ją za bliską potrzebom
biologicznym, pierwotnym. Nie zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa nie tylko spowoduje
doraźne przeżycia lękowe, lecz najczęściej prowadzi do trwałych skutków – do zaburzeń
funkcjonowania układu nerwowego. Zdaniem wielu psychologów i psychiatrów u podstawy
wszelkich nerwic leży lęk, a genezy nastawień lękowych należy szukać we wczesnym
dzieciństwie, zwłaszcza zaś w nieprawidłowym oddziaływaniu wychowawczym
i niewłaściwych postawach rodzicielskich matki i ojca.
Do czynników powodujących poczucie zagrożenia należą obawa o niezaspokojenie
którejkolwiek z potrzeb biologicznych i psychicznych, lęk przed bólem, niebezpieczeństwem
fizycznym, lęk przed utratą miłości rodziców, lęk przed niezaspokojeniem potrzeby
akceptacji przez środowisko rówieśników, czynników tych jest bardzo wiele . O tym , czy
dziecko przeżywa mniejsze lub większe zagrożenie, decyduje nie tylko jakość samej sytuacji,
lecz także stosunek dziecka do niej i to w jaki sposób ją ocenia i jak ocenia swoje możliwości
jej przezwyciężenia, “stawiania jej czoła”. Bardzo ważny jest więc posiadany przez dziecko
obraz samego siebie, samoocena. Jeśli samoocena jest niska, powoduje, to znaczne
zachwianie poczucia bezpieczeństwa. Wiele dzieci w wieku szkolnym przeżywa lęki przed
oceną, przed kontaktami z rówieśnikami, często mają poczucie braku bezpieczeństwa.
Zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa jest bardzo ważne dla dziecka, ale i osób dorosłych.
Jeżeli potrzeby fizjologiczne, jak i potrzeba bezpieczeństwa są wystarczająco zaspokojone,
wtedy pojawiają się potrzeby miłości i przynależności, niezaspokojenie tych potrzeb stanowi
najczęściej istotne podłoże zjawisk niedostosowania się, a w bardziej ostrych przypadkach zjawisk psychopatologicznych.
Pierwszą grupą społeczną, do której dziecko przynależy jest rodzina. Ona to w najpełniejszy
sposób zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa, miłości, bliskiego kontaktu , a także wiele innych
potrzeb. Małe dziecko swoją przynależność do rodziny uważa za oczywistą . Poczucie
przynależności do rodziców występuje bardzo silnie u małego dziecka. A u starszego?
U dorastającego? Młodzież nierzadko przejawia niechętne uczucia wobec rodzinnego domu,
krytyczny stosunek do niego, snuje marzenia o rozpoczęciu samodzielnego życia.
Już w przedszkolu można zauważyć poczucie przynależności, szczególnie w grupie
średniaków, bo przynależność do tej grupy jest atrakcyjna, a tym samym zaspokojona jest
potrzeba rozwoju, wzrostu. Natomiast dzieci w wieku szkolnym przejawiają wyraźną
potrzebę przynależności do grupy poza rodzinnej: do klasy szkolnej, do grupy
koleżeńskiej. Potrzeba ta nasila się w wieku 9-11 lat i pozostaje człowiekowi już do końca
życia. Prawie nikomu nie wystarczy przynależność tylko do rodziny. Dziecko prawidłowo
wychowywane przejawia poczucie przynależności do rodziny, a równocześnie do klasy
szkolnej, zastępu zuchów, do paczki koleżeńskiej. W każdej z tych grup spełnia inną funkcję,
inną rolę, każda z nich zaspokaja inne jego potrzeby.
Potrzeba aktywności, tak jak kontakt, jest nieodzownym warunkiem zaspokojenia prawie
wszystkich potrzeb. Każdy wysiłek jest tym chętniej podejmowany i tym dłużej
kontynuowany, im pewniej prowadzi do zaspokojenia silnych potrzeb.Każde zdrowe,
normalnie rozwijające się dziecko cechuje aktywność i ruchliwość. Dzięki aktywności
dziecka rozwija się potrzeba poznawcza.
Potrzeby poznawania Dzieci w wieku szkolnym częściowo zaspokajają swoją potrzebę
poznania poprzez naukę szkolną, własne zainteresowania. W zaspokojeniu potrzeby
poznawczej, zwłaszcza dzieci starszych i młodzieży, dużą rolę odgrywają środki masowego
przekazu.
