Układ pokarmowy człowieka

Układ pokarmowy
człowieka
Hubert Bugaj
Najważniejszym zadaniem układu pokarmowego człowieka
jest pobieranie pokarmów i wody, trawienie i przyswajanie
składników odżywczych oraz niezbędnych do prawidłowego
funkcjonowania organizmu. Niestrawione, zbędne resztki
pokarmowe podlegają usunięciu (defekacja).
W skład układu pokarmowego człowieka wchodzą:
• przewód pokarmowy
• i dwa wielkie gruczoły:
• wątroba
• i trzustka
Jama ustna
W anatomii człowieka jama ustna jest początkowym odcinkiem przewodu
pokarmowego. W niej następuje wstępna, mechaniczna obróbka pokarmu i
przygotowanie go do dalszego trawienia. Pokarm zostaje rozdrabniany, miażdżony i
mieszany ze śliną, która zawiera enzym trawienny amylazę ślinową (ptialinę). Dorosły
człowiek ma 32 zęby, 16 w szczęce i 16 w żuchwie:
4 siekacze
2 kły
4 zęby przedtrzonowe
6 trzonowych
U dzieci występuje 20 zębów mlecznych (brak trzonowych). Siekacze służą do
odgryzania kęsów, kły do rozrywania pokarmu, a zęby trzonowe i przedtrzonowe do
jego rozcierania. W trakcie żucia pokarmu jest on zwilżany śliną wydzielaną przez
ślinianki czyli gruczoły ślinowe których przewody uchodzą do jamy ustnej. W ślinie
rozpuszczane są cząsteczki pokarmu, na których obecność wyczulone są
rozmieszczone na języku kubki smakowe. Dzięki nim wyczuwamy: konsystencję,
temperaturę, smak, zapach i to czy dany pokarm nadaje się do spożycia.
Po uformowaniu kęsa pokarmowego zostaje on przekazany do dalszej części przewodu
pokarmowego w akcie połykania.
Przełyk
Przełyk (łac. esophagus, nosiciel pokarmów) - jest przewodem mięśniowo-błoniastym o podłużnym
przebiegu; łączy gardło z żołądkiem. Czynność przełyku polega na transporcie pokarmu z gardła
do żołądka. Ściana przełyku nie ma zdolności wchłaniania pokarmu ani trawienia.
Rozróżniamy część:
• szyjną,
• piersiową,
• brzuszną.
Przełyk ma długość średnio około 23-25 cm, odległość od siekaczy do żołądka około 40 cm.
Występują trzy fizjologiczne zwężenia przełyku:
• zwężenie górne - w przejściu gardła w przełyk, mięśnie w tym miejscu tworzą czynnościowy
mięsień zwieracz przełyku.
• zwężenie środkowe - na wysokości rozdwojenia tchawicy w miejscu, gdzie aorta zstępująca od
strony lewej i do tyłu, a oskrzele lewe od przodu obejmują przełyk. Nie jest ono powodowane
budową samej ściany przełyku, lecz przyleganiem obu sąsiednich narządów;
• zwężenie dolne - podobnie jak i górne, jest zwężeniem czynnościowym, spowodowanym
napięciem mięśni okrężnych, leży około 3 cm powyżej wpustu żołądka.
Ściana przełyku składa się licząc od wewnątrz z:
• błony śluzowej,
• utkania podśluzowego
• błony mięśniowej
• warstwy okrężnej
• warstwy podłużnej
Żołądek
Żołądek (łac. gaster, ventriculus) to narząd, stanowiący część przewodu
pokarmowego, którego zasadniczą rolą jest trawienie pokarmu. Komórki
główne żołądka wydzielają pepsynogen (nieaktywna forma pepsyny), po
uaktywnieniu następuje rozkład białek przez pepsynę.
U człowieka żołądek znajduje się w jamie brzusznej na wysokości od Th11 (11.
kręgu piersiowego) (wpust żołądka) do L3 (3. kręgu lędźwiowego).
Wielkość żołądka jest zmienna i zależy od jego wypełnienia, napięcia jego ścian
oraz pozycji ciała.
