FILOZOFIA A EKONOMIA
advertisement
FILOZOFIA A EKONOMIA W kręgu teorii publicznego wyboru Łukasz Bielecki Opracowane na podstawie pracy Justyny Miklaszewskiej 1 Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? Teoria publicznego wyboru to próba przełożenia działań racjonalnej jednostki na decyzje zbiorowe. Zawiera także możliwość oceny tych decyzji ze względu na to czy są one przez jednostkę akceptowane. 2 Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? Homo oeconomicus – jednostka działająca racjonalnie, to znaczy: zmierzająca do maksymalizacji swojego zysku. 3 Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? W rzeczywistości jednak możemy obserwować działania irracjonalne, których opisem i klasyfikacją zajmuje się ekonomia behawioralna. „... ekonomiści będą w coraz większym stopniu uwzględniać w swych teoretycznych modelach rzeczywiste zachowania ludzi – inne bowiem postępowanie byłoby nieracjonalne” – Richard Thaler. 4 Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? Teoria wyboru publicznego jednak broni racjonalności działań jednostek. Ekonomiści i filozofowie twierdzą, iż pozornie nie racjonalne działania, są w istocie racjonalne. Gary Becker atakuje behawioralną ekonomię za „przemycanie” wyjaśnień psychologicznych i zarzuca jej nienaukowość. Ponadto pracuje on nad racjonalnym modelem tworzenia się uczuć i przekonań religijnych. 5 Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? Większość ekonomistów natomiast posługuje się pojęciem homo oeconomicus podkreślając, iż jest to teoretyczne uproszczenie, nie zaś pełna koncepcja człowieka. 6 Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? Zdaniem Buchana na potrzeby ogólnej teorii wyjaśniania ludzkich zachowań lepiej jest założyć egoizm niż altruizm, łatwiej bowiem przejść od egoizmu do dobra całej zbiorowości niż odwrotnie. 7 Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? Amartya Sen stawia problem w nowy sposób. Nie chodzi o to, dlaczego koncepcja h.o. powinna być stosowana w teorii, lecz dlaczego wybiera się założenie, o którym z góry wiadomo, że jest fundamentalnie błędne. 8 Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? H.o. występuje w związku z rozważaniami: Wolnej konkurencji Charakterystyki równowagi Jednostkowego wyboru Sen wprowadza dodatkowe pojęcia: Zobowiązanie Współodczuwanie 9 Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? Teza Sena: trzeba potraktować zobowiązanie jako część zachowania jednostki; przy czym obowiązek nie zakłada rozumowania, lecz też go nie wyklucza. 10 Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? Różne odmiany teorii wyboru publicznego poszukują nowego modelu działań jednostki, ale poszukiwania te, jak dotąd, nie przyniosły efektu w postaci zaprezentowanej i przekonująco opracowanej w szczegółach koncepcji. 11 Pojęcie racjonalności Pojęcie racjonalności: już w starożytnej Grecji, a potem u stoików racjonalność pojawia się jako „rozum wybierający”, a być racjonalistą to: „ wybierać rzeczy, które na to zasługują, zaś zasługuje na wybór to, co jest zgodne z naturą, co dobre i pożyteczne.” 12 Pojęcie racjonalności Racjonalność wiąże się nie tyle z samym poznaniem, ile przede wszystkim z działaniem człowieka. Tak więc wydaje się, że kategoria racjonalności wymaga przyjęcia założenia dotyczącego wolności jednostki. 13 Pojęcie racjonalności MEDYCYNA MECHANIKA ETYKA FIZYKA METAFIZYKA 14 Pojęcie racjonalności Kartezjusz uważał, że: etyka może być przebudowana na sposób racjonalistyczny. w dziedzinę polityki nie należy wkraczać z teoriami burzącymi zastane stosunki i zaprowadzającymi nowe układy. 15 Pojęcie racjonalności Kartezjusz mimo, iż był negatywnie nastawiony do racjonalizacji polityki został uznany za ojca pansofi. W jej koncepcjach nowa metoda naukowa pozwalała zbudować wiedzę o społeczeństwie, teorię państwa, a także miała rozwiązywać spory wyznaniowe, doprowadzając do zjednoczenia politycznego i religijnego Europy. Klęska tej utopii oznaczała upadek pewnego typu racjonalistycznego myślenia o polityce. 16 Pojęcie racjonalności Racjonalna etyka miała wskazywać szczegółowe zasady działania, którymi jednostka , obdarzona przez Boga wolnością, powinna się kierować. A racjonalnym postępowaniem było wolnym wyborem zasad ustalonych przez Boga. 17 Pojęcie racjonalności Rozwiązanie Kartezjusza pozwalało pogodzić i połączyć racjonalność działania jednostki z jej wolnością i było to przy tym rozwiązanie problemu na gruncie metodologiczno-epistemologicznym, nie zaś ontologicznym. 18 Pojęcie racjonalności Racjonalność w sensie metodologicznym definiuje się jako sposób postępowania oceniany z punktu widzenia zgodności działania z wiedzą posiadaną przez działającego, niezależnie od zgodności tej wiedzy z obiektywnym stanem rzeczy. Tę racjonalność metodologiczną odróżnia się od racjonalności rzeczowej, która oznacza dobór środków odpowiednich w danej obiektywnej sytuacji. 19 Pojęcie racjonalności Obecnie racjonalność działania jednostek jest oceniana niezależnie od efektów, które owe powodują. Określa się ją ze względu na relację między subiektywną wiedzą jednostki a jej działaniem w danej sytuacji. 