Potrzeba samodzielności przejawia się ze szczególną siłą w wieku dorastania. Występuje
ona jednak w każdym okresie rozwoju. Stopniowo rozszerza się zakres wykonywanych
samodzielnie czynności i podejmowanych decyzji. Dziecko pragnie bawić się i uczyć
w towarzystwie wybranej przez siebie koleżanki, pragnie samodzielnie dysponować swoim
czasem wolnym, kolejnością zajęć i ich rodzajem. Zaspokojenie potrzeby samodzielności
powinno mieć charakter wszechstronny i oprócz działania praktycznego, spraw życiowych
obejmować również aktywność samowychowawczą pracę nad kształtowaniem własnej
osobowości. Z potrzebą samodzielności i aktywności łączy się potrzeba rozwoju która, daje
znać osobie między innymi radością postępów. Już u małych dzieci można dostrzec tę
potrzebę, wraz z wiekiem dziecka rozwija się także potrzeba osiągnięć. Najbardziej
naturalnym jej przejawem jest skłonność człowieka do tych działań, w których wyczuwa
największą dla siebie szansę, i które skojarzyły mu się z przeżyciem sukcesu. A także
odwrotnie: niechęć do zajęć, w których nie ma nic do wygrania lub które skojarzy się
z porażką.
Potrzeba kontaktu społecznego jest jedną z najważniejszych, przejawia się ona już u małego
dziecka jako jedna z pierwszych potrzeb psychicznych. W wieku przedszkolnym dziecku
potrzebny jest kontakt już nie tylko z rodzicami, nawiązuje kontakt z szerszym kręgiem osób,
dalszymi członkami rodziny, panią w przedszkolu, a później w szkole, z koleżankami
i kolegami z podwórza, przyczynia się do powstawania więzi trwalszych, choć jeszcze nie
przyjaźni. Kolejny etap rozwoju potrzeby kontaktu charakteryzuje nasilenie obcowania
z rówieśnikami. Ma ono miejsce szczególnie w wieku szkolnym, w latach 9 – 11. Dziecku
w tym wieku już znacznie mniej niż poprzednio zależy na kontakcie z dorosłymi, często nie
ma im wiele do powiedzenia, niecierpliwią je przejawy serdeczności, nudzi dłużej trwająca
rozmowa. Najchętniej przebywa w grupie rówieśników . Relacje z rówieśnikami odgrywają
w życiu młodzieży dużą rolę. Wszystkie te kontakty wywierają duży wpływ na kształtowanie
się przekonań poglądów, postaw młodzieży. Przede wszystkim zaś dostarczają one bogatych
doświadczeń z zakresu współżycia społecznego.
Do najważniejszych potrzeb psychicznych należy także potrzeba akceptacji. Przejawia się
w każdym okresie rozwoju dziecka, nie tylko u dzieci i młodzieży, ale i u dorosłych. Każdy
pragnie nie tylko pozostawać w bliskim kontakcie emocjonalnym z otoczeniem, nie tylko
przynależność do rodziny i innych grup społecznych, lecz także zwracać na siebie uwagę, co
znaczyć, być pozytywnie oceniany.
Tak więc każde dziecko odczuwa potrzeby biologiczne i psychiczne, stopień ich nasilenia
oraz zaspokojenie zależy od wielu czynników, takich jak cechy osobowości dziecka oraz
stosunki panujące w rodzinie i w szkole.
Problemy związane ze zdrowiem psychicznym dziecka mogą się różnie objawiać. Sygnały,
które powinny zwiększyć czujności rodziców to:







brak snu, koszmary nocne, moczenie w łóżku;
nieodpowiednie zachowanie w szkole;
grymaszenie przy jedzeniu lub myciu;
smutek i przygnębienie;
próba zrobienia sobie krzywdy;
problemy z nawiązywaniem przyjaźni lub pogorszenie relacji z bliskimi;
agresja i wdawanie się w bójki.
Emocje i uczucia dzieci
Wszystkiemu, co dziecko robi, towarzyszą emocje: są obecne przy poznawaniu, działaniu,
zasypianiu, rozmowach itp. Jeżeli dziecko jest aktywne, coś mu się udaje, dobrze się czuje,
jest chwalone – są to emocje pozytywne. Jeśli dziecko nudzi się, gdy doznaje porażek, gdy na
dziecko krzyczy się, nie okazuje się mu miłości i radości – jest smutne, jest mu przykro
i przeżywa wiele emocji negatywnych. Gdy dziecko przekonane jest, że czegoś nie potrafi –
unika tego, by nie przeżywać negatywnych emocji.
Ważne: dziecko cieszy się z samego faktu, że żyje i odkrywa świat. Pochwały, zachęty –
uskrzydlają dziecko i pobudzają je do aktywności. Natomiast kary, lęk, niepewność –
odbierają radość życia, podcinają skrzydła, powodują bierność lub agresję.
Wszelkie emocje są potrzebne: i te pozytywne, i te negatywne. Pozytywne – stanowią powód
do działania i nadają mu kierunek, negatywne – pełnią funkcję obronną. Ból to sygnał
organizmu, że coś złego się dzieje – wezwanie o pomoc; smutek – sygnał, że trzeba z czymś
się pożegnać, aby dalej działać; gniew – zwiększa siły do pokonania przeszkód; agresja – to
jeden ze sposobów „pozbycia się” zbytniego napięcia psychicznego. Lęk – to ostrzeżenie
przed niebezpieczeństwem, prowadzące do unikania groźnych sytuacji. Wielu jednak
trudnych sytuacji nie da się uniknąć i dlatego należy pomagać dziecku, ucząc je pokonywania
trudności.