• Długość żołądka: 25-30 cm
• Szerokość żołądka: 12-14 cm
• Pojemność: 1000-3000 ml
•
•
•
•
Żołądek ma kształt workowaty, z przełykiem łączy się za pomocą wpustu
żołądka (cardia), a z dwunastnicą łączy go odźwiernik (pylorus), otwór
otoczony silną mięśniówką okrężną, która rozszerza się i zwęża w zależności
od różnicy pH między środowiskami. Bocznie od części wpustowej widoczne
jest dno żołądka przechodzące w trzon. Obie te części obejmują łukowate dwie
krzywizny : lewa większa oraz prawa mniejsza, będąca jakby przedłużeniem
ściany przełyku. Trzon żołądka ustawiony jest bardziej pionowo, podczas gdy
następująca po nim część odźwiernikowa przebiega raczej poziomo. Otwór
końcowy żołądka stanowi odźwierni przechodzący w dwunastnicę. Podział
anatomiczny żołądka na trzon i część odźwiernikową odpowiada jego
czynnościom : trzon magazynuje pokarm i częściowo trawi, a część
odźwiernikowa przesuwa go do dwunastnicy. Ściana żołądka składa się z 3
błon:
śluzowej
mięśniowej
surowiczej zwanej otrzewną
• Błona śluzowa żołądka tworzy liczne, wysokie fałdy
o przebiegu podłużnym. Znajdują się w niej liczne
gruczoły żołądkowe, wytwarzające m.in. kwas solny
( gruczoły dna ) oraz podpuszczkę i pepsynę. Błonę
mięśniową tworzą 3 warstwy mięśni, których
czynność warunkują okresowe ruchy perystaltyczne,
które powodują mieszanie i rozcieranie masy
pokarmowej oraz przesuwanie jej ku odźwiernikowi
i przechodzenie do dwunastnicy. Żołądek unerwiony
jest przez włókna nerwowe autonomicznego układu
nerwowego.
Jelito cienkie
Jelito cienkie ciągnie się od żołądka aż do jelita grubego, od którego odgranicza
się tzw. zastawką Bauchina. Zajmuje ono okolicę pępkową, podbrzuszną i obie
okolice biodrowe a częściowo i miednicę małą. Jego długość wynosi ok. 7 m,
średnica 3—5 cm. Jelito cienkie dzielimy na dwunastnicę, jelito czcze i kręte.
Dwunastnica leży na wysokości pierwszego kręgu lędźwiowego, ma długości
25 do 30 cm. Kształt jej jest podobny do litery C. Do górnego odcinka
dwunastnicy wpada przewód żółciowy i trzustkowy. Jelito czcze i kręte leży
wewnątrz i jest zawieszone na krezce, przez którą dążą nerwy i naczynia.
Wspólną cechą w budowie jelita cienkiego jest błona surowicza, umięśnienie
(podłużne i okrężne), podśluzowa i śluzowa. Błona śluzowa ma wiele fałdów i
kosmków, przez co powierzchnia jej ogromnie się zwiększa. Czasem zdarza
się, że położenie narządów wewnętrznych, a więc i układu trawiennego, jest
odwrotne, tak więc wątroba będzie po stronie lewej, śledziona po prawej,
wyrostek robaczkowy po lewej itd. - nazywamy to situs viscerum inversus.
Jelito grube
Jelito grube dzieli się na jelito ślepe (kątnicę), okrężnicę i odbytnicę. Okrężnicę z kolei dzielimy na:
•okrężnicę wstępującą
•okrężnicę poprzeczną (poprzecznica)
•okrężnicę zstępującą
•okrężnicę esowatą (esicę).
Długość wszystkich tych odcinków wynosi ok. 1,5 m. Jelito ślepe (dawna historyczna nazwa to - ślepa kiszka, ła.c.
caecum) leży w prawej okolicy biodrowej. Jest ono od jelita cienkiego oddzielone tzw. zastawką Gerlacha inaczej
zwaną zastawką Bauhina. Od jelita ślepego odchodzi wyrostek robaczkowy. Jelito ślepe przechodzi w okrężnicę
wstępującą, która znowu pod wątrobą zagina się (tzw. zagięcie wątrobowe okrężnicy) i biegnie mniej więcej
poziomo w stronę lewą jako okrężnica poprzeczna; ta z kolei w lewym podżebrzu, pod śledzioną, znowu się zagina
(zagięcie śledzionowe okrężnicy) i biegnie w dół jako okrężnica zstępująca. Wreszcie przechodzi w esicę
(okrężnica esowata, potocznie zwana esicą). Nazwa tego odcinka okrężnicy pochodzi od jej kształtu litery S. Jest
skierowana początkowo łukiem wypukłym ku stronie prawej, a następnie zakręca w dół przechodząc w odbytnicę.
Esica ma czasem długą krezkę i ulega skrętowi. Skręt esicy jest jedną z postaci niedrożności jelit i jako taki może
stanowić stan zagrożenia życia. Niedrożność jelit ze skręcenia (popularnie nazywany "skrętem kiszek" łac..ileus)
polega na skręceniu się jelita dookoła osi długiej, powodujące jego zatkanie i dodatkowo uciśnięcie naczyń
krwionośnych, co grozi niedokrwieniem, a następnie martwicą części jelita). Esica przechodzi wreszcie w
odbytnicę.