20 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność „Przeciw dwóm tylko rzeczom muszę się strzec, przeciw zabawie w prawdopodobieństwo i snucie przypuszczeń (...), po drugie przeciw rozstrzyganiu za pomocą magicznej różdżki czarodziejskiej tak zwanego zdrowego ludzkiego rozsądku” – Immanuel Kant. 21 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Kant krytykuje koncepcję zdrowego rozsądku, bądź rozumu, który sięga w głąb metafizyki. Nie odrzuca go jednak całkowicie stwierdzając, że odnosi się on do kwestii praktycznych i zachowuje ważność w obrębie doświadczenia. 22 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Wiszniewski utożsamił zdrowy rozsądek z inteligencją praktyczną, wręcz z zaradnością życiową, która nie jest cechą wszystkich ludzi. Jednak przyznając zdolność rozsądku tylko niektórym, pozostawał w sprzeczności z tezami Reida, twórcy szkoły zdrowego rozsądku. On bowiem twierdził, że większość ludzi ma tylko zdrowy rozsądek, zaś zdatny do wnioskowania rozum tylko nieliczni. 23 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Reid podzielił rozum na dwa poziomy. Zdrowy rozsądek przysługuje wszystkim istotom racjonalnym i składa się z zespołów zasad: oczywistych, pierwotnych i naturalnych. Twierdził, że większość ludzi poprzestaje tylko na tego rodzaju wiedzy i nie posługuje się wyższym poziomem rozumu polegającym na wyciąganiu wniosków i dedukowaniu. 24 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Szkoła zdrowego rozsądku: John Oswald Dugald Stewart Thomas Brown W Polsce: Jan Śniadecki, Henryk Rzewuski, Eleonora Ziemięcka. 25 Zdrowy rozsądek a współczesna filozofia polityczna Teorie ekonomiczne powszechnie stosują założenie o racjonalności jednostki, mimo że już w koncepcji Adama Smitha, w której wizja człowieka ekonomicznego pojawiła się po raz pierwszy, widać było, że nie wyczerpuje ona pełni natury ludzkiej. Jak więc wyjść z pułapki nadmiernie zracjonalizowanych koncepcji?? 26 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Teoria wyboru publicznego traktuje jednostki jak istoty rzeczywiste, a nie abstrakcyjne. Korzysta w niewielkim stopniu z teorii gier i teorii decyzji, aby traktować człowieka jako istotę wybierającą w konkretnej rzeczywistej sytuacji. 27 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Australijski filozof Philip Pettit rozwijał liberalną, indywidualistyczną teorię, w której wszelkie struktury i zbiorowości dają się opisać jako wynik decyzji podejmowanych indywidualnie przez jednostki. 28 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Pettit rozróżnił umysł ekonomiczny i zdrowy rozsądek: zdrowy rozsądek to potoczny sposób myślenia i postrzegania świata. umysł ekonomiczny to specyficzne założenia przyjmowane przez ekonomistów w odniesieniu do umysłów jednostek, których zachowania oni opisują. 29 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Pettit: Działanie jest racjonalne, jeżeli maksymalizuje spodziewaną użyteczność osoby działającej. 30 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Ekonomiści prawie powszechnie przyjmują „skoncentrowanie na sobie” (egoizm) i chociaż czasami uwzględniają inne, nieegoistyczne preferencje, np. dobro wspólne czy zasady moralne, to jednak kiedy owe inne względy wejdą w konflikt z egoizmem, wówczas skoncentrowanie na sobie musi przeważyć. 31 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Według Pettita wyjaśnianie ekonomiczne jest prawomocne i ma ważność uniwersalną, gdyż może być stosowane do wszystkich zachowań, godzi umysł ekonomiczny ze zdrowym rozsądkiem, dzięki czemu ludzkie zachowania dają się opisać w sposób ekonomicznie racjonalny, przez wydobycie z nich owego momentu skoncentrowania na sobie. 32 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Jak jednak zauważył Amartya Sen, nie chodzi o istotę racjonalności, lecz o opis zachowań i motywacji ludzkich działań. Nie pytając więc o tę istotę możemy zastanawiać się nad tym, jak przejść od pewnej wizji ludzkiego działania do określenia wspólnego dobra. 33 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Racjonalność ludzkich działań: 1. uznać sprzeczność umysłu ekonomicznego oraz zdrowego rozsądku, czyli zgodzić się na inne zachowanie jednostki na rynku a inne w relacjach z ludźmi. 2. przyjąć tezę Pettita o wirtualnej obecności umysłu ekonomicznego we wszystkich działaniach ludzkich. 34 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność Pod koniec lat 90-tych przeprowadzono w Szwajcarii badania socjologiczne w wyniku, których okazało się, że ludzie cenią sobie pracę i zatrudnienie, a także partycypację w rządzeniu krajem wyżej niż inne dobra: bogactwo czy majątek. 35 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność ŻADNA NAUKA SZCZEGÓŁOWA, W TYM EKONOMIA, NIE USTANAWIA CELÓW, LECZ MA CHARAKTER INSTRUMENTALNY. 36 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność 1. Czy istnieje taka naturalna zdolność, na której można polegać w budowani teorii naukowej? 2. Czy zdrowy rozsądek może być metodą uzasadniania twierdzeń wyprowadzonych z obserwacji faktów? 37 Zdrowy rozsądek i praktyczna racjonalność „Wyjaśnienie ekonomiczne”stosowane w teorii wyboru publicznego daje się sprowadzić do założeń common sense’u koncepcji Adama Smitha, co sprawiło, że przedstawiciele rozmaitych odmian tego nurtu zgodnie uważają, że pojęcie to ma walor metodologiczny. 38 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ ! 39