Emocje dzieci przedszkolnych są spontaniczne, silne, krótkotrwałe i zmienne. Przedszkolak
nie potrafi jeszcze zapanować nad swoimi uczuciami, okazuje je od razu. Może szybko
przejść ze śmiechu do łez, smutku i odwrotnie, ale każde przeżycie zostawia po sobie ślad.
Przeżycia kumulują się, kształtując nastawienie dziecka do świata.
Ważne: nie bagatelizujmy uczuć – one są dla dzieci ważne, pozwólmy dzieciom je przeżyć.
Nie wyręczajmy dzieci w czynnościach – w czasie prób i błędów uczą się pokonywania
trudności. Uczmy radzenia sobie ze złością i agresją: drzyj na kawałki gazetę, uderzaj
w poduszkę tak mocno, jak jesteś zły; narysuj, jak jesteś zły, skacz na obu nóżkach do góry,
tak mocno jak…. W ten sposób dziecko uczy się rozładowywać agresję i złość, nie szkodząc
innym.
Dzieci od 3 do 6 lat często przeżywają lęki: przed ciemnością, przed pająkami, itp., przed
pozostaniem w przedszkolu bez mamy, miewają lęki nocne – te „straszne” uczucia paraliżują
je i utrudniają dziecięcą aktywność – musimy im pomóc. Włożenie fotografii mamy i taty
w kieszonkę i słowa: KOCHAM CIĘ – poprawią poczucie bezpieczeństwa, bajki o dobrej
ciemnej nocy i zapalenie na noc małej lampki – zmniejszą lęk przed ciemnością, bajki
i rysowanie „dobrych” pająków, psów itp. – pozwolą dać sobie radę z lękami. Pamiętajmy, że
wyobraźnia dziecięca uczestniczy w powstawaniu lęków, ale też pomaga dawać sobie z nimi
radę (słowa: nie bój się, nie bój – często wzmagają lęk dzieci; zwykłe przytulenie,
pogłaskanie i szept: już dobrze, kocham cię Myszko – zmniejszają lęki).
Wszechstronny rozwój i kreatywność dzieci to także kształtowanie inteligencji emocjonalnej,
która polega na kontrolowaniu i umiejętnym wykorzystywaniu emocji w kontaktach
międzyludzkich. Uczmy więc dzieci: rozumienia uczuć (nazywajmy: radość, smutek, złość
itp.), przyczyn ich powstawania, uczulajmy na uczucia innych – przyznajmy się czasem, że
jest nam smutno! Uczmy, że nie zawsze każde pragnienie dziecka będzie spełnione (ale
wówczas pozwólmy mu na przeżycie smutku).
Ważne: jeżeli kochamy dziecko i okazujemy te uczucia – dziecko uczy się kochać; jeżeli
uczymy dziecko, co mu wolno, a czego nie – dziecko jest radosne, bo czuje się bezpieczne;
jeżeli uczymy je pokonywania trudności i wiary w siebie – cieszy się z własnej aktywności.
Jeśli mówimy mu prawdę – ufa nam.
Okres przedszkolny jest bardzo ważnym okresem z życiu małego dziecka. To właśnie w tym
czasie następują duże zmiany w rozwoju psychicznym, fizycznym i społecznoemocjonalnym. W tym okresie dziecko przyjmuje także zasady moralne z otoczenia
rodzinnego. Środowisko społeczne (np. nauczyciele) może już tylko rozwijać to, co zostało
przygotowane przez rodzinę. Jeśli rodzice i wychowawcy zapewnią w tym okresie życia
warunki sprzyjające wytworzeniu się u dziecka poczucia bezpieczeństwa, jeśli okazują mu
przywiązanie uczuciowe, nie uzależniając przy tym nadmiernie od siebie, stworzą podstawy
zdrowia psychicznego i rozwoju osobowości zrównoważonej i społecznie dobrze
przystosowanej.
Bibliografia:
1. T. Walończyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka „Nadpobudliwość psychoruchowa
u dzieci”, Wydawnictwo BIFOLIUM, Lublin 1999
2. A. Bates, S. Baker „Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat”; Poradnik dla
rodziców, psychologów i lekarzy”; Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; Gdańsk
2007
3. Goddard Sally; „Harmonijny rozwój dziecka”; Świat Książki; warszawa 2006
4. S. Guz „Rozwój i kształtowanie osobowości dziecka w okresie przedszkolnym”
Warszawa 1987
5. K. Komosinska „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”; Wyższa Szkoła
Pedagogiczna; Olsztyn 1995
6. M. Kwiatowska, A. Landy, Z. Kopińska „Rozwój wychowanie dziecka w wieku
przedszkolnym”; Nasza Księgarnia, Warszawa 1970, s. 204.
7. M. Przetacznik-Gierowska; „Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji
psychicznych”; PWN; Warszawa 2004
8. M. Małyska, „Rozmawiajmy o uczuciach”, WSiP