Jelito grube ma charakterystyczną budowę, jego ściany są pofałdowane i pozagłębiane. Budowa ściany jelita
grubego jest podobna do budowy jelita cienkiego.
DWUNASTNICA I TRZUSTKA
Trzustka - gruczoł przyłączony do układu
trawiennego, produkuje bogaty w enzymy sok,
który rozkłada składniki pokarmowe. Stanowi
również część układu hormonalnego,
produkuje bardzo ważny hormon - insulinę i
glikogen. Trzustka jest wydłużonym,
stożkowatym narządem umieszczonym
poziomo w górnej części jamy brzusznej. Jej
największa część nosi nazwę głowy i otoczona
jest dwunasticą.
WĄTROBA
Wielofunkcyjny gruczoł, część układu pokarmowego położony
wewnątrzotrzewnowo. Jej masa u dorosłego mężczyzny wynosi ok.
1500-1700 g., a u kobiety 1300-1500 g. Masa przyżyciowa jest o
500 - 800 g wyższa, ze względu na zawartą w niej krew.
U ludzi znajduje się pod przeponą. Jej większa część znajduje się
w prawym podżebrzu. Zajmuje również górną część nadbrzusza i
część górną lewego podżebrza, sięgając aż do linii sutkowej. U
osoby dorosłej niepowiększona wątroba jest w całości przykryta
prawym łukiem żebrowym, jednak u dzieci może wystawać, a u
noworodków zajmuje dużą część jamy brzusznej. Ku górze i
przodowi graniczy z przeponą, ku dołowi i tyłowi z jelitami i
żołądkiem
ROLA WĄTROBY
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Filtruje krew
neutralizuje toksyny (np. alkohol i inne używki)
toksyczny amoniak przekształca w mocznik (cykl ornitynowy)
węglowodany przekształca w łatwo przyswajalną dla organizmu glukozę, a jej
nadmiar w glikogen lub w tłuszcze (które magazynuje)
aminokwasy zamienia w tłuszcze
magazynuje żelazo i witaminy: A, D,E, oraz niewielkie ilości B12, oraz C,
które uwalnia w razie potrzeby
wytwarza żółć, która emulguje tłuszcze i powtórnie wykorzystuje zużytą sól
żółciową
produkuje i magazynuje niektóre białka surowicy krwi (np. albuminę)
wytwarza i magazynuje enzymy (np. heparynę)
produkuje ciepło, bierze udział w termoregulacji (krew wypływa cieplejsza o 1
°C)
Substancje nadające się do ponownego wykorzystania zostają zachowane,
zbędne - wydalone.
TRZUSTKA
Jest gruczołem składającym się zarówno z części wewnątrzwydzielniczej
(hormonalnej) jak i zewnątrzwydzielniczej (trawiennej).
Trzustka jest położona w jamie brzusznej.
Składa się z głowy, objętej pętlą dwunastnicy, trzonu i ogona odchodzącego w
sąsiedztwo śledziony i nerki lewej. Drogi wyprowadzające sok trzustkowy, będący
produktem zewnątrzwydzielniczej części trzustki uchodzą jako przewód
trzustkowy główny (przewód Wirsunga) na brodawce dwunastniczej większej
(brodawka Vatera), najczęściej łącząc się tam z drogami żółciowymi (przewód
żółciowy wspólny). Możliwe jest istnienie przewodu trzustkowego dodatkowego
(przewód Santoriniego), który albo uchodzi do dwunastnicy na brodawce
dwunastniczej mniejszej lub łączy się z przewodem Wirsunga.
Komórki wchodzące w skład części trzustki produkującej hormony są
zgromadzone w skupiskach nazywanych wyspami trzustkowymi lub wyspami
Langerhansa. Liczbę wysp ocenia się na 1-3 milionów, a stanowią one zaledwie
około 2% całkowitej masy tego narządu.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Komórki wchodzące w skład wysp trzustkowych :
komórki B (beta) - produkują insulinę
komórki A (alfa) - produkują glukagon
inne typy komórek produkujące somatostatynę
Enzymy trawienne wydzielane przez trzustkę to :
amylaza trzustkowa, trypsyna, chymotrypsyna, elastaza, lipaza,
nukleaza
Najczęstsze schorzenia trzustki:
ostre i przewlekłe zapalenie trzustki
rak trzustki (część zewnątrzwydzielnicza) i hormonalnie czynne
nowotwory części wewnątrzwydzielniczej (wyspiaki)
torbiel trzustki
kamica przewodów trzustkowych
Chorób o znaczeniu ogólnoustrojowym takich jak cukrzyca i
mukowiscydoza nie zalicza się do chorób tego narządu. Chorobami
trzustki zajmuje się gastroenterologia.
Trzustka