filozlfia a ekonomia - Katedra Ekonomii Politycznej

FILOZOFIA A EKONOMIA
KAROLINA GROMASZEK
Człowiek ekonomiczny - istota
racjonalna
Teoria publicznego wyboru stanowi próbę
przełożenia działań racjonalnej jednostki na
decyzje zbiorowe. Teoria ta posługuje się
pojęciem homo oeconomicus, jednostki działającej
racjonalnie tzn. zmierzającej do maksymalizacji
zysku. Pojęcie racjonalności zostało
zakwestionowane przez ekonomię behawioralną,
która podkreśla, że w działaniach jednostki na
rynku widoczne są elementy irracjonalne.
Koncepcje:
1. J. S. Mill uważał, że człowiek wybiera „ największą spodziewaną
użyteczność” racjonalnie. Na tym założeniu opiera się nowoczesna teoria
racjonalnych oczekiwań. Mówi ona, że ludzie nie opierają swych działań
tylko na własnym doświadczeniu lecz na dostępnych informacjach.
2. Buchanan poszukuje odpowiedzi na pytanie: jakie instytucje najlepiej
przekształcają interes prywatny w publiczny ? Uważa on, iż lepiej założyć
egoizm niż altruizm w ogólnej teorii wyjaśniania zachowań ludzkich.
3. Problem związany z racjonalnością podjął A. Sen. Nawiązuje on do
rozbieżności w teorii A. Smitha, o dwoistej wizji człowieka.
Sen do teorii ekonomicznej wprowadza dodatkowe pojęcia:
 współodczuwanie
 zobowiązanie.
Krytyka wyrażona przez Sena.

Ekonomiczna teoria użyteczności traktuje osobę jako posiadającą
jedną preferencję: w sytuacji gdy zaistnieje potrzeba, objawia się
preferencja maksymalnej użyteczności. Według Sena opis ten zakłada
zbyt ubogą strukturę zachowania jednostki.
 Teoria ekonomii przyjmuje założenia o racjonalności działań jednostki.
Teorie racjonalności są konsekwencjonalistyczne: ocenia się czyny i
wybory poprzez ich konsekwencje.
Sen uważa, że definicję racjonalności można pokazać jako spójność
wyborów i wtedy irracjonalne z pozoru działania mogą okazać się
racjonalne.
Głównym celem rozważań Sena jest zakwestionowanie założenia o
niezmiennym dążeniu jednostki do realizacji własnego interesu,
przejawiającym się w każdym jej czynie.
Teza Sena brzmi: trzeba potraktować zobowiązanie jako część
zachowania jednostki.
W różnych odmianach teorii wyboru publicznego poszukuje się
obecnie nowego modelu działań jednostki. Niewątpliwie
dotychczasowa, tradycyjna wizja człowieka ekonomicznego okazała
się niewystarczająca nawet w samej ekonomii, więc konieczne
stało się wzbogacenie o wymiar etyczny. Prowadzi to do wniosku, że
podjęta w ramach teorii wyboru publicznego próba
interdyscyplinarnego połączenia filozofii politycznej, ekonomii i etyki
umożliwia pełniejsze wyjaśnienie zjawisk życia zbiorowego.
Dylematy racjonalności
Racjonalizm:
 stoicki - miał charakter etyczny. Pojawia się pojęcie rozum
wybierający, a racjonalność oznacza tu umiejętność dokonywania
rozumnych wyborów.
 Według Diogenesa z Babilonu: być racjonalistą etycznym to
postępować rozumnie w wyborze.
 Według Marka Aureliusza jest umiejętnością dokonywania rozumnych
wyborów, przy czym rozum jest też zasadniczym źródłem
wartościowania w polityce.
 Proces myślowy - odmawia się racjonalności czynom ludzkim,
mówiąc o irracjonalnych pobudkach działania albo upatrując
przyczyny działania jednostki w uwarunkowaniach społecznych,
politycznych lub gospodarczych.
Racjonalizm cd.
 Kartezjusz badał rozum jako władzę poznawczą, a problem
rozróżniania prawdy i błędu wydawał mu się istotniejszy od kwestii
określania dobra i zła.
Widział możliwość zbudowania racjonalnej etyki,której podstawą była
metafizyka. Toteż racjonalne postępowanie było więc wyborem zasad
ustalonych przez Boga, wyborem wolnym, ponieważ zawsze człowiek
może powiedzieć Bogu „nie” i odrzucić te zasady. Wolność
nieograniczona i rozum w tym samym stopniu przysługiwały jedynie
Bogu. Rozwiązanie to pozwalało pogodzić racjonalność działania
jednostki z jej wolnością. Było to rozwiązanie problemu na gruncie
metodologiczno - epistemologicznym.
