Uklad_pokarmowy

Prawidłowe odżywianie jest jednym z podstawowych warunków zachowania
zdrowia. Jedząc zdrowo - wzmacniamy organizm i unikamy zachorowania. Zmiana szkodliwych nawyków
żywieniowych jest niezbędnym warunkiem skutecznego leczenia. Dla wszystkich tradycyjnych systemów
medycznych było to oczywiste. Hipokrates zalecał, aby “pokarmy stanowiły lekarstwo, a lekarstwom
nadawano postać pożywienia”. W kulturze Indii i Chin systemy leczenia i odżywiania przeplatają się tak, że
trudno je oddzielić. Chińscy mistrzowie kuchni nie tylko tworzą własne potrawy, ale adaptują klasyczne
dania do celów leczniczych.
Wraz z rozwojem medycyny farmakologicznej troska o zdrowie przeniosła się z kuchni do aptek. Zamiast
samemu dbać o swoje zdrowie, człowiek oddaje się w ręce farmaceutów i lekarzy, przerzucając na nich cały
ciężar odpowiedzialności. A reklama rozmaitych specyfików zajmuje miejsce edukacji zdrowotnej.
Żeby żyć - człowiek potrzebuje energii. W jej uzyskiwanie zaangażowane są przede wszystkim dwa zespoły
narządów. Jednym jest układ oddechowy, drugim - układ pokarmowy. Im lepiej oddychamy i im lepiej
jemy, tym sprawniej funkcjonuje nasz organizm. Można tu użyć analogii do działania urządzeń
mechanicznych. Im troskliwiej będziemy dbać o silnik samochodowy, im rozumniej go eksploatować i im
lepsze wlejemy paliwo - tym lepiej, owocniej i dłużej będzie nam służył.
Do zadań układu pokarmowego należy trawienie tego, co jemy w czasie codziennych posiłków, a następnie
przyswajanie powstałych w wyniku tego procesu substancji prostych. To z nich organizm buduje tkanki i
substancje ciała. Niektóre służą jako źródło energii. Część zostaje przetworzona i zmagazynowana jako
materiał zapasowy dla przyszłych potrzeb. Wszystkie te przemiany są precyzyjnie regulowane przez układ
hormonalny oraz nerwowy układ autonomiczny. W pewnym stopniu możemy także kontrolować je
świadomie. Właśnie możliwość świadomego wpływania na działanie układu pokarmowego, a co za tym
idzie na nasze zdrowie i życie, będzie treścią poniższych rozważań.
Trawienie to takie przetwarzanie pożywienia, które substancje złożone rozkłada na związki proste, możliwe
do przyswojenia przez organizm. Nieprzydatne resztki zostają usunięte. Trawienie rozpoczyna się od
rozdrobnienia pokarmu w jamie ustnej, a kończy wydaleniem stolca.
Przyswajanie polega na wchłanianiu produktów trawienia, a następnie ich wykorzystaniu jako substratów
energetycznych czy budulcowych.
Wchłanianie to bierne albo czynne przenikanie wody oraz drobnych cząsteczek organicznych i
nieorganicznych przez błonę śluzową; odbywa się na całej długości przewodu pokarmowego (poza
przełykiem), ale narządem szczególnie do niego przystosowanym jest jelito cienkie.
Zdolność wchłaniania śluzówek jamy ustnej, żołądka oraz odbytnicy - ostatniego odcinka jelita grubego,
wykorzystuje się w medycynie, podając niektóre środki farmakologiczne w postaci tabletek podjęzykowych,
kapsułek, których osłonka jest trawiona a zawartość wchłaniana w żołądku czy czopków doodbytniczych.
Przemiana materii (inaczej metabolizm) to całokształt przemian biochemicznych i energetycznych, które
zachodzą w organizmie. Składają się na nią dwa rodzaje zjawisk. Jeden to procesy syntezy (anabolizm),
polegające na tworzeniu związków złożonych ze związków prostych. Drugi - to procesy rozkładu
(katabolizm), polegające na rozkładaniu substancji złożonych na proste.
Z analizy budowy i funkcji poszczególnych części układu pokarmowego możemy uzyskać wiele istotnych
wskazówek co do prawidłowego odżywiania.
Układ pokarmowy to długi przewód, składający się z kilku odcinków. Są to:






jama ustna
przełyk
żołądek
jelito cienkie
jelito grube
odbyt
Poza tym traktem, wzdłuż którego przesuwa się miazga pokarmowa, funkcje trawienne pełnią narządy
gruczołowe:
ślinianki - szereg niewielkich gruczołów, produkujących ślinę; oprócz dużej ilości wody zawiera ona śluz,
związki mineralne, enzymy, substancje o działaniu bakteriobójczym i wirusobójczym, oraz gojące błonę
śluzową żołądka i dwunastnicy; dobowa produkcja śliny to ok. 1,5 litra; żucie gumy może znacznie
zwiększyć tę ilość, niepotrzebnie eksploatując ślinianki;
wątroba - to największy gruczoł w ciele człowieka; poza trawieniem odgrywa podstawową rolę w
metabolizmie białek, tłuszczów i węglowodanów; jest drugim obok nerek najważniejszym narządem
odpowiedzialnym za odtruwanie organizmu; im więcej zjadamy produktów toksycznych, zawierających
dodatki chemiczne i im więcej stosujemy leków, tym cięższą pracę wykonuje wątroba;
trzustka - jest głównym producentem enzymów, działających w jelitach; ze względów anatomicznych
(wspólne ujście przewodów wyprowadzających) może dojść do jej uszkodzenia w przypadku większości
chorób wątroby; tak samo jak wątroba jest wrażliwa na działanie alkoholu.
Aktywność przewodu pokarmowego pozostaje w zgodzie z ogólnym przystosowaniem człowieka do
dziennego trybu życia. Niektóre starożytne systemy medyczne zalecały nie spożywanie posiłków po
godzinie 12-ej w południe, a większość ustalała czas ostatniego posiłku na wczesne godziny popołudniowe.
Współczesne odkrycia biochemiczne potwierdzają optymalną aktywność przewodu pokarmowego rano i w
pierwszej połowie dnia. Gdy jemy późno - pokarm nie może zostać prawidłowo w pełni strawiony.
Zalegając w żołądku i jelitach podlega procesom gnilnym. Dodatkowym niekorzystnym tego efektem jest
brak apetytu na śniadanie, które powinno być podstawowym posiłkiem w ciągu dnia. Znane stare
powiedzenie mówi: “Śniadanie zjedz sam, obiadem podziel się z przyjacielem, a kolację oddaj wrogowi”.
JAMA USTNA- Jej zadania to:



rozdrabnianie pokarmu, jego mieszanie i połykanie
odbieranie wrażeń smakowych
trawienie wielocukrów
Sprawne wypełnienie tych funkcji warunkują zęby (dzieci mają ich 20, dorośli 32), aparat kostno mięśniowy, język oraz ślinianki. Jama ustna to jedyne miejsce w przewodzie pokarmowym wyposażone w
narzędzia do gryzienia. Niedostatecznie przeżute pożywienie nie będzie prawidłowo trawione. Zjadane
pospiesznie posiłki, w biegu, w czasie krótkich przerw w pracy, a często nawet bez odrywania się od niej,
nie służą zdrowiu. Czekoladka, batonik, chipsy - od ich reklam roi się w telewizji i na ulicznych plakatach nie zastąpią prostego, pożywnego, z uwagą i w skupieniu zjedzonego pokarmu. Jeżeli nie mamy możliwości
zjedzenia talerza zupy, zabierajmy do pracy kanapki z razowego chleba z dodatkiem warzyw sezonowych.
Ślina zwilża kęs i ułatwia przełykanie. Zawiera też amylazę - enzym, trawiący węglowodany. Proces ich
rozkładu zaczyna się w ustach i trwa nadal w żołądku, pod warunkiem, że pokarm został dokładnie przeżuty
i zmieszany ze śliną (sok żołądkowy nie zawiera enzymu, trawiącego węglowodany).
PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI


żujemy długo, dokładnie, bez popijania, żeby wydzieliła się dostateczna ilość śliny (ok. 250 ml do każdego posiłku)
staramy się, żeby w diecie były twarde produkty, utrzymujące zęby w dobrej kondycji (surowe, nie rozdrobnione warzywa, czerstwy chleb);
Około siódmego roku życia człowiek wymienia zęby mleczne na stałe. Te będą mu już służyć zawsze.
Kolejnej wymiany natura nie przewiduje. Dbałość o zęby poza prawidłową dietą obejmuje zabiegi
higieniczne. Wbrew rozpowszechnionym reklamom guma do żucia nie jest w stanie zastąpić szczoteczki do
zębów. Nieprawdziwe jest też powszechne przekonanie, że zjedzenia jabłka przed snem zwalnia z
obowiązku wymycia zębów.
PRZEŁYK
Jego zadanie to czynny transport pokarmów do żołądka. Wyściełający go delikatny nabłonek źle reaguje na
nadmiernie zimne i nadmiernie gorące jedzenie. Jest też wrażliwy na działanie kwasów. Jeżeli w następstwie
choroby albo zbytniego przepełnienia żołądka zawarty w nim pokarm cofa się - może dojść do zapalenia, a
nawet owrzodzenia błony śluzowej przełyku. Nie jest też wskazane kładzenie się po jedzeniu. To zalecenie
jest szczególnie ważne dla osób starszych, których mięśnie stają się z wiekiem mniej sprężyste. W pozycji
poziomej treść żołądka może łatwiej przedostać się do przełyku. Starożytni Rzymianie mówili: “Po jedzeniu
stój albo przejdź milę”. Krótki spacer lepiej wspomaga trawienie niż drzemka.
ŻOŁĄDEK
Jest to worek mięśniowy, który u dorosłych ma pojemność ok. 1,5 litra, ale może ulegać rozciągnięciu. Na
obu jego końcach znajdują się okrężne mięśnie - zwieracze, które kurcząc się zamykają wejście od strony
przełyku (wpust) i wyjście do dwunastnicy (odźwiernik). Błona śluzowa żołądka produkuje w ciągu doby 2
- 2,5 l soku żołądkowego. Zawiera on między innymi kwas solny oraz enzymy, trawiące białka i tłuszcze, a
u dzieci do trzeciego roku życia także enzym umożliwiającą rozkład kazeiny - głównego białka mleka. U
starszych produkcja tego fermentu zanika.
Funkcje żołądka to:




miażdżenie i mieszanie pokarmu
wstępne trawienie białek i tłuszczów
dalszy ciąg trawienia węglowodanów, dzięki obecnej w kęsie amylazie ślinowej
czynny transport pokarmów do dwunastnicy
Jeżeli na skutek zjadania bardzo obfitych posiłków rozciągamy żołądek poza granice jego fizjologicznej
pojemności, uniemożliwiamy skuteczne mieszanie jego zawartości, a tym samym równomierne nasycenie
jej sokami trawiennymi.
Nawykowe przejadanie się może doprowadzić do trwałego powiększenia żołądka i zaburzyć działanie
zwieraczy. U osób młodych i w sile wieku można nie odczuwać przykrych następstw tego stanu rzeczy. Ale
z wiekiem napięcie mięśni obniża się. Człowiek zaczyna doświadczać przykrych dolegliwości związanych z
refluksem, czyli cofaniem się pokarmu do przełyku na skutek niesprawnego działania zwieracza. Dokucza
zgaga... Reklama środków farmakologicznych proponuje w takim wypadku leki, zobojętniające działanie
kwaśnego soku żołądkowego albo zmniejszające jego wydzielanie. Rozsądek radzi, żeby raczej zapobiegać
niż borykać się z następstwami zaniedbań.
Na skutek chronicznego rozciągania żołądka uszkodzeniu ulega precyzyjny system, informujący o
konieczności zakończenia jedzenia. Nie pojawia się uczucie sytości. Jest to istotny i godny odnotowania
mechanizm, prowadzących do nadwagi i otyłości. Cierpi na nią coraz większy odsetek mieszkańców krajów
wysokorozwiniętych. W Stanach Zjednoczonych ilość otyłych wśród młodzieży dochodzi do 60%. W
Polsce 40% społeczeństwa to ludzie z wagą wyższą niż należna. Nie można zaniedbywać żadnych kroków,
które mogą doprowadzić do zmiany tej sytuacji.
Żołądek jest jednym z trzech narządów, pracujących cyklicznie (podobnie jak płuca i serce). Do
prawidłowego funkcjonowania potrzebuje rytmicznie powtarzających się stanów wypełnienia i opróżniania.
Rozpowszechniony obyczaj nieustannego “przegryzania” uniemożliwia doświadczenie fizjologicznej pustki.
Jest szkodliwy, nawet gdy wysokokaloryczną, poddaną przemysłowej obróbce żywność, określaną
angielskim dowcipnym terminem “junk food” zastąpimy czymś zdrowszym.
Żołądek działa jak ogromny zakład przetwórczy, który potrzebuje ogromnej ilości energii. To, co wzmacnia
ten narząd i utrzymuje go w należytej kondycji to lekkostrawne, wysokowartościowe pożywienie. Takie
cechy posiada żywność pochodzenia roślinnego - przede wszystkim warzywa i zboża, wzbogacone
dodatkiem ziół, gotowane, duszone lub pieczone, przyprawione niewielką ilością dobrej jakości oleju i
spożywane na ciepło. Najlepiej, jeżeli te produkty pochodzą z upraw ekologicznych.
Energię żołądka osłabiają:




nadmiar pożywienia surowego, głównie płody klimatu ciepłego i gorącego, spożywane w warunkach
klimatu chłodnego;
zimne posiłki; rozpoczynanie posiłku od soków, owoców, surówek;
późne posiłki (zdrowo kończyć jedzenie o 17-ej);
przejadanie się; jadanie między posiłkami
PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI





dążymy do trzech gotowanych posiłków w ciągu dnia, ew. z surówką jako dodatkiem
nie jemy do pełnej sytości, żeby nie przepełniać żołądka
nie podjadamy między posiłkami
ostatni posiłek zjadamy najpóźniej o 17-ej
komponujemy posiłek z niewielkiej ilości składników.
JELITO CIENKIE
Jego funkcje to:



końcowy etap trawienia białek, tłuszczów i węglowodanów
wchłanianie
czynny transport masy pokarmowej do jelita grubego
Jelito cienkie to ok. 6-metrowej długości rura mięśniowa, o niejednakowej średnicy. Składa się z trzech
części: dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego.
W znajdującej się zaraz za żołądkiem dwunastnicy kontynuowany jest proces trawienia. Oprócz enzymów,
zawartych w soku jelitowym, biorą w nim udział enzymy, produkowane przez trzustkę i żółć, produkowana
przez wątrobę. Przewody wyprowadzające tych dwóch wielkich gruczołów trawiennych uchodzą do
dwunastnicy.
Wątroba i trzustka, oraz jak odkryto w ostatnim czasie - śledziona, pełnią również funkcje
wewnątrzwydzielnicze - produkują hormony, regulujące między innymi gospodarkę cukrową.
Prawidłowa funkcja każdego odcinka przewodu pokarmowego warunkowana jest prawidłowym
wykonaniem pracy przez narząd poprzedzający. Tylko dobrze przeżute, zmieszane ze śliną jedzenie,
dokładnie wymieszane przez nie nadmiernie wypełniony żołądek i poddane skutecznie wstępnej fazie
trawienia, stanowi właściwy substrat dla dalszego wykorzystania.
Trypsyna i aminopeptydazy trawią białka, lipaza - tłuszcze, amylaza - węglowodany. Powyższe enzymy
znajdują się głównie w soku trzustkowym. Kwasy żółciowe, zawarte w żółci, emulgują tłuszcze i
umożliwiają działanie lipazy. Ponadto wspomagają usuwanie z organizmu cholesterolu i pobudzają ruchy
jelit.
Obficie pofałdowane wnętrze jelita jest pokryte błoną śluzową. Znajdują się na niej widoczne pod lupą
wypustki - kosmki jelitowe. To sprawia, że powierzchnia jelita cienkiego to ok. 7 m kwadratowych.
Powiększenie mikroskopowe uwidacznia dalsze skomplikowanie budowy kosmków. Zwiększa ono
powierzchnię wymiany jelita ponad 600 razy. Ta ogromna przestrzeń warunkuje prawidłowe wchłanianie.
Wszystkie ograniczające ją czynniki wpływają niekorzystnie na pełnienie tej funkcji. Proces wchłaniania
upośledzają nie tylko choroby jelita, ale także pokrycie jego powierzchni śluzem. Główną przyczyną
powstawania śluzu jest nadmierne zakwaszenie treści pokarmowej i zbyt wolny pasaż czyli przesuwanie
zawartości jelit .
Człowiek jest istotą wszystkożerną, ale budowa przewodu pokarmowego wykazuje większe przystosowanie
do pożywienia roślinnego. Tylko ono zawiera błonnik, niezbędny dla prawidłowej funkcji jelit.
Nadmiar białka w diecie, a zwłaszcza białka pochodzenia zwierzęcego, powoduje zakwaszenie treści
jelitowej. To samo wydarza się, gdy jemy cukier i słodycze. Szczególnie niekorzystnie działają produkty
nabiałowe - mleko, sery, jogurty i kefiry. W odpowiedzi na tę sytuację wewnętrzna powierzchnia jelita
“obronnie” pokrywa się śluzem. Jeśli dzieje się to często, może doprowadzić do poważnych zaburzeń
wchłaniania, dotyczących głównie witamin i minerałów. W zbyt kwaśnym środowisku giną też pożyteczne
bakterie probiotyczne, a ich miejsce zajmują trawiące nadmiar białek bakterie gnilne i grzyby.
PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI


przynajmniej 90% diety stanowić powinny produkty roślinne
zdrowe smakołyki to owoce suszone, orzechy, pestki, migdały - rezygnujemy z jedzenia cukru
JELITO GRUBE
Stanowi końcowy odcinek przewodu pokarmowego. Jego funkcje to:



dalsze trawienie dzięki obecności enzymów jelita cienkiego
wchłanianie wody, elektrolitów, aminokwasów, niektórych witamin
wydalanie stolca
Wypróżnienie kończy proces trawienia. Codzienne oczyszczenie jelit zapewnia warunki do ponownego
prawidłowego przetwarzania pożywienia. Jest konieczne dla usunięcia zbędnych resztek i toksyn. Zaparcia
są jedną z chorób cywilizacyjnych, związanych z nieprawidłowym sposobem życia i odżywiania. Brak
ruchu, późne posiłki, poranny pośpiech zaburzają perystaltykę jelit. Białe pieczywo, żywność typu “fast
food”, słodycze - to balast pustych kalorii. Układ pokarmowy zużywa energię na ich trawienie, nie
uzyskując w jego wyniku wystarczającej ilości substancji odżywczych. Nadmierna kaloryczność takiego
pożywienia sprzyja otyłości. Niedostatek błonnika uniemożliwia prawidłowe formowanie stolca. Zalegające
masy kałowe rozciągają jelito, utrudniając i tak już zaburzony proces wypróżnienia. Ucisk na sploty żylne w
połączeniu z siedzącym trybem życia utrudnia krążenie krwi w miednicy małej. Sprzyja to powstawaniu
żylaków odbytu i kończyn dolnych. Nie wydalone resztki pokarmowe stanowią pożywkę dla bakterii
gnilnych. Ich działalność jest źródłem występowania uciążliwych wzdęć i gazów. W takich warunkach ginie
prawidłowa flora jelitowa.