Racjonalność w sensie metodologicznym definiuje się jako sposób
postępowania, oceny z punktu widzenia zgodności tej wiedzy z
obiektywnym stanem rzeczy.
Współcześnie racjonalność działania jednostek jest oceniana niezależnie od
efektów, natomiast określa się ją ze względu na relację między
subiektywną wiedzą jednostki a jej działaniem w danej sytuacji.
 David Gauthier broni tezy o racjonalności działań jednostki, która w
hobbesowskim stanie natury toczy wojnę przeciw wszystkim.
 Hobbes - ludzie kierują się instynktem i irracjonalnie walczą ze sobą,
zamiast współpracować.
Gauthier próbuje stworzyć etykę racjonalną, nieodwołującą się do
metafizycznych założeń i nieopartą na teologicznych podstawach.
Koncepcja ta jest mocno osadzona w tradycji liberalizmu klasycznego.
Usiłując zdefiniować działanie etyczne jako działanie racjonalne, filozof
napotyka na pewne trudności. Jest to brak pełnej wiedzy jednostki o
intencjach i zamiarach innych osób, z którymi wchodzi ona w owe relacje.
 Bernard Williams uważa, że potęga rozumu oznacza tyle- nie możemy
wierzyć bezkrytycznie teoriom, tylko dlatego iż zostały podane przez
wielkiego filozofa.
Przydatność koncepcji zdrowego rozsądku do rozstrzygnięcia
problemu praktycznej racjonalności.
Krytycy i zwolennicy
Kant - to naturalista czystego rozumu. Uważa „że mianowicie całym
naszym rozumem nie możemy nigdy wyjść poza zakres
doświadczenia” Krytykuje ostro koncepcje zdrowego rozsądku bądź
rozumu, który sięga w dziedzinę metafizyki.
Zwolennikiem filozofii zdrowego rozsądku był Michał Wiszniewski.
Utożsamił on zdrowy rozsądek z inteligencją praktyczną, wręcz z
zaradnością życiową, która jest cechą niektórych ludzi, niezbyt
wybitnych pod względem zalet intelektu.
Reid ( twórca zdrowego rozsądku) twierdził, że większość ludzi ma
tylko zdrowy rozsądek, zaś zdatny do wnioskowania rozum
przysługuje tylko nielicznym.
Zdrowy rozsądek a współczesna filozofia polityczna.
We współczesnej filozofii społecznej i politycznej daje się
zaobserwować pewnego rodzaju nawiązanie do koncepcji „common
sense’u”.
Ekonomia jest teorią w której człowiek jawi się jako istota racjonalna
„homo oeconomicus”, zdolna do dokonywania wyborów i kierująca
się zasada maksymalnej użyteczności.
Co to jest umysł ekonomiczny, a czym jest zdrowy rozsądek?
Przez zdrowy rozsądek Pettit rozumie: potoczny sposób myślenia i
postrzegania świata.
Natomiast umysł ekonomiczny - specyficzne założenia przyjmowane
przez ekonomistów w odniesieniu do umysłów jednostek, których
zachowania opisują.
.
Powszechnie w ekonomii przyjmuje się pewne założenia:
 ludzkie działanie jest zawsze skoncentrowane na sobie
 w mniejszym stopniu uwzględniają zasady moralne i pragnienia
innych osób.
Wyjaśnienie Pettita może być stosowane do wszystkich zachowań,
godzi umysł ekonomiczny ze zdrowym rozsądkiem.
Paradoks racjonalności.
Okazało się,że ludzie cenią sobie pracę i zatrudnienie, a także
partycypację w rządzeniu krajem, wyżej niż inne dobra , np..
bogactwo, majątek. To zmienia cała teorie gdyż, aby owe preferencje
mogły być zrealizowane w społeczeństwie, musimy uwzględnić
potrzeby innych ludzi.
Podsumowanie
Zdrowy rozsądek może być rozważany jako:
 pozaintelektualna zdolność, np.. Powszechne uczucie moralne,
instynkt moralny. Kierunek wskazany przez Hume’a, który
odrzucał zdrowy rozsądek jako kategorię poznawczą, uznawał
zaś jego zastosowanie w etyce i polityce.
 Metoda uzasadniania twierdzeń w filozofii politycznej. Za
prekursora owego antymetafizycznego podejścia wypada uznać
Adama Smitha, który postrzegał swą postawę badawczą jako
bliską funkcji „ oświeconego mechanika”.
 Walor metodologiczny. Można bowiem sprowadzić do niego i
wytłumaczyć za jego pomocą wszelkie ludzkie zachowania
(P. Pettit).